नेवाः – मूलतः छगू सभ्यता खः । खतुं सामान्य प्रचलनय् नेपाःदुनेया निश्चित थाय्या निश्चित मनूतय् छगू समुदाययात नेवाः धायेगु यानावयाच्वंगु दु । तर नृतत्वविज्ञान, मानवशास्त्रया मान्यता कथं नेवाः धैगु केवल छगू मानव समुदाययात वोध याकीगु खँग्वः जक मजुसें थुकिया तःजिगु अले तब्यागु अर्थ दु । नेवाःया म्हसीका मालावं वनेबले दक्कले न्हापां नश्लगत मिखां स्वयेगु याइ । मनूतय् म्हगः जक मखु, ख्वाः, मिखा, धिकः अले हिया स्वापू छु धकाः नं मालिगु जुइ ।

गुज्वःगु थासय् च्वनीपिं ? गुज्वःगु थाय्बाय् दयेकीपिं ? छेँखा, त्वाः–बहाः, लँपु–गल्ली, वस्ती, गां–शहर गन च्वनीपिं ? गुकथं च्वनीपिं ? च्वनेत वा जीवन हनेत गुकथंया भौतिक संरचना दयेकिपिं ? गुज्वःगु शिल्प, प्रविधि व वास्तुकला नाला वयाच्वंपिं खः ?

म्वानाजःछिया निंतिं नालावयाच्वंगु नसा, त्वंसा, पुंसा, तिसा अले उकी दुगु विविधता व सम्पन्नतापाखें समुदायया जीवनशैलीया नापनापं स्वभाव अले संस्कार संस्कृतियात नं ब्वयाबी ।

जीवन व जगतया दथुइया स्वापूयात जीवन्त यायेगु छगू मानवीय प्रवृत्ति धैगु जन्मनिसें मृत्यु अले मृत्यु पर्यन्ततक हनीगु थीथी सामाजिक संस्कार, नखःचखः, जात्रापर्व खत । परम्पराकथं जक मखसें थुज्वःगु व्यवहारय् दार्शनिक पक्षया गहनता नं दयाबीवं उकीं समुदायया उन्नत सांस्कृतिक चेतयात हे न्ह्यब्वयाबी ।

छगू समुदाय केवल मनूतय् पुचः जक मखसें सुसंस्कृत, सभ्य, सुशिल नं खः धैगुया दसि धैगु हे उमिगु जीवनयापनया झ्वलय् ध्वदुइगु सुन्दर कलाकृति, संगीत व मूर्त अमूर्त सम्पदाया सिर्जना नं खः । साहित्य व संगीत थुज्वःगु हे च्वछायेबहःगु विधात खत । अले थःगु मांभाय्यात अभिब्यक्त यायेगु अःपूगु माध्यम कथं विकास यानाक्यंगु थीथी लिपिया अस्तित्वपाखें नं समुदायया म्हसीका बियाच्वनी ।

उलि जक मखु जीवन छु खः ? मनू व समाज छु खः ? उकियात थुइकेगु थःगु हे बिस्कं दर्शन व मान्यता नं दु, नेवाःतय्के ।

थुकथं तःगु पक्ष व दृष्टिकोणं दुवालेबले समष्टिगत रुपय् नेवाः धैगु मात्र छगू समुदाय जक मखसें छगू जीवन्त सभ्यताया म्हसीका खः ।

६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर अमात्य नं खः। अमात्ययात महाजुनं धाइ । प्राचीन लिच्छवीकालय् मन्त्री पदयात अमात्य धाइ । मध्यकालय् केन्द्र स्तरमा उच्चपद कालान्तरय् उच्च स्तरीय पारिवारिक थरय् रूपान्तरण जूगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक सुधारकथं थुमित महां (महान) व सैनिक ज्या यायगेु जिम्मा बियातःगु खः। जुजुया जव ल्हाः व प्रत्यक्ष सल्लाहकार कथं अमात्य स्यस्यःतय्त नालातःगु दु ।
अमात्यत लायकू चाकलिं च्वनेगु याइ । विशेष यानाः यलय् बसोबास यानाच्वंपिं अमात्यत स्वनिगलय् यँे, ख्वप व नेपाः गाःया थीथी थासय् खनेदु । थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ ।

आचार्य गार्गय् गोत्रयापिं राजोपाध्याय खः। थुपिं यलय् दु ।

इचँगु स्वनिगःया छगू पुलांगु बस्ती खः । थ्व थाय् येँ जिल्लां यंकुलि (उत्तर–पश्चिम) दिशापाखे लाः । इचँगुया वता (पूर्व) य् स्वयम्भू, यःता (पश्चिम) य् रामकोट व भीमढुङ्गा, वन्ता (उत्तर) य् गोलढुङ्गा व धादिङ लाःसा इता (दक्षिण) य् सीतापाइला लाः । प्राचीनकालय् जुजु हरिदत्त वर्मां स्वनिगःया प्यंगू कुनय् पलिस्था याःपिं प्यम्ह नारायण द्यः (शिखर नारायण) पिं मध्ये छम्ह थ्व थासय् पलिस्था यानातःगु दु । थनयाम्ह नारायण द्यःयात इचँगु नारायण धाइसा थ्वहे द्यःया नामं थ्व थाय्या नां च्वंवंगु खः । थन लिच्छविकालय् संवत् १९४ दँय् चन्द्रेश्वर शिवलिङ्ग पलिस्था यानातगु अभिलेख दु । अथेहे, ‘श्रीहरिदत्तभूपतिकृतन्ननराय …’ च्वयातःगु मेगु अभिलेख नं लुयावःगु दु । लिच्छविकालया थुपिं निगू अभिलेखं थ्व थाय् प्राचीनकालंनिसें विकास जुया वःगु सीदु । अथे जूसां उबले थ्व थाय्या नां छु खः धइगु धाःसा सीमदु ।
थन लुयावःगु मध्यकालया न्हापांगु ऐतिहासिक स्रोत ने.सं. ३१५ दँय् तयाथकूगु विजयकामदेवयागु अभिलेख खः । उगु अभिलेखय् नं नारायणद्यःयागु हे खँ न्ह्यथना तःगु दु । उत्तरमध्यकालय् थ्व थाय्यात स्पष्टकथं इचँगु धयातःगु दु । कान्तिपुर राज्यया जुजु नृपेन्द्र मल्लया अभिलेखय इचँगुइ च्वंपिं धकाः मनूतय्गु नां च्वया तःगु दु । आधुनिककालय् प्रतापसिंह शाहं वि.सं. १८३३ दँय् च्वया तःगु छगू लालमोहरय् नं इचँगु हे धयातःगु खः । थ्व नां नेवाः भासं व्यवहारय् वःगु धाइ । ‘इचँ’ व ‘गु’ थुपिं निगू खँग्वः स्वाना इचँगु जूगु दु । थ्व उच्च थासय् च्वंगु गुँँइ यक्व बुया वइगु थाय् खः । उकिं थ्व थाय्यात इकँगुँ धायेगु यात । वहे नां अपभ्रंश जुयाः लिपा इचँगु धायेगु यात ।
थौंकन्हय् राजनैतिक दृष्टिकोणं नागार्जुन नगरपालिका दुने दुथ्याका तःगु इचँगु बस्तीया त्वाः चिसापानी, ढोलङ्गे, सत्तल, सारौंडाँडा, बद्रीडाँडा, आकाशभैरव, गैरीगाँ, तीनघरे, दुईधारा, तीनधारा, सिलनडोल, एकलटार, रानीवन, एराहिटी, मगरबस्ती आदि खः । थ्व बस्ती छगू नांजाःगु धार्मिक तीर्थस्थल खः । थन इचँगु नारायण बाहेक महालक्ष्मीद्यः, गणेद्यः, बुद्धया नं देगः दु । थाय्थासय् बौद्ध गुम्बा दु । थन दँय्दसं चिल्लागा (चैत्र कृष्ण) आमै कुन्हु महालक्ष्मीद्यः व गणेद्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । नापं हरिवोधनी एकादशी कुन्हु नारांद्यःयाथाय् तःधंगु मेला जुइ ।

नेवाः जाति दुनेया छगू जात उदाय् खः। वज्राचार्ययात पुरोहित माने यानाः छगू हे धर्म व छगू हे कथंया रीतिथिति हनाः थीथी कथंया लजगाः ज्वनाः जीवनयापन यानाच्वंपिं मूलतः स्वनिगःया नं येँय् आगंछेँ व दिगुद्यः दयाच्वंपिं बौद्धमार्गी समुदाय उदाय् खः । उदाय् खँग्वःया ब्युत्पत्ति ‘उपासक’ खँग्वलं जूगु खनेदु । उदाय्त बुद्धया उपासक खः। थ्वहे उपासक खँग्वः हिलाः उदाय् जूवंगु खनेदु ।
उदाय् दुने सिलाकार, स्थापित, कंसाकार, तुलाधर, ताम्राकार, सिन्दुराकार, सिख्राकार, बनिया, सेलालिक यानाः गुंगू थर दु ।

येँ जिल्ला, येँ महानगरपालिका दुने लाःगु मेगु बस्ती कपन खः । थ्व थाय्या बारे यक्व पुलांगु स्रोत लुया मवःनि । आःतक खनेदुगु पुलांगु स्रोत प्रतापसिंह शाहं यानाब्यूगु लालमोहर खः । वय्कलं येँ तलेजु माजु थाय् मल्लकालंनिसें न्ह्यानावःगु गुथि व पुजायात निरन्तरता बीत वि.सं. १८३२ (ने.सं. ८९६) दँय् थीथी थासय्या बुँ गुथिइ तयाः लालमोहर यानाब्यूगु दु । उकी कपनया बुँ नं लाःगु दु । राजेन्द्र विक्रम शाहं वि.सं. १८८५ (ने.सं. ९४९) इ तयातःगु सिजःपतिइ नं थुगु थाय्या नां च्वयातःगु दु । थ्व नगरकोटीतय्गु पुलांगु थाय् खः । आःतक नं कपनय् थुगु जातिया यक्व बसोवास दु । थुपिं मध्यकालया लिपांगु इलय् जक स्वनिगलय् दुहांवःगु खः । गोर्खाली सेनानाप ल्वायेत येँया जुजु जयप्रकाश मल्लं योतापाखें नगरकोटी जातियात दुकयाः स्वनिगलय् थाय्थासय् बसोबास याकूगु खः ।
कपन थाय्या नां नेवाः भासं वःगु धाइ । थ्व बस्ती डाँडाया दथुइ लाः । प्यखें क्वय् थ्यंक पाः लुयाच्वंगु दु । थ्वयागु स्वरुप ‘चतांमरि’ छुइबलय् त्वपुइगु ‘कपं’ थें च्वं । वहे स्वयाः थुगु थाय्यात ‘कोर्प’ धायेगु यात । उगु नां अपभ्रंश जुयाः थौंकन्हय् कपन धायेगु यानाहल ।
वताय् गोकर्णेश्वर व जोरपाटी, योताय् महांकाल, यंता, चुनिखेल, बालुवा व यिताय् येँ महानगरपालिका दथुइ लाःगु कपन बस्ती बुढानिलकण्ठ नगरपालिका वडा ल्याः १०, ११ व १२ य् लाः । कपन बस्तीइ दुने फैका, धारीगां, बेख, कपनटार, जगडोल, पैयाँटार नां दुगु थीथी त्वाः दु । थुगु बस्तीया यितापाखे रुद्रमती खुसि (धोबीखोला) व यंतापाखें चुनमति खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थ्व बस्ती दुने च्वंगु धार्मिक सम्पदा सिद्धेश्वर, कुमारी, मनकामना, बंगलामुखी, महांकाल, महाद्यः, मनकामना, चुनदेवी बालकुमारी, नवदुर्गा, गणेद्यःया देगः खः । कपनया नेवाःतय्सं चुनिखेलय् हनीगु नौलिङ्गेश्वरीदेवीया जात्राय् ब्वति कयाः उत्सव न्यायेकी । उगु जात्रा बछलाथ्व (वैशाखशुक्ल) त्रियोदशी कुन्हु जुइ ।

नेवाः दुनेया छगू जात कपालीयात जोगी, दर्शनधारी व कुश्ले नं धाइ । कपालीत न्हापा जोगी जुयाः छथासं मच्वँसे हिला जुइपिं जुयाः थुमिगु निश्चित थाय् मदु ।
जुजु जयस्थिति मल्लं सामाजिक नियमं चिना बिसेंलि
तिनि थुपिं गृहस्थ जुल । थुमिगु घनावस्ती गनं मदुसां
थुपिं विशेष यानाः स्वनिगःया नेवाः लागाय् व स्वनिगः पिनेया थीथी थासय् दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः लं सुइगु, म्वाहालि पुइगु व द्यःपालाः च्वनेगु खः । थुपिं पाशुपत सम्प्रदाययापिं जूसां मध्यकालय् नाथ सम्प्रदाय नापं ल्वाकज्याः वंगु खः ।

६ थरी श्रेष्ठ दुने लागू छगू थर कर्माचार्य नं
खः । खय्तला थुमित ब्रम्हू नं धायेगु याः। कर्माचार्यतय्त आचाजु नं धाइ । थुपिं तान्त्रिक पूजा पद्धतिया प्रकाण्ड विद्वान लिसें जुजु व जनता फुक्कसिगु कर्म चले यायेगु जिम्मा कयातःपिं खः ।
बौद्ध वज्रयोगी (वज्राचार्य) व वैदिक पुजारी
राजोपाध्यायतय्सं थें निर्णायक कर्मकाण्ड फुक्क जिम्मेवारी मकाःसां कडा पूजा न्यायेकेमाःसा कर्माचार्यतय्गु मू भूमिका दइ । थुमिसं तलेजु भवानीया सेवा यायेगु जकमखु दुइमाजु, गुह्येश्वरी, पिगंद्यः (आजु अजिमा), भगवती, तलेजु भवानीया कोत छेँय्, टंगालय् च्वंम्ह मनमानेश्वरी न्हिन्हि नित्यपूजा याइ । येँय् तलेजु भवानीयात आगंद्यः कथं पुज्याइ । म्वपताः अजिमाया द्यःपाःलाः आचाजुत स्वनिगःया येँ, यल, ख्वप, थिमि, भ्वँत, पन्ति, धौख्यः, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् थुपिं बसोबास यानाच्वंगु दु ।

कँय्या ज्या याइपिन्त न्हापा काश्यकार धाइ । काश्यकारं कंसाकार, कसाः जूगु खः । कसाःतय्सं मिगालय् कँय् कालाः क्वाकाः म्हासुक क्वाःगु कँय् चाकय मुगलं क्वाना कँय्या थीथी बाजं व बसजाःत दयेकी । येँय् अप्वः यानाः जनबहाद्यःया जःखः च्वनीपिं कसाःत खः ।
उदायतय्गु छगू थर कसाःत येँया केलत्वाः, थछेँ, दुछेँ, न्हुछेँ, क्वाछँे, तःखाछें व तलिबि बस्ती दु । थुमिसं दँय्दसं चकंपुन्हि कुन्हु थः पुर्खापिनिगु प्यं थइगु व सिंहसार्थबाहु नाप स्वापु दुगुलिं ऐतिहासिक दसी ने.सं. ६९० य् तेजलिपि केल जनबहाःया धर्मज्योति कंसाकारं न्यायेकूगु सम्यकया उल्लेख हे कसाःतय् इतिहासय् दकलय् पुलांगु प्रमाण खनेदु । थुपिं बौद्धमार्गीत खः । कसाःतय् पुलांगु मू गुथि कसाः तःधं गुथि खः ।

काभ्रेपलाञ्चोक जिल्ला बागमती प्रदेश ७७ जिल्लाया दुनेया छगू प्राचीन सांस्कृतिकस्थल खः । थुगु बस्ती ख्वप जिल्लां ४४.९ कि.मी. दक्षिण पूर्वय् लाः । थनया क्षेत्रफल ५३९ वर्गमाइल दु । काभ्रेया वि.सं. २०७८ सालया जनगणना कथं कुल जनसंख्या ३,६६,८७९ दु । थ्व २०६८ सालया जनगणना सिबें ०.४० प्रतिशत म्हो खः । थुगु जिल्लाया पूर्वय् रामेछाप व दोल्खा, पश्चिमय् स्वनिगः, उत्तरय् सिन्धुपाल्चोक, दक्षिणय् सिन्धुली व मकवानपुर लाः । थुगु थाय् समुन्द्री सतहं ३१८ मिटर च्वय् लाःसा कोखाजोर खुसिंनिसें बेथान्चोक नारायण डाँडा तकया जाः ३०१८ मिटर दु । थुगु जिल्लाया अप्वः भाग पहाडी भू–धरातलं जाः ।
थन ३४.५ प्रतिशत तामाङ, २१.५ प्रतिशत पहाडी ब्राम्हण, १३.३ प्रतिशत क्षेत्री व १३.२ प्रतिशत नेवाः दुसा मगर, कामी, सार्की, दनुवार, दमाइ, थकुरी, पहरी आदि छुं प्रतिशत दु । थन ११.१ प्रतिशत नेवाःतय्सं थःगु भाय्
छ्यलाच्वंगु दु । थुगु जिल्लाय् मुक्कं १३ गू नगरपालिका दु । थुकी मध्ये विशेष यानाः धुलिखेल, बनेपा, पनौति, नमोबुद्ध नगरपालिकाय् नेवाःत अप्वः दु ।
थनया धार्मिक सांस्कृतिक क्षेत्रत बेथानचोक नारायणस्थान, धनेश्वर महादेव, चण्डेश्वरी देगः, इन्द्रेश्वर महाद्यः, उग्रचण्डी भगवती, नाला करुणामय, पलाञ्चोक भगवती, खोपासी, नमोबुद्ध चैत्य आदि नांजाः । थन बनेपाया चण्डेश्वरी जात्रा, नमोबुद्धया बुद्ध जयन्ती कुन्हु माने याइगु नमोबुद्ध जात्रा, पन्तिया मकरमेला विशेष प्रख्यात जू । थनया प्रमुख व्यापारिक थाय्त भोँत, धौख्यः, दाप्चा, खोपासी, पन्ति, पाँचखाल आदि खः ।