ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर कायस्थ नं खः । कायस्थयात कसजु नं धाइ । मल्लकालय् कायस्थतय्सं सरकारी लेखनदासया रुपय् लायकुलिइ ज्या याइपिं लाय्कू अड्डाया हाकिम नं खः । थुमिसं सरकारया दस्तखत व मोहर (लालमोहर छाप) च्वयेगु ज्या याइ । अथेहे दुनिया दक्वसिया दानपत्र, सुक्रिविक्री पत्र, तमसुक भाषा पत्र, गैह्र व्यापारिक लिखत च्वयाः उकिया दस्तुर कायेगु याइ । वर्ण व्यवस्थाय् क्षत्री दुने लानाच्वंपिं थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ । थुपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंपिं येँय्, यलय् नं खनेदु ।

मनूया सृष्टिकालनिसें मनूतय्त माःगु कथंया चायागु थीथी थलबल नापं कलाकृतिया सिर्जना याना वयाच्वंगुलिं चाया ज्या याइपिंत प्रजापति धाःगु धाइ । संस्कृत भासं चायागु लः तयेगु धम्पयात कुम्भ धाइसा कुम्भकारं दयेकुलिं चायागु थलयात कुम्भ धाल । कुम्भकारया अप्रभंश जुयाः कुम्हार, कुम्हाल, कुम्हाः नं कुमाः जूगु खः। कुमाःतय्सं थःपिं ब्रम्हाया वंश धकाः धायेगु नं याः । नेपालय स्वंगू थरिया कुमाःत खनेदु । न्हापांगु तराई मधेसी मूलयाःपिं कुम्भकार, कुमाल व पण्डित थरयापिं खः । मेगु पश्चिम थीथी पहाडी जिल्लाय् च्वनीपिं कुमालत खः । मेगु थरिया कुम्हारत नेवाः जातया कुम्हातय्सं थःत प्रजापति धायेगु याः । येँया कुम्हाःत ज्यापु वर्ग खयां नं ३२ गू त्वाःया लगतय् दुमथ्यापिं खलः मध्ये कुम्हाः नं खः । ३२ गू त्वाः नाप स्वापू मदुसां कुम्हाः खलकय् थःने व क्वःने थीथी पुचः थुकथं खनेदु –
थथु वा थःने पुचः
ज्याथा कुम्हा (अय्लिं मय्लिं काःवनेथाय् व पूजाज्वलं भाराछीपिं)
यल कुम्हाः÷त्यंघः कुम्हाः (भ्यगः, सलाःपाः व ततःग्वःगु भारा छीपिं)
जमः कुम्हाः (जनबहाःद्यः करुणामय गुथि नाप स्वापू दुपिं) ।
क्वथु वा क्वःने पुचः
क्वहिति कुम्हाः (मुस्या कुम्हाः, द्यः, भारा)
तः ननि कुम्हाः (धौभ्यगः भारा)
वन्दे कुम्हाः–धौभ्यगः, भारा, हाकुभारा)
थुगु कथं थःने व क्वःने यानाः निथि पुचःया कुम्हाः खलकय् नं थीथी कथंया ज्या ब्वथलातःगु खनेदु । स्वनिगलय् येँय् जक मखु यल, ख्वप, थिमि स्वनिगलं पिने भ्वँत, नाला व पन्तिइ नं कुम्हाःत दु । ऐतिहासिक व परम्परागत पेशा म्वाका तयेगुलि थिमि व ख्वपया प्रजापतितय् तःधंगु योगदान खनेदु । ने. सं. ७०९ या हाडिगां (नरः) मय् लूगु शिलापत्रय् जिकुश प्रजापतिं ल्वहं हितिनापं फल्चा तःगु खँ कियातःगु दु । अप्वः धयाथें प्रजापतितय्सं हिन्दूनापं बौद्धधर्म मिश्रित रूपं माने याना वयाच्वंगु खनेदु । नेवाः समाजय् बुसां निसें सीबलय् तकया थीथी संस्कारय् कुम्हाःतय्सं दयेकूगु थीथी कथंया चाया थलबलत छ्यला
वयाच्वंगु दु ।

ख्वप जिल्लां पश्चिमपाखे लाःगु चित्रपुर छगू पुलांगु बस्ती खः । थिमिं दक्षिणपाखे च्वंगु थ्व नेवाः बस्तीयात थौंकन्हय् चित्रपुर धाइ । थ्वयागु पुलांगुं नां धाःसा चोपुर खः । थनया गणेद्यःया देगलय् ने.सं. ८७० (१७४९ ई.) स तयातःगु जुजु रणजित मल्लया सिजःपतिइ थ्व बस्तीयात चोपुर धयातःगु दु । चोपुरया शाब्दिक अर्थ दकलय् सिथय् (च्वकाय्) च्वंगु बस्ती धाःगु खः । थ्व बस्ती ख्वप व थिमि निगुलिं थाय्या च्वकाय्पाखे लाः । उगु नां अपभ्रंश जुयाः लिपा चोपुर व चित्रपुर जूगु सीदु । थन न्हापांनिसें राजथला, राजपुतवार व प्रजापति थरयापिं मनूत च्वनाच्वंगु दु । चित्रपुरया राजथलातय्सं थःत ख्वपया मल्ल जुजुपिनि सन्तान धायेगु याः ।
पञ्चायतकालय् चित्रपुर नापं मेगु चिचीधंगु थाय्त छथाय् तयाः दधिकोट नां तल । थुकिया लिच्वःकथं चित्रपुर बस्ती गौण जू वन । थौंकन्हय् दधिकोटयात सूर्यविनायक नगरपालिका वडा ४ दुने तयातःगुलिं चित्रपुर नं वहे वडा दुने लात । थन च्वंपिं सकसिनं थिमिइ हनीगु बालकुमारी खः जात्रा स्वयाः थःपिनि नखः हनेगु याइ ।

छ थरी श्रेष्ठ मध्ये छगू थर जोशी नं खः । ज्योतिष शास्त्र व संस्कृतिया विशेषज्ञ जोशी स्यस्यःत स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप, थक्वाः, किपू, तोखा, सक्व, थिमिइ प्राचीन लाय्कूया जःखः बसोवास यानाच्वंगु खनेदु । तिथिमिति, ज्योतिषशास्त्रया व्यवस्थापन निर्णय जोशीतय्सं यानावयाच्वंगु दु । जोशीत वैदिक, बौद्ध तन्त्र तिब्बती पात्र (पात्रो)या ज्ञाता खः । थुमिसं ज्योतिषशास्त्रया अध्ययन याइगु व याकीगु, जातः च्वयेगु, जातः स्वयेगु व थीथी संस्कारय् साइत स्वया बीगु नं याइ । जोशीतय्सं अप्वःसिनं हिन्दू धर्म माने याइसा गुम्ह गुम्हेसिनं शैव, वैष्णव व बौद्धधर्म माने याःगु नं खनेदु । ने.सं. ४४४ पाखे भारतया कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मातय्गु आक्रमण बचे जुइत थः इष्टदेव तलेजु भवानी ज्वनाः भारदारत लिसें सिमरौनगढ जुयाः नेपाः उपत्यकाय् दुहां वःबलय् जोशीं द्यः ज्वनावःगुलिं ख्वप लाय्कू लिक्क थांछे तःगु व तलेजुया नाइके दयेकल । जोशीत स्वनिगलं पिने नेपाःगाःया थीथी थासय् बसोबास यानाच्वंगु खनेदु ।

नेवाः समाज दुनेया छगू तःधंगु जात ज्यापु खः । ज्यापुत स्वनिगःया भूमिपुत्र वा आदिवासी खः । थुमिगु मू थाय् स्वनिगः खः । स्वनिगः दुने थुपिं येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू, सक्व आदि सकभनं दु । मेमेगु जात स्वयां थुपिं स्वनिगलं पिने म्हो हे जक दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः बुँज्या खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु ज्याय् नं संलग्न जुयाच्वंगु दु । थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खः । ज्यापु दुने नं थीथी थर व कुनां दु ।
अवाः
छेँ दनेगु अप्पा छीपिंत अवाल वा अवाः धाइ । थ्व ज्यापु दुनेया छगू थर खः ।

स्वनिगःया ख्वप जिल्ला दुने लाःगु छगू ऐतिहासिक नगर थिमि खः । थिमिया हे छगू नेवाः बस्ती मरु त्वालय् हेमवर्ण महाविहारय् ह्याउँगु ख्वाःपाःया पद्मपाणी लोकेश्वर विराजमान जुयाच्वंगु दु । ने सं ६८५ कार्तिक चौथी तिथि अंकित महारानी गंगादेवी ठाकुरनीं तयातःगु ताडपत्रय् लोकनाथ द्यः धकाः न्ह्यथनातःगु दु ।
अमोघबज्र बज्राचार्यं च्वयातःगु अष्टोत्तर लोकेश्वर सफुतिइ ११५२ दँ न्ह्यः जुजु बलदेवं थुम्ह लोकेश्वरया थापना याःगु धइगुु अनुमान यानातःगु दु । थिमिया स्थानीयवासीपिन्सं लोकेश्वरयात लोकना द्यः वा सिथि द्यः धायेगु यानाच्वंगु दु ।
बज्राचार्यतय्सं गुथि दयेकाः थुम्ह द्यःया संरक्षण यानाच्वंगु दु । थिमिया लोकेश्वरयात दँय्दसं तछलाथ्व पारु कुन्हु न्हवं याइ । न्हवंया नितिं ख्वपया दथुइ लाःगु हनुमन्ते व चखुं तीर्थया संगमय् वरुण कलशय् लः काः वनेगु चलन दु । थाकुलिपिं प्यम्ह व पाःलाः छम्ह च्वनाः गणेश व कुमारया पुजा यायेधुंकाः लोकेश्वरया जीवन्यास लिकायेगु धकाः पद्मपाणी लोकेश्वरया प्राण कलशय् तयेगु विधिकथं पुजा जुइ । लोकेश्वरयात पिनेया दबुलिइ थने हइसा कलशयात देगः दुनेया आसनय् विराजमान याइ । अनंलिपा पःमायाके उजं कयाः मू पुजारी गुरुजु व सहायक गुरुजुपिन्सं लोकेश्वरया वसः व तिसा त्वकाः पञ्चताल पुजा विधिकथं सँ छ्यंकेगु, न्हाय्कं क्यनेगु, क्वँचिकं बुइकेगुया नापं घ्यः कस्तिं बुकी । व धुंकाः न्हापां लखं अनलिपा धलिं लुयाः लोकेश्वरया न्हवं याइ । न्हवं क्वचायेकाः तुयुगु कापतं भुनाः चिधंगु खतय् तयाः द्यःयात जीस्वां बहालय् यंकी ।
दुतियाया दिं कुन्हु पुंपाखें लोकेश्वरयात भिंके माःथाय् भिंकाः न्हिच्छिया दुने लँपुछाये क्वचायेकी । चौथी कुन्हु जीस्वां बहालय् दशकर्म पुजा याइ । पञ्चमी कुन्हु सुथय् न्हापां लोकेश्वरयात गार्चास्थित विद्या गणेश पाटिइ मेगु जात्रा यायेगु खतय् तयाः न्हिच्छि सर्वसाधारणया दर्शनया नितिं ब्वयातइ । थ्व दिं कुन्हु सिथि नखः जूगुलिं सकल थिमिया स्थानीयवासीं नैवद्य तयाः पुजा याःवइ । उकिं थुम्ह लोकेश्वरयात थिमियापिन्सं सिथि द्यः धायेगु यानाच्वंगु खः । न्हिच्छि भजन किर्तन जुयाच्वनी । सनिलय् स्थानीयतय्सं बाजागाजाया लिसें झःझः धायेक जात्रा यानाः हाकनं हेमवर्ण महाविहारय् नकिंतय्सं लसकुस यासें आसनय् बिज्याकी । थुकथं उगु दँया थिमिया पद्मपाणी लोकेश्वरया जात्रा क्वचाइ ।

धिमय् थायेगु तःताजि बोल दु । गथेकि द्यः ल्हायेगु, लँपो, तँपो, धुँन्यापो, मंगलपो, साँया पो, माँ तनेगु आदि । थुपिं गुलिं बोलत विशेष थासय् व इलय् जक थाये ज्यूसा गुलिं न्ह्याबलें नं थाये ज्यू । गथेकि धुँन्या हीकेत थाइगु धुँन्या पो, लँय् वनीबलय् थाइगु लँ पो, सायाःबलय् थाइगु साँयाःपो, धिमय् च्वः, परताल (प्रताल), पलेमां आदि थीथी तालय् थाइगु खः ।
ख्वपय् धिमय् बोलयात द्यः ल्हायेगु, च्वः/छुवां, न्ह्याः, गुँ, माः आदि थीथी ब्वथलातःगु दु ।

नेवाःतय् थःगु हे ऐतिहासिक थाय्बाय् दु, थुगु थाय्बाय्स आदिकालंनिसें च्वनावयाच्वंपिं नेवाःत थनया आदिवासी खः । प्राचीन इलय् नेवाःतय्त हे नेपाल जाति धाइगु खः । थुगु नेपाल जातिया नामं हे नेपाल देसया नां च्वंगु खः धैगु इतिहासकारपिनि धापू दु ।
नेवाःतय् आदिभूमिया म्हसीका नेपाल खःसां कालक्रमय् राज्यसत्ता विस्तारया झ्वलय् नेपाल देसया भौगोलिक लागा गबलें अतिकं तचाः जुयाः सँदेय्या कुति अले क्वदेय्या बंगाल व इलाहावादतक नं थ्यंगु खनेदु । तर नेपाल देय्या थातं न्ह्यानावंगु राज्यसत्ताया लागायात नेपालमण्डल कथं नालातःगु दु । छगू कथं थ्वहे राजनीतिक व भौगोलिक लागा नेवाःतय् ऐतिहासिक थाय्बाय् वा आदिभूमि खः ।
नेपाल देय् कथं नां म्हसीकेगु ज्या निद्वःदँसिबें न्ह्यः हे जुइधुंकल । लिच्छवि जुजु जयदेवया शासनकाल (ई. ७१२–७३३) य् येँया ज्ञानेश्वरय् धस्वाकातःगु शिलालेखय् दकले न्हापां नेपालमण्डल नां न्ह्यथनातःगु खः । अथेला ईस्वीया १५ औं शताब्दिपाखे च्वयातःगु नेपाल महात्म्य सफुतिइ नेपालमण्डलया भौगोलिक लागा स्पष्ट याना तःगु दु ।
थुगु सफुतिइ न्ह्यथनातःगु वर्णन कथं पूर्वया तामकोशीपारी रामेछाप, दुम्जा, पश्चिमय् त्रिशुली अले उत्तरपाखे सिलु क्षेत्र खःसा दक्षिणय् मकवानपुर, टिष्टुङ्ग, पालुङ्गतक नेपालमण्डल खः । मेगु हिमवत्खण्ड सफुलिइ च्वयातः कथं नेपालमण्डल लागा दुने ६४ शिवलिङ्ग दु गुगु दोलखा, रामेछाप, भ्वँत, धौख्यः, यल, ख्वप, येँ, मकवानपुर, रसुवा, नुवाकोट दुने लाः ।
प्राचीनकालय् न्ह्यानाच्वंगु पाञ्चाली शासन प्रणाली कथं थ्व स्थानीय स्वायत्तता दुगु राज्य व्यवस्था खः । थ्व ल्याखं यँेयात केन्द्र नालाः छगू मण्डलया स्वरुपय् यल, ख्वप, दोलखायात स्वशासित इकाई दयेकातःगु खः । उकिं नेपालमण्डल भौगोलिक लागा जक मखुसें स्वशासित शासन प्रणालीया छगू स्वरुप नं खः ।

ख्वपया छथरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर भँडेल नं खः । भन्नी, भण्डारीं भँडेल जूगु धाइ । मल्ल जुजुपिनिगु शासनकालय् लायकुलिइ थीथी कथंया भण्डारया जिम्मा काइपिं कर्मचारीतय्त भन्नी वा भँडेल (भण्डारी) धाइ । थुगु पद लिपा थरया रुपय् हिलावंगु खनेदु । थुमि जुजु, जुजुखलः व लायकू लिसे स्वापू खनेदु ।
मध्यकालीन ख्वपया जुजु जितामित्र मल्लया छगू धरःपतिइ भण्डेल दुथ्याः । भण्डेलं भँडेल जूगु खः । धौभडेलं लायकुलिइ धार्मिक व सामाजिक ज्याया निंतिं अतिकं मजिमगाःगु धौया व्यवस्था याइ । छेभडेलं सरकारी कार्यालयया निर्माण ज्या यायेगु व ताल्चा भडेलं ताःचाः दयेकेगु ज्या याःगु खनेदु ।
थुपिं ने.सं.४४४ पाखे कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मांतय्गु आक्रमणं बचे जुइत तलेजु भवानी ज्वनाः सिमरौनगढं नेपाल उपत्यकाय् दुहांवःबलय् जुजुया भारदारया रुपय्नाप वःगु धाइ । थुपिं हिन्दू धर्म माने याइपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंगु दु । थुमि चाँगुनारायण द्यःनाप नं विशेष स्वापू खनेदु ।

सांस्कृतिक, धार्मिक अले नश्लगत ल्याखं विविधता दुपिं प्राचीन नेपालमण्डल दुनेया आदिवासी समुदाययात मंकाः कथं नेवाःया म्हसीका बीगु ज्या मूलतः उमिसं थवंथवय् बिचाः व भावना कालबिल यायेत छ्यला वयाच्वंगु भाषा नेवाः भाय् वा नेपालभाषां याइ । सुनां सुनां नेपाः गालय् दुहां वयाः थन हे च्वनाः नेपालभाषायात थःगु अभिब्यक्तिया मांभाय् कथं नाला वन उपिं सकलें नेवाः कथं म्हसिल । थ्व ल्याखं नेवाःत अनेक कथं विविधता दुगु समुदाय खःसां मूलतः छगू हे भासं माः हनातःगुलिं समाजशास्त्रीतय्सं थुकियात भाषिक समुदाय कथं नालातःगु दु । नेपालभाषा–नेवाः भाय् हे नेवाःतय् मंकाः म्हसीकाया मू लिधंसा खः । अथे जुयाः महाकवि सिद्धिदास महाजुं ‘भाषा म्वाःसा जाति म्वाइ’ धया थकूगु खः । नेवाः भाय्यात भाषाशास्त्रया ल्याखं सँय्–बर्मेली खलः दुने लाकातःगु दु । थुगु भाय्या द्वालखा, प्याङ्गा अले ख्वप लागाय् बिस्कं ल्हाइगु पहःया लिधंसाय् भाषिका धकाः नालेगु याः ।