यल, नागबहाःया भाजु बुद्धराजया काय्भाजु मुनिबहादुर सन् १९४२ स बूगु खः । भारतया कलकत्ताय् इलक्ट्रोनिक प्रविधि सम्बन्धय् डिप्लोमा ब्वनावःम्ह थ्वय्कलं सन् १९७३ स फ्रान्सय् वनाः माइक्रोप्रोसेसरया ख्यलय् विशेष अध्ययन यानादिल । थःगु कथंया डिजाइनय् वय्कलं नेपालय् दक्कलय् न्हापां माइक्रो कम्प्यूटरया विकास यानादिल । अथे हे दक्षिण एसियाय् दक्कलय् न्हापां देवनागरि आखःया कीबोर्डया नं विकास यायेत ताःलात । नापनापं खय् भासं खँ ल्हायेसःम्ह रोवोटया नं सफल परीक्षण यानादिल । वय्कः सन् १९८३ स नेपाल राष्ट्रिय विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठानपाखें विज्ञान पुरस्कार कायेत नं ताःलात ।

जापानया नांजाःगु शहर नागायोय् सन् १९४२ य् जन्म जूम्ह थःगु विद्यार्थी जीवनय् अतिकं हनेबःम्ह भिक्षु रिहो हयासिपाखें दीक्षित जूम्ह खः— भाजु मुसासि ताचिकावा । थुम्ह हे भिक्षुया शिक्षा–दीक्षापाखें बौद्ध दर्शन प्रति वय्‌क:या नुगः क्वसाल । नागायो विश्वविद्यालयया विद्यार्थी जुयाः उच्चस्तरीय शिक्षा प्राप्त यानादिल । लिपा थ्वहे विश्वविद्यालयपाखें स्नातकोत्तर उपाधि कायेत सफल जुल ।

भारतीय व संस्कृत साहित्य विषयय् केन्द्रीत जुयाः संयुक्तराज्य अमेरिकाया हार्वर्ड विश्वविद्यालयपाखें सन् १९७५ य् विद्यावारिधि यात । थुगु हे विश्वविद्यालयया जातिविज्ञान राष्ट्रिय संग्राहलयया प्राध्यापक कथं सन् १९९२ निसें २००४ तक तक्यन । क्यालफोर्निया, बर्कले विश्वविद्यालयया अतिथि प्राध्यापक जुयाः बौद्ध अध्ययन विषय ब्वंकेगु यात । लिपा शिकागो विश्वविद्यालय व नेडरलैण्डस लाइदेन विश्वविद्यालयनाप नं अनुबन्धन जुल ।

स्वनिगःदुनेया मातृशक्ति द्यःया परम्परायात कयाः दुग्यंगु अध्ययन यासें थुकियादुने सुलाच्वंगु आस्था, जीवन दर्शन अले जीवन्तरुपय् न्ह्याना वयाच्वंगु संस्कार सम्पदाया सम्बन्धय भाजु मुसासिया थःगु कथंया विश्लेषण दु । : यतजभच न्यममभकक या प्बतजmबलमग थुज्वःगु हे बिषय केन्द्रीत जुया च्वयातःगु मुसासिया चर्चित सफू खः । मूलतः बौद्ध समुदायदुनेया बज्रयानी सम्प्रदायया थीथी मण्डलापूजाया व्यवहार, द्यःपिनि विषयय् उलिहे क्वातुगु अध्ययन यासें तःगू सफू पिकाये धुंकूगु दु । नापनापं महायानी बौद्ध दर्शनया अग्रज नागार्जुनया सिद्धान्त अले थीथी पक्षयात कयाः नं बिस्कं सफू च्वयादीगु दु । अथेहे मुसासिया जापानी भासं नेपाःया रिति, धर्म संस्कृतिया मेगु सफू खः “Travel to India Nepal Scared Things”  ।

येँया क्वःने लागायात तसकं पुलांगु बस्तीकथं इतिहासय्‌ न्ह्यथनातःगु दु । ब्रम्हत्वाःया छगू हे थाय्‌या निगू नांया विहारकथं मुसुंबहाःयात कयातल । इतिहासय्‌ विहारया संघ कुचा दलाः निगू जूगु थ्व विहारया नाम्हं हे प्रमाणित याःगु जुल । थ्व विहारयात झट्ट स्वयेबलय्‌ बहाः, ननि वा चुक छु धायेगु धकाः भचा अलमल जुइफु । पिनेच्वंगु मणिसिंह महाविहार खःसा दुने च्वंगु थ्व विहारया नां मणिसंघ महाविहार खः । थ्व विहारया क्वाःपाःछेँ विहारया दक्षिण लागाय्‌ दु । क्वाःपाःछेँय्‌ ने.सं. ९७३ पाखेया तोरं तयातःगु दु गुकी निम्ह भिक्षुपिंसं च्वाम्वः ज्वनातःगु दु ।

थ्व विहारया पुलांम्ह क्वाःपाःद्यया मूर्ति चां दयेकातःम्ह मैत्रेय बुद्ध खः, लिपा तिनि ल्वहंया उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था याःगु जुल । क्वापाःछेँ न्ह्योने छगः लिच्छविकालिन चैत्य पलिस्था यानातःगु जुल । विहारया कुलपुत्रपिंत प्रवजित यायेगु, आचाः लुइगु ज्या बहाःया पूर्वपाखेया बरेननिइ च्वंगु आगमय्‌ याइगु परम्परा दु । अले तिनि मणिसंघ विहारया क्वाःपाःद्यःयाथाय्‌ दुत छ्वयेगु याइ । थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः व आगंद्यःया दैनिकी पूजा यायेत विहारय्‌ बरे छुइधुंकूपिंत वाःवाःपतिकं थकालिंनिसें पाः बीगु चलन दु । विहारय्‌ मैत्रीय बुद्धयात हनेकथं दँय्‌ छक्वः चिल्लाथ्व अष्टमीकुन्हु बहाःपूजा यानावयाच्वंगु दु ।

मुसुंबहाःया सर्वसंघया देगुद्यःकथं अमिताभ बुद्धयात नाला वयाच्वंगु दु । थ्व विहारया खनेदयाच्वंगु लिच्छविकालीन देगः व हितिमंगः नापं तयातःगु ल्वहंपौकथं विहार लिच्छविकालय्‌ जुजु नरेन्द्र देवया जःखः पलिस्था याःगु अनुमान दु । आःतक लुयावःगु अभिलेखकथं विहारया नां ने.सं. ६०० या नामसंगिती सपूm, ने.सं. ६२५या गुरुबज्राचार्य जीनचन्द्रपाखें च्वयातःगु आर्य बसुन्धरा धारणी, ने.सं. ६६९य्‌ द्वाल्खाय्‌ पलिस्था याःगु चिभालय्‌ विहारया गुरुजुपिनिगु नां व ने.सं. ६७७ य्‌ च्वयातःगु बसुन्धरादेवीया धारणीइ जयचन्द्रया नां न्ह्यथनातःगु दु ।

येँया क्वःने लागाया ब्रम्हत्वाःया तसकं पुलांगु विहार खः– मुसुं बहाः । मुसुंबहाः निगू दु । छगु दुनेया मुसुंबहाः, मेगु पिनेया मुसुंबहाः । थ्व निगुलिं मुसुंबहाःयात मणिसिंह महाविहार धाइ । थ्व बहाःयात म्हसिकेगु हे थन च्वंगु जपतुं नं खः । जामनः गुभाजु अर्थात् तान्त्रिक मञ्जुबज्र थ्वहे विहारया सर्वसंघ दुजः खः धाइ । अले थ्वहे जपतुँथिइ कुहां वंगु किंवदन्ती दु । खास याना ज्यापू समुदायया बाहुल्यता दुगुलिं अप्रभंश जुयाः जपतुंयात ज्यापूतुं धका न धयायंकल । थ्व बहाःलिसे थ्व तुंया क्वातूगु सम्बन्ध खनेदु । विहारया वास्तविक मौलिकता थन छुं हे खनेमदु । ब्रम्हत्वाःया सतकं भचा दक्षिणपट्टि दुहां वनेवं दथुइलाक्क सतः थें नया बार तयातःगु छखा चिखागु छेँ दु । थन पश्चिमाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातल । मूलुखाया न्ह्यःने जवंखवं सिंह निम्ह, च्वाम्वलं गायेका च्वंपिं निम्ह भिक्षु, वज्रसत्वया तोरं व क्वाःपाःछेँया न्ह्यःनेसं लिच्छविकालीन चिभाः छग तयातःगु दु । थ्व विहारया सर्वसंघया कुलपुत्रपिंत थन चुडाकर्म मयासे बरेननिइ पलिस्था यानातःगु चिभाःद्यःयाथाय्‌ च्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्धया न्ह्यःने प्रवजित यानाः भिक्षु चिवर पुंकाः मुसुंबहाःया क्वाःपाःद्ययाथाय्‌ यंकीगु चलन दु । अले हाकनं बरेनःनिया आगं छेँय्‌ तयाः आचार्याभिषेक बिइ ।

थ्व बहाःया इतिहास स्वयेगु खःसा तःक्वः कुचा जुयावंगु खनेदु । थ्व बहाःया दुने मेगु बहाः दुगु ला जु हे जुल । कुचा जुया न्हूघः वने थाय्‌ मिखाबहाः धकाः नं पलिस्था यानातगु दु । येँया झिंच्यागू मू विहारया धलखय्‌ थुपिं स्वगुलिं बहाः दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व बहाःया कचा बहाःकथं न्हूघःबहाः (मैत्रीउद्धार विहार), यःबहाः (नदीसंग राजकृत विहार), धनचक्र बहाः (धर्मचक्र विहार) यात कयातल ।

मुहालि (माय्‌लि, म्वाःलि, म्वाहालि, म्वहालि) नेवाः तजिलजिइ मदयेकं मगाःगु म्हुतुं पुइगु पुलांगु नेवाः बाजं खः । च्वकां पुइगु मुहालिया दथुइ दुगु ह्वःयात पतिंचां चायेकेगु तीगु यानाः थीथी सूर पिकाइगु जुयाः थ्व सूरबाजं खः । मे महासे धून पुयाः बाजं थायेमालकि मुहालि माःगु पुलांगु नेवाः परम्परा जुयाच्वन । मुहालि पुइबलय्‌ खिं, करखिं, धाः, धोलक, पछिमा, नगरा आदि तालबाजं थाइ ।
जुगि (कुश्ले, कपाली) जातिं जक पुइगु थ्व बाजं पुलांगु नेवाः प्याखं, द्यःया ख्वाःपाः प्याखं, जात्रा, ततःधंगु उत्सव, पर्वय्‌ मदयेकं मगाः । नौबाजा, गुंलाबाजा व मेमेगु बाजनय्‌ थीथी मेया धून पिकायेत नं मुहालि माः । नेवाः जातिया दिगुपुजाबलय्‌ द्यः यंकेत नं न्ह्यः न्ह्यः मुहालि पुइकाः दिगुपुजा ख्यलय्‌ वनेगु व लिहां वयेत नं अथे हे मुहालि पुइकाः द्यः लित हइगुु खः । व थेंतुं भौमचा लँ स्वः वनेत नं गनं गनं मुहालि पुइकाः बाजा यंकेगु चलन दुगु खः ।
न्हापा तःधंगु पुजा उत्सवय्‌ थःथितिपिन्सं सगं बीबलय्‌ मुहालि पुया च्वनेमाःगु चलन दुगु खः । थुकथं न्ह्यागुं भिंज्याय्‌ पुइमाःगु मुहालियात नेवाः परम्पराय्‌ मंगलकारी बाजंया मान्यता बियातःगु दु ।
न्हापा न्हापा मोहनिया नःलास्वनेखुन्हु निसें नःलास्वांयात मालसिरि न्यंकेगु धकाः जुगीतय्‌सं त्वाःत्वाःलय्‌ न्हिथं मुहालिं मालसिरि धून पूू वयेगु नं चलन दुगु खः । मुहालि पू वःगुया ज्यालाकथं उमिसं थःथगु लागाया छेँखापतिकं दच्छिया छक्वः बालि म्हयेगु चलन दुगु खः । अथेहे मू मू देगलय्‌ सेवा यायेगु धकाः सुथन्हापां मुहालि पू वनेगु ज्याया निंतिं नं सरकारं हे बुँ बिर्ता फ्यानाः उकिया आम्दानिं उमित खान्कि बीगु व्यवस्था दुगु खः । थुगु ल्याखं जुगि जाति व्यावसायिक नेवाः सङ्गीतकःमि जुयाच्वंगु थुइके फु । थौंकन्हय्‌ मुहालि पुइपिं म्ह्व जुयावंलिसे मुहालि पुइगु नं तना वनेत्यंगु दु । ख्वप, थिमि, चित्लाङ् आदि थासय्‌ इलय्‌ ब्यलय्‌ मुहालि पुइगु भचा भचा ल्यं दनिसा येँय्‌ मुहालि पुइगु द हे मन्त धाःसां जीधुंकल ।
मुहालियात स्वंगू ब्वय्‌ ब्वथला दयेका तःगु दइ । मुहालिं सः पिहां वइगु न्ह्यःनेया फ्वः धलौत बाय्‌ (धातु) यागु खःसा म्हुतुं पुइगु च्वकाय्‌ कुल्फिताड तारिमाया हःयागु तुकिं दयेकी । तुकियात क्वात्तुक कां हिनाः लीया साजय्‌ स्वथना तइ । साजयात ली बाय्‌ सिजःया फ्वः दयेकाः मुहालि च्वकाया ह्वतय्‌ दुछ्वया तइ । मुहालिया दथुयागु ब्व सतिसाः सिसौ सिँयागु दयेकी । सिँयागु दथुत्वालय्‌ थाय्‌थासय्‌ ह्वः दइ । म्हुतुं पुयाहःगु फय्‌यात ल्हाःया पतिंचां ह्वः चायेकेगु तीगु यानाः मुहालिं थीथी सूर पिकाइगु खः । मुहालि नेवाः तजिलजिइ लिच्छविकालय्‌ हे दयेधुंकूगु दसु यल हौगलय्‌ मुहालि पुयाच्वंगु ल्वहंया मूर्तिं क्यनाच्वंगु दु । नेवाः समाजय्‌ तःताजि मुहालिया चलन दु । थन तःहाकःनिसें म्हिचाय्‌ स्वथने ज्यूगु चीहाकःगु तक थीथी मुहालि पुइगु चलन खनेदु । गथेकि साधारण मुहालि, पुजा मुहालि, ककीचा मुहालि, भमरा मुहालि, रसन मुहालि, नमोथ मुहालि, गुजराति मुहालि, शहनाई मुहालि, दमाई मुहालि, चाःतू मुहालि, देशी मुहालि आदि । मुहालिया ताजि पतिकं उकिया सूर पाइ ।

मुहालि स्यनेज्या/ जुगि छुयेगु
मुहालिनाप जुगि जातिया संस्कार मचांनिसें हे स्वानाच्वंगु दु । मुहालि पुइगु थ्व जातिया विशेष सीप खःसा न्हापा थ्व उमिगु जीवन हनेगु आम्दानीया छगू आधार खः । थुगु जातिया काय्‌मस्त न्यादँनिसें झिदँ भिंmनिदँ दतकि मुहालि ज्वंकेगु संस्कार यायेमाः । मस्तय्‌त मुहालि पुइगु स्यनेज्यायात ‘नाद बियेगु’, ‘जुगि छुयेगु’, ‘ब्रतबन्ध’ धाइ । मुहालि पुइगु स्यनीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापा बारा धून, भिंज्याय्‌ पुइगु धून, पुजा मुहालि निं स्यनी । वयां लिपा छोहरा धून, सगं मुहालि, बलि संकल्प याइबलय्‌यागु धून स्यनी । अनं लिपा “ग्वाराधून, छोधा, द्यःपिनिगु तुतः (विशेष ताल) स्यनेधुंकाः लिगरा धून, पुजा वनाः लिहां वइबलय्‌या धून पुइगु स्यनी । अनं लिपा तिनि मेमेगु धून स्यनी ।

मुहालि पिदनेगु
मुहालि पुइगु स्यनेधुंकाः स्यँमिपिं पिदने माः । पिदनेबलय्‌ थःगु परम्पराकथं चान्हय्‌ नासः द्यःयाथाय्‌ वनाः गुरु पुजा यानाः, मुहालि पिथनीम्हसित स्वां सिन्हः बियाः संग बी । अले नासःद्यःयाथाय्‌ थःम्हं पुइ सयेकागु धून पुइ । अनं वनाः थः कुलद्यः गोरखनाथ द्यःयाथाय्‌ वनाः पुइ । अनं लिपा वयाः थःगु छेँ न्ह्यःने मुहालि पुयाः भिक्षा फ्वनी । वयां लिपा थःथितिपिन्थाय्‌ वनाः मुहालि पुयाः भिक्षा काइ । अले थःगु छेँय्‌ लिहां वयाः थःथिति, दाजुकिजा, जःलाखःलापिन्त भ्वय्‌ नकाः पिदने ज्या सिधयेकी ।
सेवा यायेगु
ततःधंगु मू देगलय्‌ न्हिथं सुथ न्हापां द्यः ख्युंबलय्‌ हे मुहालि पू वनेगुयात ‘सेवा यायेगु’ धाइ ।

सेवा बिर्ता
मूमू देगलय्‌ न्हिथं नसंचा इलय्‌ मुहालि पूवनेगु तुतय्‌ मजुयेके निंतिं मुहालि पुइपिन्त बालि बीत गुथि स्वनाः तयातःगु बिर्ता बुँयात ‘सेवा बिर्ता’ धाइ । न्हापा न्हापा थजाःगु यक्व सेवा बिर्ता सरकारपाखें हे स्वनातःगु खः । सेवा बिर्ताया बुँ म्हासय्‌ जुयावंलिसे खान्कि मदयाः सेवा यायेगु धकाः मुहालि पू वनेगु चलन नं यक्वथाय्‌ तनावने धुंकूगु दु ।

खान्कि
सेवा बिर्ता बुँया आयस्तां मुहालि पुइपिन्त बीगु बालियात ‘खान्कि’ धाइ । छगू खान्किइ ५ पीनिसें १० पी बुँ दइसा छम्ह मुहालि पुइम्हेसिनं ५–६ गू खान्कितक कायेगु याइ ।