जा बजिया ब्वतिं नयेगु याना मतःसां क्वलःयात अन्नया धलखय् दुथ्याका तःगु दु। क्वलःया उन सियू सियू हाकु हाकु नःगु जुइ। भचा तुयू नःगु जातया नं दु। थुकिया स्वरुप पतिचिं थें जुयाः चाकुलाः ला धयाथें जुइ।
क्वलः पीत मा थःसाला च्वनी मखु। दुधंगु ग्वः ल्ययाः नलें च्वंक ह्वलाः पीगु याइ। माथं वंथाय् जूसा बःचा बःचापौ ज्यानाः पी। पाखाबुँइ पीबलय् पौ मकासे नं पीगु याइ, पौ ज्यानाः नं पीगु याइ। लः मुनीथाय् क्वलः पी मखु। थुकियात यक्व लः मज्यू। चा भचा भचा प्यानाच्वनीगु थासय् सल्लफल्लं ब्वलनाः बांलाइ। बःचामा जुल धायेव चा क्वानाः घाँय् पुयाः प्वलय् चा भचा भचा भुनाबीगु याइ। थुकिया मा यक्व तमा मजुसे सिमिया मा थें जक जुइ। छगू च्वतय् स्वहः दइ। ब्वलने गाःगु माय् हःया कापिं च्वः वयाः बुँ ज्वनावइ। बुँ झ्वाः झ्वाः ह्वइ। थुकी सइगु धे नं झ्वाः झ्वाः जुयाः हे सइ। छधेय् न्यागलं निसें गुंगः तक नं ग्वः दइ।
क्वलः पीत दाये पाले यानाः चा नचुकीबलय् हे साः भचा भचा ह्वलेगु याइ। यक्व तइ मखु असाः जुल धायेव मा जक जुयाः लतर पतर जुइ। बरु मगाः थे जूसा बःचामा जुइकाः नं तयेगु याइ।
धे म्हासुल धायेव धे जक कुनाः नं क्वलः हायेकी। मानापं पुयाः गंक पानाः धिरः वानाः नं हायेकेगु याइ। धे कुनाः हायेकीबलय् सिकं धिरः वानाः हायेकीगु यचुके थाकुइ।
क्वलः केँ खुनाः व सियाः नयेगु याइ। थुकियात गरमगु नसाकथं कयातःगु दु। तांन्वःबलय् सिकं चिकुबलय् नयेगु याइ। थ्व नल धायेव चिकुसां सर्दिं थी फइ मखु। अथे जुयाः सुद्ध चिकुलां छकः निकः जक जूसां क्वलः सियाः व केँ खुनाः नयेमाः धकाः धायेगु याइ। ख्वपय् यानाः कैद्यः पुज्याइबलय् मेमेगु ज्वलंया लिसें क्वलः सियाः तयाः नं द्यः पुज्ज्याये माःगु नेवाःतय् थिति दु।

येँया क्वःने लागाया जोशीदेगलं ह्यूमत वनेगु झ्वलय्‌ ३०० मिटर च्वसं जवपाखे क्वसांबहाः दु । छगू कलात्मक लुखा दुनेया थ्व बहालय्‌ शाक्य जातया कुलपुत्रपिंत प्रबजित याइ । थ्व बहाःयात चलनचल्तीया भासं तमूबहाः नं धायेगु याःसा संस्कृत नां रत्नाकर महाविहार खः । विहारया सर्वसंघ चीधंगु खःसां द्यःपाः पालंपाः न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।

लगंबहाःया पलिस्था याःम्ह आयुदेव मदुगु सछिदँ लिपा शाक्यवंशया दाजुकिजापिं नं ब्यागलं च्वनेगु झ्वलय्‌ जीवदेव धाम्ह शाक्यकुलपुत्र थुगु थासय्‌ च्वंवल धाइ । वि.संं. ६९३ पाखे व्यापारया निंतिं ल्हासाया लँ चाये धुंकाः न्हय्‌गूगु शताब्दीपाखे नरेन्द्रदेवं कान्तिपुरया प्रशासनया निंतिं महासामन्त कथं थ्व बहाःया जीवदेवयात नियुक्त याःगु जुयाच्वन । जीवदेवयात नीति, नियम स्यूम्ह, लोककल्याण याइम्ह, स्वार्थ मस्वइम्ह धकाः धयातल । महासामन्त जुयाः यक्व धनसम्पत्ति कमे यानाः व हे सम्पत्तिं रत्नाकर महाविहारया नांम्ह विहार पलिस्था यानाः थीथी गुथि नं स्वनावन ।

थ्व बहाःया स्वंगू कचाः बहाः ह्यूमत त्वाः जःखः पलिस्था यानातल । उपिं खः— तुकंबहाः, कुसांबहाः, दीपंकर महाबुद्ध बुद्धवारी । थ्व विहारयात ने.सं. ८६५ पाखें शाक्यभिक्षु चक्रपतिदेवं जिर्णोद्धार याःगु धकाः जोन के लकया सफुलिइ न्ह्यथनातल । थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । पुलांगु पहकथं स्वयेगु खःसा विहारया क्वाःपाःछेँ स्वतँ जाः, आँय्‌पापौ दु । दकलय्‌ च्वय्‌या तँय्‌ विमानझ्याः, क्वय्‌या तँय्‌ पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः, दकलय्‌ क्वय्‌या तँय्‌ क्वाःपाःद्यः दु । चिचिपाःगु याकःझ्या, क्वाःपाःद्यःया मू लुखाय्‌ तोरं तयातःगु दुसा निम्ह सिंह नं दु ।

विहारया दथुइ लाक्क चिग्वःगु अशोक चैत्य पलिस्था यानातल । न्हापा थ्व चैत्य खुला खःसा थौंकन्हय्‌ लीया पौ तयातल । चैत्य क्वसं सरस्वती व हनुमानया मूर्ति न पलिस्था यानातःगु खंकेफु । क्वाःपाःछेँ थौंकन्हय्‌ स्यनाः छतँ जाः जक जुयाच्वन । सुरक्षाया निंतिं छचाखेरं रेलिङ्ग बार तयातलसा च्वय्‌ नितँजाः द्यःने जस्तां त्वपुयातःगु खनेदु ।

ज्या सिधयेकाः याइगु पुजा । तु काकेगु व चाकु दयेकेगु दक्वं ज्या सिधल धायेव ज्या सिधःगु लसताय् द्यः पुज्यानाः भ्वय् नयेगु याइ । थुगु पुजाय् खलःपिं भिंmनिम्ह जक च्वनी ।

क्वःनेया क्वःहिति न्ह्यःनेसं च्वंगु गल्लीइ लाःगु बहाः खः– क्वःहिति बहाः । थ्व बहाः शाक्यपिं च्वनीगु बहाःकथं म्हस्यू । गुणकामदेवं येँदे निर्माणया झ्वलय्‌ क्वय्‌या बस्तीया निंतिं ल्वहं हिति दयेकूगु खः, व हे क्वय्‌ त्वालय्‌ च्वंगु ल्वहंहितियात क्वःहिति धाइ । थ्व हे क्वःहितिया नाम्हं बहाःया नां नं क्वःहिति बहाः जूवन । लगंबहाःया छम्ह काय्‌मचा थः ध्यबा दुम्ह दाजुपाखे अपहेलित जुयाः ब्यागलं च्वनेकथं थन च्वंवःगु धापू दु । लिपा जुजुया उजं व ग्वाहालिं थन बहाः निर्माण यानाः थन हे बरे छुइगु यात । लगं बहाःया हे काय्‌मचा जूगुलिं वं थ्व बहाःया नां नं कीर्तिपुण्य महाविहार धकाःतःगु खनेदु । थ्व विहार गुबलय्‌ पलिस्था यात धयागु प्रमाणिक दसि लुया मवःसां बहालय्‌ च्वंगु चिभाः ने.सं. १०४० पाखे जिर्णोद्धार याःगु खनेदु ।

क्वःहिति बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख मैत्रीय बोधिसत्व खः । क्वाःपाःद्यःया लुखाफुसय्‌ तयातःगु सिँयागु त्वलनय्‌ छेपूः व छेपूया क्वसं थीथी द्यःत दु । क्वाःपाःद्यःया लुखाया जवंखवं याकःझ्याः, तोरं च्वसं पसुकाझ्याः, वया जवंखवं याकःझ्याः, च्वय्‌ बहालय्‌ क्वस्वयेजिइक तपाःगु झ्याः दु । क्वाःपाःद्यःया पिने जवंखवं चीधिकःपिं सिंह निम्ह, न्ह्यःने चिभाद्यः, चिभाःया क्वसं पलेस्वां दुगु मन्दपाः, मन्दःया क्वसं पिण्डगाः स्वगाः, चिभाःया दक्षिणपाखे छत्रपाल, छत्रपालया पूर्वपाखे चिग्वःगु प्यपाः ख्वाः दुम्ह महाद्यः, महाद्यःया पश्चिमपाखे ल्वहंया द्वहं, महाद्यःया पूर्वपाखे स्वंपाः मन्दःपाः नं दु । चिभाःया नापसं निगू ल्वहंपौ नं दु । चिभाःया पूर्वपाखे होम यायेगु जज्ञशाला दु । विहारया मू लुखां दुहां वयेबलय्‌ जवंखवं गणेद्यः व महांकाःद्यः दु । बहाःया देपापाखे चपलि कोक्षबहि दु । थन गुंलाबलय्‌ बहिद्यः ब्वयेमाः ।

थ्व विहारया काय्‌मस्तय्‌त बरे छुइबलय्‌ धाःसा लगंबहाःया थाकुलित वयाः हे आंग्सा चायेगु चलन दु । थ्व बहालय्‌ दुनेछेँ, पिनेछेँ व बाहाःछेँ यानाः स्वंगू कवः दु । दुनेछेँ व पिनेछेँ कवः लगं बहालं वःपिं खःसा बहाःछेँ कवःपिं किपूया तौदहपाखें वःपिं धकाः नालातःगु दु । दुनेछेँ व पिनेछेँ कवःपिंसं थः आजुपिं राम व लक्ष्मणया नांम्ह गुथि नीस्वनाः गतिविधि यानाः भ्वय्‌ नया वयाच्वंगु दनि । दुनेछेँ कवःपिंसं लांआजु धकाः सम्यक द्यः ब्वयेगु व येँयाःबलय्‌ क्वःहिति पिने दयेकातःगु बल्चाय्‌ दलू ब्वयाः मत बियाः समय्‌बजि इना वयाच्वंगु दुसा पिनेछेँ कवःपिंसं लक्षिमां आजु श्राद्ध गुथि न्ह्याकाः दँय्‌दँसं सकल जःपिंसं भ्वय्‌ न्यायेका वयाच्वंगु दु ।

नेवाः लोकजीवनया छगू न्ह्याइपुगु पक्ष क्वाः नं खः । नेवाः समाजय् क्वाःयात कासाया रुपय् कायेगु चलन दु । थ्व क्वाःकासा म्हितेत ई ब्यः थाय्बाय् थथेहे जुइमाः धयागु मदु । क्वाः कासा निम्ह जक नं म्हिते ज्यू । अथेहे निगू पक्ष च्वनाः नं म्हिते ज्यू । छम्हेस्यां न्ह्यसः न्यनी मेम्हस्यां लिसः बीगु याइ । थथे लिसः बीमफुत धाःसा न्ह्यसः न्यनीम्हेस्यां लिसः बीमफुम्हेसिके गां फ्वनेगु याइ । थथे गां फ्वनीबलय् छंत बांलाःम्ह कलाः बी वा बांलाःम्ह भाःत बी वा घोरिम्ह खिचा छम्ह बी धकाः हासिख्यालि यायेगु नं चलन दु । थ्व क्वाःकासायात केवल मनोरञ्जन वा ई छ्यायेगु छगू कासाया रुपय् जक मकासे बौद्धिक व्यायामया छगू माध्यम नं धायेछिं । उकिं क्वाःकासायात थौंया न्ह्यसः लिसः कासाया पूर्वरूप कथं नालेबहःजू । नेवाः समाजय् प्रचलित क्वाःकासायात क्वय् बियाकथं ब्वथले छिं ।

रूप पक्षया आधारय्

क) चीहाकःगु क्वाः — मचां मांयात ख्वयेकी (गं न्याय्‌कीगु)

ख) तःहाकःगु क्वाः — छंत जिं काःवया, छं जितः पनाच्वन, छ छकः चिलाब्यूसा छंत हे जिं कयायंने (वा वःबलय् लः काःवनेगु )

ग) अनुप्रासयुक्त — नयेबलय् नसा, तीबलय् तिसा, बुइबलय् बुसा (चिकं)

घ) लय् सूरयुक्त — पल्टन पल्टन नि पल्टन हक्व हक्व चत् (नयेगु वा)

विषयवस्तुया आधारय्

क. प्राकृतिक वस्तु तथा वातावरण सम्बन्धी— सालां चमबू ध्यनां प्यमदं (खुसि)

ख. अंगप्रत्यंग सम्बन्धी— मनां मबू छुयां क्वः? (सँ)

ग . खाद्यवस्तु सम्बन्धी— सिजःया त्यपय् असर्फी जायेक? (गंगु ह्याउँमल्ता)

घ.  आधुनिक क्वाः — ब्वाँय्‌वनेफु तर न्यासिवने मसः, हालेफु तर नवाये मसः (मोटर) आदि

थुकथं थुपिं क्वाःकासां केवल मनोरञ्जनया नापं वौद्धिक व्यायाम जक याकीगु मजुसे नेवाः लोकजीवनया थीथी पक्ष तथा उमिगु आचार विचार जक मखु उमिगु सिर्जनशीलता कल्पनाशीलतायात नं उलि हे ब्वयेगु याःगु दु ।

नेपालभाषाया छुं छुं क्वाः

क्वाःया न्ह्यसः                                     क्वाःया लिसः

ध्यनां चमबू पालां त्वाः मदः                     खुसि

वनेत वनेसः लिहांवये मसः                     खुसि

मनां मबू छुयां क्व                                  सँ

सिजःया त्यपय् असर्फि जायेक                ह्याउँगु मल्ता

मामं मचायात भागि याः                         घलं ताँफय् लः थीगु

मांमं ल्हवइ मचां त्वनी                            घलं ताँफय् लः थीगु

छन्त जिं काः वयाः छं जित पनाच्वन छं चिलाब्यूसा छन्त हे जिं कयायने         वा वयाच्वंबले लः काःवनेगु

तःधंगु ख्यलय् चतांमधि छपा                    आकासय् च्वंगु पुन्हीया चन्द्रमा

ग्वाखंप्वाचाय् ला छपाँय् दु                       म्हुतुइच्वंगु म्ये

पल्टन पल्टन नि पल्टन हक्व हक्व चत्         म्हुतुइच्वंगु वाझ्वः

चाकलाःगु सुकुली फ्यतुइमज्यू                  लःकायेगु तुं

न्याम्ह दाजुकिजाया छपाः भु                    ल्हाःपाः

निम्ह दाजुकिजा दु । नवाये मसःसां खँ ब्याके सः     मिखा

तःकेँ निम्ह, म्हुतु मदुसां खँ ल्हायेसः                     मिखा

थां थां प्यथां हासा हासा निहासा पुलु पुल छपुलु       किसि

क्वय् पाउँ, दथ्वी पालु च्वय् न्यालु                        अय्‌लाः कायेगु

मां सुन्दरी म्ह्याय् बोक्सी                              गुलाफ स्वांया मा

प्यकुने प्यंगू त्वाः दु तर वया मदु छुं हे ख्वाः         रुमाल

न्हयःने छकः लिउने छकः सर्गतय् वने ग्वःकः ग्वःकः     भुतुमाली

सर्ग स्वयाः बाजं थायेगु                               भुतुमाली ब्वयेकेबलेय् लताइनं का तुलेगु

नयेबलय् कस्ति ल्ह्वयेबले कपाय्                        तु

म्ह छम्हं मिखा दतं अय् नं कां                        द्वक

सुथय् लुयाः बहनी बी न्हिनय् चकंक सर्गतय् थी       सूर्द्यः

स्वःसा निम्ह मस्वःसा छम्ह छन्त स्वयां थःत खन      न्हाय्‌कं

पानातःगु मरी नयेमज्यू                              सप्पा अंगलय् पानातैगु

ग्वय् लासा छत्र कुसा                                फकंमा

मचाम्ह नानी तसकं ग्यानी हाली मखु सनी मखु सुम्क च्वनी  कतांमरी

मां स्वयाः म्ह्याय् जान्ने                             ल्वहंमा

ल्हाःनं मदु, तुति नं मदु तर उखें थुखें जुइसः         ध्यबा

चिकुलाया इलय् मि मच्याःसां कुँ वः                     खसु

न्ह्यःनें शंखपुइम्ह लिउनें पंखां गालीम्ह                  खिचा

भाःतं कलाःया सकतां खं छता जक मखं             कलाः बर्खीच्वनीगु

लःमदु पुखुली ब्यांचा तिं तिं न्हू                         भाजनय् कःनि सीगु

चीधिकःम्ह बाबुचिया निगः तुपुली                      सियातःगु मुस्या

निम्हत्यपूया छपु जनी                               खापाया खवः

गुलि नल उलि हे ल्ह्वइम्ह                             जाकि बजि दायेगु पाथि

वा मदुम्हेस्यां सु प्वाँय् नः                             भुतुली सु दुइगु

घनघोर जंगलया दथ्वी हिया खुसी बाः वः           सिंच छायेगु

ब्वल ब्वल धाइ ब्व नं ब्वः तर ब्वःगु मखं           भुखाय् ब्वइगु

थ्यु धाल कि थी, थीमते धाल कि थी मखु            म्हुतुसी

तकिंतकिं बां तये गंगामाइ तःलय् तये ह्याउँमचा द्यःने तये   बजां त्वनेगु ह्वखा

आखः दतं सफू मखु तिंन्हुलं माकः मखु चाकलातं तुं मखु    मोह ध्यबा

छि झ्यालं वन जि गनं वने                           न्या दुगु जाः

वंथाय् तक बसालायावनीम्ह                       खासा

चायातःलय् म्हासुख्वाः माजु                           हलू मा

यल क्वालखु त्वाःया प्यकालं उत्तरपाखे स्वयाः वनेबलय्‌ खवपाखे क्वाःबहाः दु । क्वाःबहाःयात हिरण्यवर्ण महाविहार वा क्वाथलखु विहार नं धायेगु याः । लिपा क्वाथलखुया अपभ्रंश जुयाः क्वालखु बहाः वा क्वाःबहाः जूवन धयागु धापू दु । थ्व बहाः यलया झिंच्याबहाः मूबहाः मध्ये छगू बहाः खः । पूर्वपाखे स्वयाच्वंगु थ्व विहारया स्वंगू लुखां दुहां वनेधुंकाः तिनि थनया मू क्वाःपाःद्यःया देगः खनेदइ । न्हापांगु लुखां दुहां वये न्ह्यः सिंह अले दुने वःलिसे पञ्चबुद्ध व थीथी द्यःयापिनि मूर्ति व कलश तयातःगु दु । मू देगः प्यतँजाः यानाः दयेकातःगु दु । थुकी स्वतँया पल्लिइ लुँपौ तयातःगु दु । थ्व देगलय्‌ नं सिंह, द्यःफः, गं, मूलुखा जःखः थीथी मूर्ति, च्वय्‌ वहःया व लुँ सियातःगु तोलं दु । वहःयागु मूलुखा दुने हिरण्यवर्ण महाविहारया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य तथागतया मूर्ति दु ।

थ्व देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ पञ्चझ्याः, चीपाःगु झ्याः थीथी तोलं, त्वानाःसिँ, आदि दु । थ्व स्वयां च्वय्‌यागु पलि नं त्वानाःसिँ व खुगः चैत्य तयातःगु दु । दकलय्‌ च्वय्‌यागु तल्लाय्‌ नं थीथी मूर्ति व त्वानाःसिँ व देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ झ्वःलाक झिंस्वंगः सुवर्ण चैत्य मध्ये दथुइया स्वंगः चैत्यय्‌ छत्र तयाः गजूया रुप बियातल । थुगु देगःया पल्लिया हरेक म्हुतःया क्वसं

फय्‌गं खानातःगु दु । देगःया गजूनिसें मूलुखाया फुसय्‌ तक लुँ सियाः प्यंगू पताः नं ब्वयेकातःगु दु । देगःया लिउने बज्र तयातःगु धर्मधातुमण्डल दु । हिरण्यवर्ण महाविहार गुबलय्‌ निर्माण जुल धयागु खँ ऐतिहासिक प्रमाणया अभावं यकीन यानाः धायेमफुनि । थ्व विहारया नांया न्ह्यःने भाष्करदेव संस्कारित स्वानाच्वंगुलिं भाष्करदेव नांयाम्ह जुजुया पालय्‌ दयेकूगु धयागु धापू दु । तर इतिहासय्‌ भाष्करदेव धयापिं निम्ह जुजुपिं दुगुलिं गुम्हेसिया पालय्‌ दयेकूगु धायेमफु । वंशावलीइ पिंगल विहार नापं थ्व विहार निर्माणया स्वापू दुगु खँ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । क्वाःबहाःया नित्य धयाथें सुवर्णाक्षर अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिताया पुजा पाठ, गं थानाः बाफाचाया निश्चित लागा परिक्रमा, रीतिथिति, गुथि उत्सव, अले थनयागु कलापूर्ण लुखा, तोलं, लुँपौ, लँुपाता, सुवर्णमय बिलंपौ, सजीव मूर्ति आदि भव्यतां यानाः थ्व बहाः राष्ट्रिय जक मखु, अन्तर्राष्ट्रिय जगतय्‌ थ्यंक गोल्डेन टेम्पलया नामं बय्‌बय्‌ जुयाच्वंगु दु ।