नेवाः समाज कुबेरयात उत्तर दिशाया रक्षक, धन सम्पत्ति, समृद्धिया चिंया रुपय्‌ कयातःगु दु । लक्ष्मीकुन्हु लक्ष्मी नापनाप वाया द्यःने जाकिचुंया धन कुबियाच्वंम्ह कुबेर दयेकाः पूजा याइ । कुबेरया निपा ल्हाः मध्ये छपा ल्हातं अंकुश व मेगु ल्हातं गदा ज्वनी । गबलें सिंहयात गयाः सँप्वाँय्‌ ज्वनाः त्याःगु आभास क्यनाः मेगु ल्हातं नवःचां हिरामोती ल्ह्वयाच्वंगु ब्वयातःगु दु । कुबेरयात यक्षकुलया जुजुया रुपय्‌ हिन्दू व बौद्ध नेवाःतय्‌सं विश्वास यानातःगु दु ।

महाद्यः व पार्वतीया तःधिकःम्ह काय कार्तिकेयया मेगु नां कुमार खः । चन्द्रमासया तिथि कथं तछलाथ्व षष्ठीकुन्हु सिथिनखः हनिगु नेवाःतय् परम्परा खः । थ्व हे सिथिनखःया झ्वलय् कुमारया धलिं लुइगु (न्हवं)या लिसें पुजा यायेगु चलन दु । येँया न्हूघलय् कुमारया द्यःछेँ दु । थ्व सिथिद्यः सिँयाम्ह खः । द्यःछेँया न्ह्यःने च्वंगु कुमारमण्डपय् तछलाथ्व तृतीयाकुन्हु बहनी थसिया नेमकुल व पाःलाःपिं (श्रेष्ठ थरयापिं) पाखें पुजा यानाः धलिं लुइगु (न्हवं) ज्या क्वचायेकी । चौथीकुन्हु नेमकुलपाखें लंपुं छायेगु ज्या सिथिनखःया बहनी तक क्वचायेकी । व हे बहनी द्यःछेँया क्वय्च्वंगु देवफल्चाय् आचाजु व राजोपाध्यायं होमया लिसें आठ कर्मया ज्या क्वचायेकाः द्यःयात वसः व तिसां तीकाः पुजा याइ । कन्हय्कुन्हु सुथय् सकल नेवाःतसें कुमार द्यःयात सिथिद्यः कथं माय्, मू, कःसूया वःया लिसें चतांमरि तयाः पुजा याइ । थःपिनि नं वः तयाः भ्वय् नइ । न्हापान्हापा सप्तमिकुन्हु फल्चाय् तयेधुंकाः खतय् ज्यापु समुदायया छम्ह मनू च्वनाःलि खःयात ल्ह्वनाः अट्कोनारायणय् यंकीगु खः । अन बलम्बुयापिंसं बाजं थानाः पुजा बीधुंकाः न्हूघः, लगं, ब्रम्हत्वाः, ह्यूमत, कोहिति, भिंद्यःत्वाः, मरु, देशय्मरुझ्याः, त्यंगः, वास्याःद्यः, असं, जनबहाः, वंघः जुयाः हनुमानध्वाखाय् थ्यंकाः तलेजुया पुजा फयाः हानं अट्कोनारायण जुयाः न्हूघःया द्यःछेँय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकीगु खः । आः पुजाय् सहभागि जुइपिं व खः क्वबीपिं मदयाः द्यःछेँया क्वसं खतय् द्यः ब्वयाः जात्रा समापन यानाच्वंगु दु । नेवाःतय् देपुजाया तिथिमिति ल्वःमंपिंसं थुगु हे दिनयात देपुजाया दिन नालाः देपुजा हनेगु नं यानाच्वंगु दु । दच्छिया दुने मदुपिं छेँजःया लुमंतिइ सद्गतिया कामना यासें १०८ प्वाः देवा च्याकेगुया लिसें मुद्दा मामिलाय् फैसला मजुया च्वंसा, परदेश वनाच्वंपि सुंनाप स्वापू मदयाच्वंसा व ल्वचं फायेकेत नं थ्व सिथिद्यःयात ताःहाकःगु इताः च्याकाः पुजा यायेगु चलन अझं दनि ।

कुमारी द्यःयात देय्‌या रक्षक, शुभ लक्षण द्यः कथं पुज्याइ । नेपाः गालय्‌ नेवाः बस्ती दुने गणेद्यः थापना याःथें कुमारी द्यः नं थापना यानाः पुज्याना वयाच्वंगु दु । त्वाः त्वाः पतिकं थःथःगु लागाय्‌ प्यकुंलाःगु गालय्‌ ख्येँय्‌ बांलूगु ल्वहं बछि थुनातःगु दइ, उगु ल्वहंयात कुमारी द्यः व कुमारीगाः नं धाइ । थज्याःगु ल्वहं छगः निसें गुंगः तक खनेदु । न्यागः ल्वहं थुनातल धाःसा पञ्चकुमारी धायेगु याइ । मरुइ भौक्यब, कोपरा क्यब व महाबतिइ प्यम्ह थथे कुमारीगालय्‌ कुमारी थापना यानातःगु दु । क्वंसिमा क्वय्‌ कुमारी बाय्‌ च्वनाच्वंगु दइ धयागु नेवाःतय्‌गु मौलिक परम्परा कथं क्वंसिमायात कुमारी द्यः धकाः पुज्यायेगु जक मखु, ल्वहंग्वारा स्वनाः पुज्याना वयाच्वंगु दु ।

महायानी व बज्रयानी बौद्ध परम्पराय्‌ कुमारीयात बज्रदेवी, बज्रजोगिनी, आदिस्त्री शक्तिदेवी कथं पुज्याइ । बज्रयानीतय्‌स. कुमारीयात काय (म्ह), वाक (बोलि) व चित्त (आत्मा)या आत्मसम्मिश्रण धायेगु याइ । बौद्धतय्‌सं ततःधंगु पुजा, जन्मनिसें मृत्यु संस्कारतक कुमारी पुज्यायेगु याइ ।

कुमारीयात सद्यः, हिन्दूतय्‌सं तलेजु भवानी भाःपी । स्वनिगःया लाय्‌कूया कुमारीपिं तलेजु भवानीया प्रतीक खः । ह्याउँख्वाःम्ह कुमारी द्यःया बाहां म्हय्‌खा खः । थीथी गंप्याखं, द्यःप्याखनय्‌ कुमारीयात कौमारी कथं पुज्याइ । कुमारीया म्हय्‌ अष्टमातृका गण (अजिमापिं) बिज्यानाच्वंगु दु धाइ । येँयाःबलय्‌ पिदनीगु किलागःया दीप्याखनय्‌ कुमारीं दैत्ययात क्वःथइ । श्वेतकालीया म्ह्याय्‌ कुमारीया मतिनामि दैत्यराजं अन्याय, अत्याचार याःगुलिं अजिमापिंसं कुमारीयात शक्ति बिल । श्वेतकालिं पाल्हातय्‌ थ्वँ दयेकाः त्वंकाः कुमारीयात स्याकेबिल । थथे देय्‌ व जनताया निंतिं थः मतिनामि स्यानाः ब्याहा मयासे कुमारी जुयाच्वंगु किंवदन्ती नं न्यनेदु । १३ गू शदीनिसें बहाबहिलिइ मिसामचायात कुमारी द्यः कथं पुज्याना वयाच्वंगु सीदु । नेवाः समाजय्‌ जा नकेधुंसांनिसें इहि मयाःतले मिसामस्तय्‌त प्राचीनकालंनिसें पुज्याना वयाच्वंगु दु । स्वनिगलय्‌ येँ, यल, ख्वप, लाय्‌कू व बहाबहिलिइ शाक्य बज्राचार्यया म्ह्याय्‌मस्तय्‌त कुमारी द्यः कथं थापना याना वयाच्वंगु दु ।

तलेजु भवानीया रुपय्‌ ख्वपय्‌ जगज्योति मल्लं यलय्‌ सिद्धिनरसिंह मल्लं व येँय्‌ अमर मल्लं कुमारी थापना याःगु धाइ । येँय्‌ बसन्तपुरय्‌ थःगु राज्यभोग अप्वयेकेत जुजु जयप्रकाश मल्लं कलात्मक कुमारी छेँ दयेकाः कुमारी थापना यानाः येँयाःबलय्‌ कुमारी खः सालेगु नं यात । ख्वपय्‌ लाय्‌कू कुमारी, एकान्त कुमारी, यलय्‌ लाय्‌कू कुमारी, बुंग कुमारी, पुञ्चली व लेले कुमारी, येँय्‌ लाय्‌कू कुमारी, किलागलय्‌ वनेमा कुमारी —ज्यापु जातियाम्ह), तानाबहालय्‌ भगवती रुपी कुमारी (ज्यापु जातियाम्ह), चाबही कुमारी, तोखा कुमारी, क्वाःबहाः व मूबहाःयाम्ह पुलांम्ह कुमारी धाइ ।

येँया लाय्‌कू कुमारी म्हं मफुत धाःसा मूबहाः व क्वाःबहाःया कुमारी पुज्यायेमाः । सकल कुमारीपिंत न्हिंन्हिं सुथय्‌ नित्यपूजा याइ । येँया लाय्‌कूया राष्ट्र कुमारीयात राजेपाध्यायतय्‌सं हिन्दू परम्परां व आचाःजुतय्‌सं कुमारीयात आगमय्‌ तयाः नित्य पुज्याइ । अथे हे यंलाथ्व द्वादशीकुन्हु मोहनिया स्याक्वत्याक्व व चालंकुन्हु तलेजुया मू चुकय्‌ यंकाः तान्त्रिक पुजा याइ । जन्माःद्यःया न्हवं, गुंपुन्हिया क्वाति फ्वयेत व मिलापुन्हिकुन्हु चांगु नारायणया जात्राय्‌ हनुमानध्वाखाय्‌, घोडेजात्राय्‌, पचली भैरव जात्राय्‌ कुमारी मदयेकं मगाः । ख्वपय्‌ बिस्काः जात्राय्‌, यलय्‌ बुंगद्यःया भोटो क्यनीगु जात्राय्‌ कुमारी मदयेकं मगाः । भ्वँतया चण्डेश्वरीयात व येँया मय्‌ति अजिमायात नं कुमारी कथं पुज्याइ । दँय्‌दसं भ्वँतय्‌ व येँय्‌ बालकुमारीइ कुमारी पुजा धकाः मिसामस्तय्‌त पुज्याना वयाच्वंगु दु । गुम्ह गुम्हसिनं बुदिंबलय्‌ छम्ह निसें तःम्ह बिजोर कथं मिसामचायात कुमारी कथं पुज्यानाच्वंगु दु ।

अथेहे मोहनिबलय्‌ आगमय्‌ आगंद्यः पुज्याये न्ह्यः थः म्ह्याय्‌मस्तय्‌त कुमारी कथं पुज्याइ । श्राद्धबलय्‌ भिनामस्तय्‌ म्ह्याय्‌मस्तय्‌त कुमारी कथं पुज्यायेगु चलन नं दु । थीथी नखःचखः, येँयाःबलय्‌ गातिलाः धकाः बसुन्धरादेवीया धलं दनेबलय्‌ द्यःया स्वपाः ख्वाः मध्ये छपाः कुमारी व कन्हय्‌कुन्हु नं फ्यनेत कुमारी पुज्याइ । सुनानं म्हुतुं हि ल्ह्वल, न्हासं हि वयेगु मदित धायेवं कुमारीया दोष धकाः कुमारी पुज्याइ । कुमारी पुजाय्‌ ह्याउँकापः, ह्याउँगु पुरि, ह्याउँ सिन्हः, ह्याउँगु स्वां, हँय्‌ख्येँय्‌, समय्‌बजि धाला तयाः पुज्याइ । गं प्याखनय्‌ कुमारीयात झ्यालं हँय्‌ ब्वयेकाः हयेगु चलन दु ।

येँया क्वःने लागाया जोशी देगलं (जैसीदेगः) ह्यूमत वनेगु झ्वलय्‌ ३५० मिटर क्वय्‌ जवपाखे कुसांबहाः दु । थ्व बहाः क्वसांबहाःया कचा बहाः खः । थ्व बहालय्‌ पूर्वाभिमुख बैरोचन बुद्ध पलिस्था यानातःगु दु । द्यःया क्वसं तयातःगु शिलापत्रय्‌ ने.सं. ८६५ य्‌ संघया शाक्यभिक्षु चक्रपतिदेवं तःगु न्ह्यथनातल । थ्व क्वाःपाःद्यया मू लुखा फुसय्‌ तोरं तयातःगु मदुसा च्वय्‌या ब्व मनू च्वनेगुकथं छ्यलाबुला याना वयाच्वंगु दु । क्वाःपाःद्यया न्ह्यःनेसं निम्ह ल्वहंया सिंह दु ।

न्ह्यःने चिभाःद्यः व जवपाखे मन्दःपाः तयाः तल । थ्व बहाःया संघसदस्यत लगभग थ्व थासं पिने हे पिहां वंगु अवस्था दु ।