मानवीय चेतनाया छगू उत्कृृष्ट अभिब्यक्ति खः – म्ये । नुगःया लसता जक मखु पीडा अले आक्रोश, असन्तोषयात नुगलय् थीगु कथं लय व गेययात छगू कलात्मक पहलं संयोजनयासें न्ह्यब्वयेगु कला खः, थ्व । उकिं म्ये धैगु मानवीय कला व सौन्दर्य पक्षया पर्याय खत । तर ब्यक्तिया ल्याखं जक मखु समष्टिगत समुदायदुने हे म्ये हालेगु, म्ये न्यंकेगु वा म्ये न्यनेगु छगू स्थापित संस्कृति परम्परा कथं न्ह्याकावयाच्वंगु गुगुं समुदाय दुसा उकी मध्ये छगू समुदाय खः – नेवाः !

म्येयात आकर्षक व कलात्मक प्रस्तुतिया लिधँसा खः बाजं । अथेला प्रागऐतिहासिक इलय् नं मनुखं सन्देश सम्प्रेषण व संवाहकया माध्यम कथं ताल व सुरयात नालावःगु खः । आःया बाजंत थुकिया हे उन्नत स्वरुपत खत । तर पाःगु छु धाःसां नेवाःतय्सं ताल सुरया निंतिं वा मनोरञ्जनया साधन कथं जक बाजं थायेगु मयाः । ई, मौसम, नखःचखः, जात्रापर्व अले मानवीय संस्कार हनेगु निंतिं छगू मदयेकं मगाःगु साधन कथं बाजंयात नाला यन । उकि बाजं नेवाः संस्कृति व नखःचखःयात वोध याकीगु छगू प्रमुख माध्यम जुयाबिल । अजुचायापूगु खँ, मनूया निंतिं बाजं मखु, बाजंया निंतिं मनू जुयाबिल । अथे जुयाः बाजंयात म्वाकेत नेवाःतय्सं आखाः दयेकल, गुथि स्वन । अले माःगु आयस्ता नं तयाथकल । मेमेगु समुदाय व नेवाःया दथुइ पाःगु वा बिस्कं थुकथं खत ।

छझाः न्ह्याइपुइकेगु जक खःसा मनुखं न्ह्यागु नं कथं अभिनय यायेफु । प्याखंया प्रयोजन उकथं मखु नेवाःतय् निंतिं । छपु छपु प्याखनय् लौकिक वा अलौकिक बाखं ला दइगु हे जुल तर उकियात दबुली हयाः जीवन्त यायेगुया आजु खः समाजया निंतिं जीवनया आदर्श, मूल्य, मान्यता अले दर्शनया सन्देश बीगु । नापनापं प्रत्येक प्याखं अले प्याखंम्वःयात जीवन्त दयेकीगु निंतिं नालीगु भाव, मुद्रा, कला, ताल, चाल अले पाश्र्व संगीतया उलि हे गुह्य अर्थ नं दु । अथेहे वसः, तिसा–पुंसा, ज्वंसाया नं थीथी महत्वं जाः ।

त्वाः पतिकं, लाछि व दुवाः पतिकं दय्काताःगु चकंदबू प्याखं पिदनेत खत । तर मनोरञ्जनया निंतिं सर्वजनया सुविधायात ध्यानय् तयाः थुकथं व्यवस्थित अले आकर्षक भौतिक संरचना तक धस्वाकेत निपुणपिं नेवाः पुर्खा नेवाःतय् निंतिं जक मखु मुक्कं नेपाःदेय्या निंतिं गौरवया खँ जुल ।

अन्नपुर्णेश्वरी श्रेष्ठ अभिनयपाखे पलाः न्ह्याका च्वनादीम्ह कलाकार खः । वय्‌कःया अबुया नां रत्न बहादुर श्रेष्ठ व मांया नां भूवनेश्वरी श्रेष्ठ खः । ने.सं. १०८९ तछलागाः पारु, आइतबारखुन्हु येँया त्यःद तंलाछिइ बूम्ह वय्‌कलं संकिपा, टेलिसंकिपा, चिहाःसंकिपा, प्याखं, ख्यालः, म्यूजिक भिडियो म्हिता वया च्वनादीगु दु । यक्व हे नेवाः संकिपाय्‌ म्हिते धुंकूम्ह अन्नपुर्णेश्वरीया पटाचारा, कृषा गौतमी, घोषक न्ह्यथने बहःगु संकिपा खः । महिला जनचेतना समाज, ख्यालिगुलु गुथि व नेपालभाषा संकिपा संघलिसे आबद्धम्ह वय्‌कः नेवाः सुपरस्टार सिरपाः, त्रिवेणी टि एन एन युवा रंगमन्च पुरस्कार, नेवाः जागरण संकिपा मन्चया सम्मान, रंगस्रष्टा सम्मानपाखें सम्मानित जुया दीधुंकूगु दु ।

अमृत मान महर्जन कलाकार व निर्देशकया रुपय्‌ पलाः न्ह्याका वयाच्वंम्ह संकिपामि खः । वय्‌कः ने.सं. १०८९ यंलागाः सप्तमि, बसुबारखुन्हु अबु भाइमान डंगोल महर्जन व मां मोहनमाया डंगोल महर्जनया कोखं जन्म जूगु खः । वय्‌कः थौंकन्हय्‌ चन्द्रागिरी नगरपालिकाया बलम्बुइ च्वनादी । कलाकारिताय्‌ मे, संगीत, प्याखं, नाटक, म्यूजिक भिडियो, संकिपा व टेलिसंकिपा लिसेंया विधाय्‌ वय्‌कलं थःगु ल्हाः न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कलं वि.सं. २०४० सालपाखे नाटकपाखे कलाख्यलय्‌ पलाः न्ह्याकादीगु खःसा २०४४ सालय्‌ संकिपापाखे पलाः न्ह्याकादीगु खः । वय्‌कलं प्रेमबहादुर कसाःया बाखंया लिधंसाय्‌ ‘स्वय्‌नगु’ नांयागु संकिपा दयेकादीगु अले ‘उलिंचिया बाखं थुलिंचा’, ‘सेरीव बन्जाः’, ‘लाखे नइम्ह झाखे’ लिसेंउा आपालं टेलिसंकिपाया निर्देशन व अभिनय यानादीगु दु, लिसें, ‘डर’ नांयागु खस नेपाली टेलिसंकिपाय्‌ नं अभिनय यानादीगु दु । वय्‌कः चलचित्र निर्देशक समाज नेपालया कार्यसमिति दुजः नं खः ।

भाजु अमृतरत्न शाक्यजुया जन्म अबु माणिक रत्न शाक्य व मां धर्मदेवी शाक्यया कोखं ने.सं. १०९० थिंलागाः दुतिया, बसुबारखुन्हु जूगु खः । छत्रपातिइ च्वनादीम्ह वय्‌कलं थौंकन्हय्‌ थीथी पत्रिकाय्‌ साहित्यिक रचना प्रकाशित यानाः म्ये, गजल व चिबाखं मदिक्क च्वया च्वनादीगु दु । वय्‌कलं नीनिक्वःगु अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय्‌ चिनाखँय्‌ न्हाप, सँझ्याः साहित्य पालाया झिंनिदँ बुन्हिया लसताय्‌ जूगु चिनाखँ कासाय्‌ न्हाप, ३१ क्वःगु विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय्‌ चिनाखँय्‌ न्हाप, २७ क्वःगु विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय्‌ बाखनय्‌ ल्यू सिरपाः त्याकादीगुया लिसें थीथी इलय्‌ थीथी सिरपाः त्याकादीगु दु । वय्‌कःया नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषाय्‌ यानाः ६० पुं मयाक्क म्ये रेकडिंग जुइधुंकूगु दु ।भाजु अमृतरत्न शाक्यंं म्येय्‌ लय्‌ नं तयादी । नांजाःम्ह गायक भाजु प्रेमध्वज प्रधानजुं हालादीगु अले हलिमय्‌ तसकं बय्‌बय्‌ जूगु म्ये ‘मिखा ल्वाय्‌वं छ नाप’ व ‘छंगु गाच्वतं जितः’ धयागु म्ये वय्‌कलं च्वयादीगु खः ।
ं

वि.सं. २००५ सालय्‌ थँबहिलीइ जन्म जूम्ह वय्‌कःया बाः पूर्णमान व मां नानी मालाकार खः । खस नेपालीया नापनापं वय्‌कलं नेवाः म्ये नं आपालं हालादीगु दु । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु वय्‌कलं हालादीगु नेवाः म्ये ‘न जि लः हे खः, न सुपाँय्‌ हे खः’ तसकं लोकंह्वाः । थौंकन्हय्‌ वय्‌कः अमेरिकाय्‌ च्वनादी ।

वि.सं. २००५ सालय्‌ थँबहिलीइ जन्म जूम्ह वय्‌कःया बाः पूर्णमान व मां नानी मालाकार खः । खस नेपालीया नापनापं वय्‌कलं नेवाः म्ये नं आपालं हालादीगु दु । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु वय्‌कलं हालादीगु नेवाः म्ये ‘न जि लः हे खः, न सुपाँय्‌ हे खः’ तसकं लोकंह्वाः । थौंकन्हय्‌ वय्‌कः अमेरिकाय्‌ च्वनादी ।

अर्णेश्वरी शिल्पकार लोकंह्वाःम्ह कलाकार खः । वय्‌कः अबु ज्ञानमान श्रेष्ठ व मां केशरी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०९३ चौलाथ्वः एकादसि, सुक्रबारखुन्हु ख्वपय्‌ बूगु खः । ने.सं. १११० दँंनिसें संकिपा, ख्यालः, रेडियो नाटक, दबू प्याखं, म्यूजिक भिडियो लिसेंया ख्यलय्‌ अभिनय यानावया च्वनादीम्ह खः । वय्‌कः ‘आयाँ क्वात’, ‘मिस्कट’, ‘भरियातन्त्र’, ‘छु माल ?’ लिसेंया झिगूति ख्यालकय्‌ म्हितादीगु दु । अथे हे ‘झ्वकमनीम्ह’, ‘न्हिसुतु’, ‘तंबैंक’, ‘ख्वताबजि’, ‘डाय्‌ड सन् व मम्’ नापं यानाः झिंस्वगू टेलिप्याखनय्‌ वय्‌कः म्हितादीगु दुसा ‘मिखा दुम्ह कां’, ‘जिगु मिखाया न्ह्यःने’, ‘तानांज्यः’, ‘पटाचारा’, ‘ट्याम्पु डाइभर’, ‘तुयूमति नापं यानाः सुइगूति संकिपा म्हिता दीधुंकूगु दु । ख्यालिगुलु गुथि व रामशेखर लुमन्ति दबूलिसे आवद्धम्ह वय्‌कलं ने.सं.१११४ य्‌ पलिस्था ख्यालः कासा व नेपालभाषा साहित्य तःमुंज्याय्‌ उत्कृष्ट कलाकारया सिरपाः त्याकादीगु दु । थुकिया लिसें मेगु तःगू सिरपाः व सम्मानपाखें सम्मानित जुयादीगु दु ।

छ्यंगुलिं भुनातःगु बाजं दक्वं थ्व ब्वया बाजं खः । नेवाः पहलं धायेबलय् छ्यंगुलिं भुनातःगु अवनद्ध बाजंयात नं नब्व थलेज्यू — खौ दुगु बाजं व खौ मदुगु बाजं ।

स्वरया तगिं (level) कुहां वनीगु प्रक्रियायात अवरोह धाइ । गथेकि– सांनिधप, धपम, रेसा आदि । छगू स्वर थाहां वयाः निगू स्वर क्वहां वनीगु प्रक्रिया नं अवरोह खः । गथेकि– सांरें निसां धनिÞ आदि ।

चिराग फिल्म्स्पाखें ने.सं. ११३७ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता पुजा श्रेष्ठ खःसा बाखं व निर्देशक सुरेन्द्र तुलाधर खः । थुकिया संगीतकार मनराज नकःमि अले छायाँकार मदन महर्जन व पुरुषोत्तम प्रधान खः । कलाकारकथं राजेश महर्जन, हरिश तण्डुकार, मञ्जु श्रेष्ठ, संजय शर्मा राजोपाध्याय, सुरेन्द्रतुलाधर, सबिना गोपाली व इन्जा नेवाःपिं दुथ्याः । थन छम्ह हे अबुया निम्ह कलाःपाखें दुपिं निम्ह मस्तय्‌सं थः अबुया अंशय्‌ याइगु दाबी क्यनातःगु दु ।