स्वनिगःया प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये छम्ह नारायण इचंगु नारायणद्यःया जवय्‌ कुंचाय्‌ महालक्ष्मीद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । गोपालराज वंशावलीइ लिच्छविकालीन जुजु हरिदत्त वर्मां विक्रम संवत्या प्यंगू शदीपाखे, प्यंगू धामया प्रतीक प्यम्ह नारायणद्यः दयेकाः कात्तिक लछि मेला हनेगु झ्वलय्‌ विजय प्राप्तीया कामना यानाः इचंगु नारायणद्यः दयेकाः माहेश्वरी देवी थापना यात धकाः च्वयातःगु दु । थ्व हे माहेश्वरीयात महालक्ष्मी धाइ ।

दँय्‌दसं चिल्लागा चःह्रे व आमाइकुन्हु महालक्ष्मी द्यःया जात्रा याइ । चिल्लागा चःह्रे अर्थात् पाहांचःह्रेकुन्हु छेँछेँय्‌ बँथिलाः नीसी यायेवं ध्वाखा लिक्कसं च्वंगु द्यःछें गणेद्यः व महालक्ष्मीद्यः पितहयाः महालक्ष्मीयात पीगमय्‌ व गनेद्यः लिगं न्ह्यःने देगलय्‌ स्वनी । पाहांचःह्रे नखः जूगुलिं छेँखापतिकं द्यःयात पुज्याइ । सँन्याःकाःई जुइवं पीगंद्यःया न्ह्यःने सिँग्वं च्याकी । थःगु दशा फाला वनेमा, मनया इच्छा पूवनेमा धकाः देशया जःखः च्वंगु फल्चाय्‌ म्हय्‌ मत तयाः चच्छि चा च्वनी । चिल्लागा आमाइकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं छँेखापतिं द्यः पुज्यानाः भोग बी । बान्हि बीवं गुथि पाःलाःपाखें द्यः पुज्यानाः भोग बी । महालक्ष्मीद्यःयात पीगमं खतय्‌ बिज्याकी । गणेद्यःयात मेगु खतय्‌ बिज्याकी । द्यः क्वबुइपिंसं लाकां न्ह्याये मज्यू धाइ । द्यःयात बसा लायाः हइ । सिन्हःयाः धकाः नारायण द्यःयाथाय्‌ द्यःयात व थवंथवय्‌ अबिर छ्वाकाः जात्रा याइ । द्यःया न्ह्यः न्ह्यः नाय्‌खिं, धिमे व दाफा बाजं थानाः रामकोट, भीमढुङ्गा, टौफिकल, चिसापानी व हल्च्वया आकाश भैरवयाथाय्‌ जात्रा यानाः पुजा फइ । लित हयाः द्यःध्वाखा लिक्कसं दिकेवं नारायणद्यःया द्यःपाःलाःनं महालक्ष्मी व गणेद्यःयात पुज्याइ । द्यःपिंत लसकुस यानाः द्यःछेँय्‌ दुकायेवं जात्रा क्वचाइ । थुकुन्हु इचंगुइ च्वंपिंसं थः म्ह्याय्‌मस्त व पासापिंत पाहांचःह्रे जात्राया नखत्या सःती ।

सायाःया कन्हय्‌कुन्हु किपुलिइ गणेद्यःया जात्रा याइगु चलन दु । किपूया बाघभैरव देगः दुगु गुने लागा अर्थात बाघभैरव लागांनिसें सांस्कृतिक परम्परागत बाजागाजा सहित जात्रा यानाः देसाः चाःहीकेगु याइ । बहनी जुइगु थुगु जात्रा न्हापा न्हापा जूसा द्वारेपाखें याइगु खःसा थौंकन्हय्‌ धाःसा किपूया इन्द्रायणी द्यःया द्यःखः कुबिइगु त्वाःपाखें पालंपाः यानाहःगु दु । जात्रा चाःहीका गुने लागाय्‌ हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु खः ।

पांगाय्‌ नं गणेद्यःया जात्रा याइ । गणेद्यःया जात्रा गुथिपाखें थुगु जात्रा जुइ । दीख्यःनिसें सांस्कृतिक परम्परागत बाजागाजा सहित पांगा चाःहीकी । थुगु जात्राय्‌ मिसापिं मत बियाः वनी । नाय्‌खिं व काहा बाजा जात्राया न्ह्यःने च्वनीसा त्वाः त्वाःया सांस्कृतिक बाजा द्यः लँस्वःवनेगु धकाः जात्रा नापनापं वनी । गुथिया आखाछेँय्‌ थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी ।

येँय्‌ दक्षिण पश्चिमभेग चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा नं ५ स्थित छगू प्राचीन नेवाः बस्ती किपुल्चा दु । न्हापा न्हापा किसिया संरक्षण यानाः तइगु जुयाः थ्व थाय्‌यात हस्तिनापुर नं धायेगु याः । अथे हे थ्व थासय्‌ किसितय्‌सं अतिकं दुख बिइगु जुयाः किसिपिडीत नं धाल, लिपा अपभ्रंस जुयाः किसिपिडी धायेगु यात । लिच्छवीकालीन अभिलेखय्‌ धाःसा किसिपिडीयात किचप्रिंग्राम उल्लेख यानातःगु दु ।

येँया दुनेया शहरय्‌ पाँहाचह्रे हनाच्वनीगु इलय्‌ थुगु किपुल्चाय्‌ धाःसा श्री कालिका, श्री भैरव व श्री गणेशया जात्रा हनी । थुगु जात्रा भैरव व कालिका दथुया मतिनाया किंवदन्ति दु । किंवदन्ती कथं नुवाकोटया भैरव कालिकाया सुन्दर बर्णनं मोहित जुयाः स्वयेत वःगु बखतय्‌ निम्हसिया दथुइ यःत्यः जुइ । निम्ह रसरंगय्‌ भुलय्‌ जुयाः च्वनी । छन्हु अथे हे प्रेमलापय्‌ तनाच्वंगु इलय्‌ ग्वंगः हाःगु तःकं मतायेवं भैरव लिहाँ वने फैमखु, अन हे सुया दुम्ब्वलय्‌ सुली । सुथय्‌ पुजा यायेत वःम्ह पुजारीं सुलाच्वंम्ह भैरवयात खनेवं स्थानीयवासीतय्‌त खबर याइ । सकस्यां केरकार यायेवं नुवाकोटया भैरव धकाः सिइकाः भैरव थःपिनिगु हे बस्ती तयातये दःसा सकसियां भिं जुइ धइगु धारणां अन हे च्वनेत इनाप याइ । नापं दच्छिया छन्हु जक पिहाँ वयाः कालिका नापलायेगु व पुजा फयेदइगु कवल ल्हाकी । थुकथं चिल्लागा द्वादशीनिसें चौलाथ्व पारु तक थ्व जात्रा गुरुजुपिंपाखें तान्त्रिक विधिं पुजाआजा यानाः हनेगु चलन जुल ।

भ्यलु क्वँ थुइगु

श्री कालिका, भैरव व गणेशया जात्राया चिल्लागा द्वादशीया दिं कुन्हुनिसें शुरु जुइ । लाछिया भगवती व नासः द्यःया न्ह्यःने मेय्‌ बलि बिइ, उगु हे इलय्‌ भ्यलुक्वँ थुइत लः तइ । नितां ज्या सिधय्‌काः बलि बिउम्ह मेय्‌या ला दयेकाः गुथियारपिनि भ्वय्‌ नइ ।

छ्वय्‌लाभु

त्रयोदशीया दिं कुन्हु गनेद्यःयाथाय्‌ किलामेय्‌ स्यायेगु धकाः मेम्ह मेय्‌या बलि बी । बज्राचार्य पुजारीं तान्त्रिक बिधिं पुजा याइ । थ्व दिं कुन्हु किपुल्चाया स्थानीयपिन्सं छ्वय्‌लाभु भ्वय्‌ नइ ।

तान्त्रिक पुजा

चह्रेया दिं कुन्हु दच्छि तक गुप्तवास च्वनाच्वम्ह भैरव व कालिकाया खः व तिसा सफा याइ । गुथियारपिन्सं तःखा दयेकी । गुथियारपिं भैरवया पीठय्‌ होमयानाः बलि बिया पुजा याइ । थुगु पुजा चच्छि तक जुइ । गुरुजुपिन्सं तान्त्रिक विधिं पुजा याइ । अन लिहाँ वयाः मस्तय्‌त समयबजि तःखा व चतामरि प्रसाद कथं इनाबिइ । चान्हय्‌ स्थानीयवासीया न्हयःने भैरवयात गुथि छें पलखया नितिं पितहइ । हानं तान्त्रिक बिधिं पुजा यायेत भैरव दुने यंकी ।

सिन्दुर जात्राया

आमाई कुन्हु मूजात्रा कथं सिन्दुर जात्राया रुपय्‌ हनी । सुथय्‌ भैरवयात पितहइ । भैरव पिहाँ वयेवं लाछिइ तयातःगु कालिका व गनेद्यःया खः पीठय्‌ यंकी । अनलिपा भैरवयात न्वलय्‌ तयाः पालापिन्सं प्याखं हुइकाः स्थानीयवासीया छेँय्‌ छेँय्‌ वनाः पुजा फइ । पुजा फये सिधयेवं भैरवयात नं पीठय्‌ यंकी । अन न्हिच्छि पुजा फइ । पालापिन्त मह्रजा नके धुनेवं मस्तय्‌त मह्रजा नकिइ ।

दुहाँ बिज्याइगु

पारु अर्थात जात्राया लिपांगु दिं कुन्हु सुथय्‌ स्थानीयवासीया पुजा क्वचायेकाः भैरवयात बास लानाः हानं बस्ती दुने हइ । व्रत च्वंपिन्सं स्वां सिन्हः कयाः व्रत फुकेयाइ । अन लिपा कालिका व गनेद्यः हाकनं पुजा फयेत बस्ती दुने चाहिली । सनिलय्‌ गनेद्यः थःगु द्यःछेँय्‌ दुतयंकीसा कालिका नं देगलय्‌ दुहाँ बिज्याकी ।

पीठय्‌ क्षमा पुजा

दुतिया कुन्हु पीठय्‌ वनाः क्षमा पुजा याइ । उकीयात बिचाः पुजा नं धायेगु याः । उकथं क्षमा पुजा क्वचायेकाः उगु दँया श्री कालिका, श्री भैरव व श्री गणेशया जात्रा पूर्णरुपं क्वचाइ ।

गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।

गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय्‌ कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्‌कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय्‌ चाःहिइकाः कुतुझ्वलय्‌ हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय्‌ मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।

पांगाय्‌ गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय्‌ कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय्‌ मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय्‌ कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय्‌ चाःहीकाः माब्व लागाय्‌ थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय्‌ थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।

किपू देय्‌ येँ जिल्लाया दक्षिण–पश्चिमय्‌ लाःगु ऐतिहासिक नगर खः । किपुलिइ जुइगु थीथी जात्रामध्ये बाघभैरव जात्रा नं छगू तःजिगु जात्रा खः । मेमेगु जात्रा तिथिकथं हनेगु याइसा बाघभैरवया जात्रा छगू धाःसा विक्रम संवत्या मिति कथं भाद्र १ गते याइ । किपूमितय्‌ आराध्यदेव बाघभैरवयात धुम्बा आजु नं धायेगु याः । थुम्ह बाघ भैरवया म्ये मदु । जनकथन कथं किपूवासीतय्‌ दुगु, फै आदि बस्तुत फुक्क लिक्कसं च्वंगु गुँइ ज्वःवनीगु जुयाच्वन । अन मस्तय्‌ म्हाइपु छ्यायेत इलय्‌ब्यलय्‌ अनेक कासा म्हितीगु जुयाच्वन ।

थ्वया हे झ्वलय्‌ छन्हु चायाम्ह धुँ दयेकेगु कासा म्हितल । सकसिनं छुं नं छुं अंग दयेकाः धुँ दयेकल । मे तयेत हः माःवंगु इलय्‌ महाद्यः अन थ्यंकःवल । उबलय्‌ महाद्यः थः तनाच्वंम्ह काय गणेशयात लुइकाः जलविनायकया रुपय्‌ च्वँ धकाः आज्ञा बियाः चाःहिलाः उगु गुँइ थ्यंकःवःगु जुयाच्वन ।

महाद्यःया उबलय्‌ तसकं नये पित्यानाच्वन । छु नये धकाः स्वःबलय्‌ अन फैचात ज्वये हयातःगु खन । तर महाद्यः ला मनइम्ह जूगुलिं फैचित नयेमछिन । उबलय्‌ अन चायाम्ह धुँ छम्ह दयेकातःगु खन । व हे धुँया म्हय्‌ महाद्यः दुबिनाः भैरवया रुप कयाः दक्वं फैचात नयाबिल । उखे सिमाहः माःवंपिं लिहां वयाः स्वःबलय्‌ चायाम्ह धुं धात्थेंयाम्ह धुं थें फुँइफुइँ सासः ल्हानाच्वंगु खन । थ्व खनाः ग्यानाः बिसिउँ वंपिं मस्तय्‌सं थः मांअबुपिंत धुँया खँ कन । सकलें वयाः स्वःवःगु इलय्‌ चायाम्ह धुँया म्हुतुइ हिकिनाच्वंगु खन ।

थकालिम्ह छम्हेसिनं चायाम्ह धुँयात न्यनास्वःबलय्‌ महाद्यः प्रकट जुयाः जिं बुंगाःचिया लः नं त्वनेधुन, छिमि फैचात नं नयेधुन । जि छिमि ऋणी जुल, आः छिमित छु छु माः जिं पूरा यानाबी, लिसें छिमिगु रक्षा नं यानाबी धकाः धयाः थम्हं नयागु स्वीकार यानाः म्हुतु वांखायाः क्यन । थःपिनि फैचा नयाबिउगुलिं मस्त तं चायाः आः छंत म्ये नं तयाबीमखु, थथे हे च्वनाच्वँ धकाः सराः बिल । थ्वयां लिपा महाद्यः वांखायाच्वंम्ह धुँया रुपय्‌ भैरव कथं स्थापित जुल । धुँरुपी भैरवं ब्यूगु बचंयात किपूवासीं स्वीकार यानाः थःगु देय्‌या आराध्यदेवकथं स्वनाः दँय्‌दसं भाद्र १ गते जात्रा यानावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राबलय्‌ पुजारी, गुभाजु व बाजागाजा सकतां तयाः चिधंगुु खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । थुबलय्‌ स्थानीयवासी सकलें पुजा, सुकुन्दा ज्वनाः द्यःखः नापं देय्‌ चाःहिली । बहनी बाघभैरव देगलय्‌ मत च्याकाः ३६५ चाः चाःहुलेगु याइ ।

नगरीय सभ्यता धैगु केवल भौतिक संरचना जक मखु । मानवीय जीवन हनेत माःगु सुविधाया नापनापं वातवरणमैत्री व्यवस्था नं खः । गुगुं नगरी सभ्यता गुलित उन्नत अले सन्तुलित खः मखु धैगु खँ अन दुनेया वातावरममैत्री व्यवस्थापाखें स्पष्ट जुइ । नेवाः वस्तीया विकासया झ्वलय् झी पूर्खापिन्सं थुकथं दुग्यंक ध्यान बियावंगु दु । थुकिया चिं धैगु नेवाः वस्ती लिक्क ब्यवस्था यानातःगु चकंगु व वाउँगु घाँय्या ख्यः वा चउर खः ।
थुज्वःगु ख्यः वा चउरपाखें लःफय् व स्वच्छताया बांलाःगु अवसर चूलाका बीगु छगू प्रमुख पक्ष खत । मेखे नेवाः वस्ती दुनेया समुदायपाखें इलय् ब्यलय् ग्वसाः ग्वइगु जात्रा, मेला, पर्वया निंतिं द्वलंद्वः मनूत छथासं मुनेगु थाय् चूलाका बी । नापनापं बस्तीया मनूतय्सं लहिनातःपिं सा, मे, च्वलय्, फैचा झ्वय्त नं थुज्वःगु ख्यः मदयेक मगाः ।
नेवाःतय् प्रत्येक परिवारजनपिं मुनाः दच्छिया निक्वः स्वक्वः न्यायेकीगु दिगु पुजा नं थुज्वःगु ख्यलय् न्यायेकीगु प्रचलन दु ।
दक्कले महत्वपूर्ण खँ धैगु ताल्लाया इलय् सर्गतं वा गायाः मुनीगु लः चाया तःलय् क्वसीकाः मुंकेगु जल पुनःभरण प्रक्रियाया केन्द्र खः थुज्वःगु चकंगु ख्यःत । थुज्वःगु ख्यलय् मुंगु लः पुखुली मुंकाः अनं धः म्हुयाः ल्वहं हितितक हायेकीगु नेवाःतय् लः वितरणया पुलांगु प्रणाली खः । थुकिया निंतिं ख्यः वा चउर छगू महत्वपूर्ण केन्द्र खत ।
तिंख्यः, जाउलाख्यः, लगंख्यः, चुपिंख्यः आदि थुज्वःगु हे संरक्षित ख्यःत खः ।

प्राचीनकालंनिसें आबादी जुयावःगु ख्वप (भक्तपुर) यात लिच्छविकालय् ‘खकम्प्रिङ्ग’, ‘माखोपृङ्ग’ व ‘खृपुङ्ग’ धाइ (वज्राचार्य, २०५३ः १३, ५०, २४९ र २५३) । थ्व फुकं नांया परिस्कृत रूप ‘खोपृङ्ग’ धइगु सीदु । उबले न्ह्यथनातःगु नांयात मनन यानाः स्वयेबलय् थ्व थाय् लिच्छविकाल स्वयां यक्व न्ह्यवंनिसें आबादी जुया वःगु सीदु । लिच्छविकालया गुलि नं अभिलेख लुया वःगु दु व फुकं संस्कृत भासं च्वया तःगु दु । अज्याःगु अभिलेखय् थाय् विशेषया नां धाःसा गैरसंस्कृत भासं वयाच्वंगु दु । थथे गैरसंस्कृत भासं वःगु स्थाननाम खँग्वःयात किरात परिवारया भासं वःगु धायेगु मान्यता दु । उकिं गैरसंस्कृत भासं नामाकरण जुयाच्वंगु थाय् किरातकालय् हे व्यवस्थित जूगु सीदु (वज्राचार्य, २०५३ः २५१) । खोपृङ्ग नां नं थथे हे गैरसंस्कृत भासं वःगु खः । प्राचीनकालंनिसें छ्यला वःगु थ्व नां मध्यकालय् धाःसा सम्बोधन मजुल । उकिया थासय् ‘ख्वप’ धायेगु चलन जुल । थ्व नां मध्यकालया सुरुंनिसें छ्यला वःगु खनेदु । नेवाःतय्सं थौंतक नं थ्व थाय्यात ‘ख्वप’ धयाच्वंगु दु । थ्व नां लिच्छविकालय् छ्यलातःगु ‘खोपृङ्ग’ खँग्वलं अपभ्रंश जुयाः वःगु खनेदु ।
लिच्छविकालंनिसें छ्यला वःगु ‘खोपृङ्ग’ नांयात त्वःताः मध्यकालय् भक्तपुर धायेगु चलन सुरु जुल । राज्यपाखें नं भक्तपुर नांयात हे औपचारिक मान्यता बिल । मध्यकालया प्रारम्भय् ‘भक्तग्राम’ धायेगु चलन नं वःगु खः । लिपा भक्तपुर व भक्तपत्तन धाल । उबलेया अभिलेखय ‘भक्तपुरे’, ‘भक्तापुरी’, ‘भक्तापुरीपट्टन’ ‘भक्तपट्टन’ धयातःगु दु । उगु फुकं नांया छगू हे अर्थ ‘भक्त’ नां दुगु सहर अथवा नगर धाःगु खः । ख्वपय् च्वंपिं नेवाःतय्सं न्हापांनिसें भगवान चाँगुनारायणयात आस्था तयाः भक्ति याना वःगु दु । वहे भक्तत बसोवास याइगु थाय् जुयाः भक्तपुर धाःगु खनेदु ।
वताय् नलिंचोक, योताय् थिमि, यन्ताय् चाँगु व दुवाकोट अले यिताय् सूर्यविनायक लागाया दथुइ च्वना वःगु ख्वप देय् भक्तपुर नगरपालिकाया केन्द्र नं खः । थ्व नगर क्षेत्रयात पूर्वमध्यकालया जुजु आनन्द मल्लं (११४७–११६६ ई.) व्यवस्थित नगरया रूपय विकास यानाः नेपालमण्डल राज्यया राजधानी दयेकूगु खः । उबले थ्वयात अष्टकोण आकारय् नगर दयेकाः च्यागू दिशाय् अष्टमातृकादेवीपिं ब्रह्मायणी, माहेश्वरी, कौमारी व बैष्णवी, वाराही, इनागाल गणेश, इन्द्रायणी, महाकाली, महालक्ष्मी व दथुइ त्रिपुरसुन्दरी पलिस्था याःगु खः । जुजु यक्ष मल्ल मदयेधुंकाः नेपालमण्डल राज्य विभाजन जुयाः येँ, यल, भोँत, दोलखा स्वतन्त्र राज्य जुल । ख्वप छगू चीधंगु राज्यय् सीमित जूवन । लिपा भोँत व नापसं च्वंगु मेमेगु गां हाकनं ख्वप राज्यया अधिनय् वल । उबले थिमि, बोदे, नगदेश, सांगा, पन्ति, धौख्यः आदि फुकं थ्वहे राज्य दुने लाःगु खः ।
यक्ष मल्लं ख्वपयात सामरिक दृष्टिकोणं सुरक्षा बीत प्यखेरं ध्वाखा तयाः ततःजाःगु पःखा (किल्ला) दना बिल । उबले दयेकूगु ध्वाखा वताय् च्याम्हसिंह, योताय् भार्वाच्व, यन्ताय् व्यासी व यिताय् वाराही लागाय् खः । उकिया छुं छुं अवशेष आः तकं ल्यं दनि । मध्यकालय ख्वप नगर लागा वताय् गछेत्वाः, योताय् तेखाच्व व एताछे, यन्ताय् भोलाछें व यिताय् वाराहीतक थ्यंगु सीदु । दँय्दसं गुँलागा (भाद्र कृष्ण) पारू कुन्हु उगु दँय् सीपिं मनूतय् नामं उमि छेँजःपिंसं ताहासा पित हयाः देय् चाहुइकीगु चलन दु । उकियात ‘सायाः’ (सापारू) धाइ ताहासा चाःहुइकीगु लँपु थथे दु– लाय्कू – बालाखु गणेद्यः – तुलाछेँ – चोछेँ – भोलाछेँ – गछेँ – सुजमधी – दत्तात्रेय – इनाचो – गोम¥ही – सुकुलध्वाका – तिबुक्छेँ – तमधी – तालाक्व – नासमना – वंशगोपाल – भार्वाचो – इताछेँ – खौमा जुयाः हाकनं लाय्कू ।
थथे सापारू कुन्हु ताहासा चाःहुइकीगु लँपु स्वयाः नं उबले थ्व नगरया सिमाना गन तक थ्यं धकाः सीका कायेफु । थ्व नगरयात मध्यकालय् महानगर सम्बोधन याना तःगु दु । उबले थ्वयात २४ गू त्वालय् विभाजन याना तःगु खः ।
ख्वपयात गनं गनं ‘भादगाउ“’ नं धयातःगु दु । थ्व नां धाःसा यक्व पुलांगु मखु । गोर्खालीतय्सं स्वनिगः कब्जा यासांनिसें थ्व नां न्ह्यःने वःगु खः । पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः आक्रमण याःगु इलय च्वयातःगु पतिइ भादगाउँ खँग्वः छ्यलातःगु दु । लिच्छवि व मध्यकालय् गनं च्वया मतःगु भादगाउँ नां छक्वलं तुं शाहकालय् वःगु खनेदु ।
ऐतिहासिक व सांस्कृतिक ल्याखं ख्वप नगरया थःगु हे महŒव दु । थ्व नगर प्राचीन व मध्यकालीन कला वास्तुकलाया छगू केन्द्र खः । थनया कला, संस्कृति व नेवाः जीवनशैलीया कारणं सजिव संग्रहालयया रूपय् ख्वप नगर स्थापित जुया वःगु दु । ख्वपया नांजाःगु सम्पदा तुलजा (तलेजु) भवानी खः । थ्व द्यः तिरहुतं बिस्युं वःम्ह जुजु हरिसिंहदेव व वया परिवारं नापं ज्वना वःगु खः । हरिसिंहदेव लँय् दथुइ हे मदयेधुंकाः वया कलाः व काय् ख्वपया जुजु रुद्रमल्लया दरवारय् शरण काः वल । तलेजु भवानीयात नं ख्वपय् हे पलिस्था यात । मल्ल जुजुपिंसं तलेजुयात थःगु कुलदेवता माने याना वल । न्यय्न्यापाः झ्याः, लुँध्वाखा (स्वर्णद्वार), पशुपति महाद्यः, चारधाम देगः, सिलु महाद्यः (फसिदेगः), बत्सलादेवी आदि लाय्कू दुने च्वंगु सम्पदा खः । मध्यकालीन लाय्कू (दरवार स्क्वायर) कला व वास्तुकलाया छगू उत्कृष्ट नमूना खः । संयुक्त राष्ट्र संघया युनेस्कों थ्व थाय्यात विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याका तःगु दु । अथेहे तमधी त्वालय् च्वंगु न्यातपौ, भैलःद्यः, नारांद्यःया देगः नं ख्वप नगरया शान खः । तचपाल त्वालय् च्वंगु दत्तात्रय व थालाछेँ त्वाःया नवदुर्गा द्यः नं ख्वपया नांजाःगु सम्पदा खः । अष्टमातृका, अष्टभैरव व दशमहाविद्याया थःथःगु देगः नं दु । थुपिं बाहेक ख्वपया थीथी त्वालय् बौद्ध सम्प्रदायनाप स्वापू दुगु विहार व बाहाःत दु । जेतवर्ण महाविहार, प्रशन्नशील महाविहार, मञ्जुवर्ण महाविहार, लोकेश्वर महाविहार, आदिपद्म महाविहार, चतुब्रम्ह महाविहार, अखण्डशील महाविहार, इन्द्रवर्ण महाविहारख्वपया नांजाःगु विहारत खः ।
‘बिस्काः जात्रा’ ख्वपय् हनीगु विशिष्ट जात्रा खः । थ्व जात्रा धाःसा सौर्यपत्रा कथं चैत्र मसान्त स्वयाः प्यन्हु न्ह्यः भैरव व भैरवीया खः सालाः जात्रा न्यायेकी । अले चैत्र मसान्त कुन्हु सन्ध्या इलय् यःसिं ख्यलय् छज्वः हलिंपताः घानाः यःसिं थनाः कन्हय् कुन्हु अर्थात् वैशाख सक्रान्ति सन्ध्याइलय् यःसिं क्वःथली । थ्व जात्रायात मध्यकालीन जुजु यक्ष मल्लं थःगु राज्य विस्तार याःगु लसताय् नेपाः देय्या ध्वाँय् ब्वयेकाः विजय उत्सव हनेगु परम्परा दयेकूगु धाइ । थौंकन्हय् बिस्काः जात्रा धाल कि ख्वप नगरया पर्यायवाची संस्कृति धाःसां ज्यू ।
ख्वपया मेगु नांजाःगु जात्रा ‘सापारु’ खः । थ्व जात्राय् दँय्दसं भाद्र कृष्ण पारु कुन्हु दछिया दुने मदुपिं सकस्यां छेँ नं ‘ताहासा’ दयेकाः देय् चाःहिलेगु याइ । ‘ताहासा’ नापं थीथी भेषभूषा पुनाः घेंतांघिसि ल्हुइगु व ख्यालि पिकायेगु नं परम्परा दु ।

गोकर्ण बस्ती धार्मिक दृष्टिकोणं तसकं नां जाःगु थाय् खः । थ्व थासय् च्वंम्ह गोकर्णेश्वर महाद्यःया कारणं थाय्या धार्मिक महत्व दु । गोकर्ण बस्ती खुसि सिथय विकास जूगु लागा खः । थ्व खुसियात बागमती, चन्द्रमती व सूर्यमती स्वंगू खुसिया त्रिवेणी सङ्गम खः । थ्वयात पुण्यतीर्थ नं धाः । येँया शंखधर उद्यानं ८ किलोमिटर पूर्वय् लाःगु थ्व लागा थौंकन्हय् गोकर्णेश्वर नगरपालिका दुने लाः । थ्व लागाय् लिच्छवि जुजु अंशुवर्माया अभिलेख लुया वःगु दु । उबले थ्व थाय्यात ग्राम (गां) धयातःगु दु । पूर्वमध्यकालय् थ्वयात छगू क्वाथया रूपय्
छ्यलातःगु सीदु । लिपा नगरया रूपय् विकास जुल । थ्वयां दक्षिणय् नयाँपाटी, पश्चिमय् जोरपाटी व कपन अले उत्तरय् बालुवा व पूर्वय् डाँछी व मूलपानी बस्ती दु ।
थनया नांजाःगु धार्मिक सम्पदा गोकर्णेश्वर महाद्यः खः । थुम्ह महाद्यः पलिस्था जूगुबारे निगू धापू न्यनेदु । छगू धापू कथं सतीदेवीया च्वय्या म्हुतुसि कुतुंवंथाय् उत्पत्ति जूम्ह महाद्यः जुयाः थ्वयात गोकर्णेश्वर धाःगु खः ।
मेगु धापू ब्रह्मा, बिष्णु व इन्द्र स्वम्ह छकलं महाद्यः नापलायेत कैलाशय् वंगु इलय अन महाद्यः व पार्वती निम्हं मदुगु जुयाः उखेथुखे माःवंबलय् पशुपति गौरीघाटय् पार्वती तपस्या यानाच्वंगु खन । पार्वतीयात बिन्ती यानाः महाद्यः गन वनाच्वन धकाः न्यंबलय् पार्वतीं महाद्यः ला तेन्हुसा (मृग) या रुप कयाः श्लेष्मान्तक वनय् चाःहिलाच्वंगु दु धयादिल । वयांलि ब्रह्मा, बिष्णु र इन्द्र स्वम्हं श्लेष्मान्तक वनय् (पशुपतिनिसें गोकर्णतक आम्लि मा दुगु थाय्) वंबलय् तेन्हुसायातय् बथानय् मेपिं स्वयां बिस्कं तःधिकःम्ह छम्ह तेन्हुसा खन । महाद्यः रूपी तेन्हुसा थ्वहे जुइमाः धकाः ब्रह्मा, विष्णु व इन्द्र स्वम्हं न्ह्यःने वनाः आराधना यात । थ्व खनाः तेन्हुसा बिस्युं वनेत्यंबलय् स्वम्हं देवगणं वयागु न्यकू ज्वनाः साला काल । न्यकूया दकलय् च्वय् इन्द्रया ल्हाः, दथुइ ब्रम्हा व दकलय् क्वय् बिष्णुया ल्हाः लानाच्वन । वहे इलय् न्यकू स्वकू टुक्रा जुयाः स्वम्हेसिया ल्हातय् स्वकू कुचा लाः वन । तेन्हुसा धाःसा अलप जुल । ब्रह्मा, बिष्णु व इन्द्र स्वम्हं ग्यानाः थम्हं तःधंगु अपराध याये लात धकाः ग्यात । वहे इलय् महाद्यवं आकाशवाणीं न्ववाना हसें धयाहल, ‘छिपिं छतिं ग्यायेम्वाः । बरु इन्द्रया ल्हातिइ च्वंगु न्यकूया टुक्रा स्वर्गय्, बिष्णुया ल्हातिइ च्वंगु बैकण्ठलोकय् व ब्रह्माया ल्हातिइ च्वंगु मत्र्यमण्डल वनाः गोकर्ण धाःगु थासय् पलिस्था याना ब्यु ।’ महाद्यःया आज्ञाकथं ब्रह्मां थःगु ल्हातिइ च्वंगु न्यकूया टुक्रा गुंलागा (भाद्रकृष्ण) चतुर्दशीया सब्बु चान्हय् गोकर्णय् पलिस्था याःगु धाइ । थ्व निगुलिं बाखं स्वस्थानीइ च्वयातःगु दु।
अथे हे मेगु छगू धापू कथं पाञ्चाल देय्या जुजु बृषकर्णया काय गोकर्णं थः व थः अबुया मुक्ति जुइमा धकाः थःगु नामं गोकर्णेश्वर महाद्यः पलिस्था याःगु खः । थुकिया धार्मिक महत्वयात मनन् यासें थ्व थाय्यात ‘उत्तरगया’ नं धाः । नेपाःया हिन्दूतय् भारतया गयाय् वनाः थः मदयेधुंकूपिं मांबौया नामं श्राद्ध यायेगु चलन दु । अन श्राद्ध याना वःपिं मनूतय्सं येँया गोकर्णय् वनाः नं श्राद्ध मयासें मगाः धइगु मान्यता दु । थुगु धापूकथं गोकर्णया स्वापू बृषकर्णया काय गोकर्णनाप दु धइगु क्यं ।
लिच्छविकालय् थ्व थाय्यात गोकर्ण धयातःगु खने मदु । थन लुया वःगु अंशुवर्माया संवत् ५३६ या अभिलेखय् थ्व थाय्यात न्ह्यथँसें ‘… टु ग्राम’ च्वयातःगु दु । ‘… टु’ स्वयां न्ह्यःनेया आखः ज्यला वनेधुंकूगु जुयाः जुया ब्वने मफु । देवमाला वंशावलीइ किराती जुजुपिनिगु दरवार थ्वहे थासय् जुइफु धकाः अनुमान यानातःगु दु । थथे खःसा किरातकालीन बस्तीतयगु नां गैरसंस्कृत भासं वयाच्वं थें थ्व थाय्या नां नं अथेहे यानाः उल्लेख जुइमाःगु खः । तर अथे जूगु खने मदु ।
मेगु खँ, दक्षिण भारतया कर्णाटकस्थित मैंगलर धाःगु थासय् नं गोकर्ण नांया बस्ती दु । अन महाबलेश्वर नांया पुलांगु महाद्यःया देगः दु । थ्व महाद्यः पलिस्थाया बाखं नं च्वय् न्ह्यथनागु बाखंनाप ज्वः लाः । उगु बाखंकथं स्वकू टुक्रा जूगु तेन्हुसाया न्यकू मध्ये बिष्णुया ल्हातिइ लाःगु टुक्रा गोकर्णय्, ब्रह्माया ल्हातिइ च्वंगु टुक्रा श्रृंगेश्वरय् व इन्द्रया ल्हातिइ च्वंगु टुक्रा स्वर्गय् पलिस्था याःगु खः । थुकी नेपाःया गोकर्णय् भारतया कर्णाटक मैंगलरय् च्वंगु गोकर्णपाखें प्रभावित जुयाः न्यकू पलिस्था याःगु खनेदु ।
थ्व थाय्यात गोकर्ण धायेगु चलन मध्यकालय् जक विकास जूगु खनेदु । प्राचीनकालंनिसें छ्यला वयाच्वंगु थीथी थाय्या नांयात मध्यकालय् हीकाः संस्कृत भासं तयेगु ज्या यात । गोकर्ण नं संस्कृत भासं वःगु नां खः । थुकिया अर्थ साया न्हिप्यं धाःगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लं गोकर्ण द्यःयाथाय् न्हिंन्हिं पुजा व उत्सव न्ह्याकेगु व्यवस्था याना बिल । उत्तरमध्यकालय् वयाः राजनैतिक दृष्टिकोणं थ्व थाय् येँ राज्य दुने लाःगु
खनेदु । थन दुगु धार्मिक सम्पदा मध्ये गोकर्णेश्वर महाद्यः व थुकिया देगःत यक्व नांजाः । दँय्दसं गुंलागा (भाद्रकृष्ण) आमै कुन्हु बौ मदयेधुंकूपिं थन वयाः बौया नामं श्राद्ध याइ । थ्व बाहेक थन गुप्तीगणेद्यः, भगवती, भिंद्यः, गणेद्यः, भगवती, तलेजु, वनदेवी, भैलद्यः, कृष्ण, इन्द्रायणीदेवी, अर्धनारेश्वर द्यःया देगःत दु । नापं बौद्धस्तुप, कान्तिभैरव (उत्तरवाहिनी) व देवीस्थान नं दु । दँय्दसं चौलागा (वैशाखकृष्ण) आमै कुन्हु कान्तिभैरवया खः जात्रा याइ ।

स्वनिगलय् च्वंगु प्राचीन थाय्बाय्त मध्ये छगू ग्वल नं छगू खः । वता पूर्वय् पवित्र तीर्थ पशुपति महाद्यः व उकिया लागा, पश्चिमय् नरः, उत्तरय् चाबही अले दक्षिणय् बानेश्वर–गौशालाया दथुइ च्वंगु थ्व थाय् धार्मिक व ऐतिहासिक दृष्टिकोणं यक्व महत्वपूर्ण जू । थौंकन्हय् थ्व बस्ती येँ महानगरपालिका वडा ८ व ९ दुने लाकातःगु दु । नेवाःतय्सं थ्व थाय्यात ग्वल धाइ ।
गोपालराज वंशावलीइ थ्व थाय्यागु नां ‘ग्वल’, ‘ग्वलं’, ‘ग्वल्व’ व ‘ग्वह्र’ धयातःगु दु । थ्व फुकं नांया छगू हे भाव ‘ग्वल’ धायेत्यंगु खः । लिच्छविकालय् नं यक्व थासय् थुगु नां छ्यलातःगु दु । उबलेया अभिलेखय् अञ्जग्वल, गीग्वल, टेग्वल, तेग्वल, माग्वल व यूग्वल नां च्वयातःगु दु ।
संस्कृत भाय्या अज्याःगु अभिलेखय् थाय् विशेषया नां धाःसा गैरसंस्कृत भासं च्वयातःगु दु । थज्याःगु गैरसंस्कृत भासं वःगु थाय्या नांयात किराती परिवारया भाषा धाइ । थुकथं हे ‘ग्वल’ नां गैरसंस्कृत भासं वःगु जुयाः थ्व थाय् किरातकालय् हे विकास जूगु सीदु ।
ग्वलयात देउपाटन नं धायेगु याः । थ्व नां धाःसा लिच्छविकालय् सम्बोधन जुया वःगु देवग्राम नामं हिला वःगु खनेदु । थ्व बस्तीनाप स्वापू दुगु लिच्छवि जुजु रामदेवया शासनकाल संवत् ४६७ (५४६ ई.) लय् मानमती नांयाम्ह छम्ह मिसां पशुपतिं मृगस्थलीइ वनेगु लँय् तयाथकूगु छगू अभिलेखय् नाथेश्वर भगवानया नामय् बुँ गुथि तयाबिउगु खँ न्ह्यथनातःगु दु ।
उगु अभिलेखय् च्वयातःगु दोवग्राम नामं देवग्राम
धायेत्यंगु खनेदु ।
मध्यकालय् वयाः युवराज धर्ममल्लया पालय् ने.सं. ५२३ (१४०२ ई.) दँय् च्वयातःगु हस्तलिखित ग्रन्थय् थ्व लागायात स्पष्ट कथं ‘देवपत्तन नगरे श्रीनवगृहस्थाने’ धयातःगु दु । वहे खँग्वःयात लिपा वयाः देवपटन धकाः छ्यलाहःगु सीदु ।
भाषा वंशावलीइ देवपटन (देवपाटन) नां पुलांम्ह राजकुमार देवपालनाप स्वानातःगु दु । वय्कलं थःगु नामं पलिस्था याःगु नगरया नां ग्वल धयातःगु दु । किराती जुजु स्थुंकोया पालय् थः म्ह्याय् चारूमती नापं नेपाः वःम्ह भारतया सम्राट अशोकं म्ह्याय् चारूमतियात नेपाःया राजकुमार देवपालनाप ब्याहा यानाबिल । उम्ह राजकुमार देवपालं थुगु थासय् छगू बांलाःगु बस्ती दयेकल । उगु बस्तीयात वहे राजकुमारया नामं देवपट्टन धाल । लिपा वयाः देवपट्टनयात देउपाटन धायेगु यानाहल । किरातकालंनिसें बस्ती दुगु थ्व थाय्यात लिच्छविकालया मानमतीं तयाथकूगु अभिलेखय् च्वयातःगु दोवग्राम (देवग्राम) नां हे लिपा वयाः देउपाटन जूवःगु सीदु ।
मध्यकालय् थ्व थाय् न्हापा स्वयां विस्तार जुल । उबले चाबहिल, मय्जुबहाल, कुमारीगाल आदि बस्ती फुक्कं देवपाटन लागा दुने लाकूगु जुल । पूर्वय् बागमती खुसि अले पश्चिमय् हिजाखुसि (धोबीखोला) दथुइ च्वंगु थ्व बस्ती दुने यक्व सांस्कृतिक सम्पदा दु । पशुपति, बासुकी, उन्मत्त भैलद्यः, गुह्येश्वरी, भुवनेश्वरी व जयवागेश्वरीया देगः, चाबही चैत्य, चारूमति बहाः थ्व थाय्या नांजाःगु धार्मिक सम्पदात खः । ग्वल लागा दुने बच्छलेश्वरी जात्रा, त्रिशुल जात्रा, टिक्किछा जात्रा, नवदुर्गा जात्रा, पायाः, गंगामाई जात्रा, रोपाइँ जात्रा नांया थीथी जात्रा हनेगु चलन दु । थुकी मध्ये नांजाःगु ‘त्रिशुल जात्रा’ दय्दसँ तछलागा (आषाढ कृष्ण) अष्टमी कुन्हु न्यायेकी । त्रिशुल बांवःगु सिँया खतय् स्वम्ह मचा थसः पायेकाः देय् चाःहीकेगु थ्व जात्राया बिशेषता खः ।