गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।

नगरीय सभ्यता धैगु केवल भौतिक संरचना जक मखु । मानवीय जीवन हनेत माःगु सुविधाया नापनापं वातवरणमैत्री व्यवस्था नं खः । गुगुं नगरी सभ्यता गुलित उन्नत अले सन्तुलित खः मखु धैगु खँ अन दुनेया वातावरममैत्री व्यवस्थापाखें स्पष्ट जुइ । नेवाः वस्तीया विकासया झ्वलय् झी पूर्खापिन्सं थुकथं दुग्यंक ध्यान बियावंगु दु । थुकिया चिं धैगु नेवाः वस्ती लिक्क ब्यवस्था यानातःगु चकंगु व वाउँगु घाँय्या ख्यः वा चउर खः ।
थुज्वःगु ख्यः वा चउरपाखें लःफय् व स्वच्छताया बांलाःगु अवसर चूलाका बीगु छगू प्रमुख पक्ष खत । मेखे नेवाः वस्ती दुनेया समुदायपाखें इलय् ब्यलय् ग्वसाः ग्वइगु जात्रा, मेला, पर्वया निंतिं द्वलंद्वः मनूत छथासं मुनेगु थाय् चूलाका बी । नापनापं बस्तीया मनूतय्सं लहिनातःपिं सा, मे, च्वलय्, फैचा झ्वय्त नं थुज्वःगु ख्यः मदयेक मगाः ।
नेवाःतय् प्रत्येक परिवारजनपिं मुनाः दच्छिया निक्वः स्वक्वः न्यायेकीगु दिगु पुजा नं थुज्वःगु ख्यलय् न्यायेकीगु प्रचलन दु ।
दक्कले महत्वपूर्ण खँ धैगु ताल्लाया इलय् सर्गतं वा गायाः मुनीगु लः चाया तःलय् क्वसीकाः मुंकेगु जल पुनःभरण प्रक्रियाया केन्द्र खः थुज्वःगु चकंगु ख्यःत । थुज्वःगु ख्यलय् मुंगु लः पुखुली मुंकाः अनं धः म्हुयाः ल्वहं हितितक हायेकीगु नेवाःतय् लः वितरणया पुलांगु प्रणाली खः । थुकिया निंतिं ख्यः वा चउर छगू महत्वपूर्ण केन्द्र खत ।
तिंख्यः, जाउलाख्यः, लगंख्यः, चुपिंख्यः आदि थुज्वःगु हे संरक्षित ख्यःत खः ।

प्राचीनकालंनिसें आबादी जुयावःगु ख्वप (भक्तपुर) यात लिच्छविकालय् ‘खकम्प्रिङ्ग’, ‘माखोपृङ्ग’ व ‘खृपुङ्ग’ धाइ (वज्राचार्य, २०५३ः १३, ५०, २४९ र २५३) । थ्व फुकं नांया परिस्कृत रूप ‘खोपृङ्ग’ धइगु सीदु । उबले न्ह्यथनातःगु नांयात मनन यानाः स्वयेबलय् थ्व थाय् लिच्छविकाल स्वयां यक्व न्ह्यवंनिसें आबादी जुया वःगु सीदु । लिच्छविकालया गुलि नं अभिलेख लुया वःगु दु व फुकं संस्कृत भासं च्वया तःगु दु । अज्याःगु अभिलेखय् थाय् विशेषया नां धाःसा गैरसंस्कृत भासं वयाच्वंगु दु । थथे गैरसंस्कृत भासं वःगु स्थाननाम खँग्वःयात किरात परिवारया भासं वःगु धायेगु मान्यता दु । उकिं गैरसंस्कृत भासं नामाकरण जुयाच्वंगु थाय् किरातकालय् हे व्यवस्थित जूगु सीदु (वज्राचार्य, २०५३ः २५१) । खोपृङ्ग नां नं थथे हे गैरसंस्कृत भासं वःगु खः । प्राचीनकालंनिसें छ्यला वःगु थ्व नां मध्यकालय् धाःसा सम्बोधन मजुल । उकिया थासय् ‘ख्वप’ धायेगु चलन जुल । थ्व नां मध्यकालया सुरुंनिसें छ्यला वःगु खनेदु । नेवाःतय्सं थौंतक नं थ्व थाय्यात ‘ख्वप’ धयाच्वंगु दु । थ्व नां लिच्छविकालय् छ्यलातःगु ‘खोपृङ्ग’ खँग्वलं अपभ्रंश जुयाः वःगु खनेदु ।
लिच्छविकालंनिसें छ्यला वःगु ‘खोपृङ्ग’ नांयात त्वःताः मध्यकालय् भक्तपुर धायेगु चलन सुरु जुल । राज्यपाखें नं भक्तपुर नांयात हे औपचारिक मान्यता बिल । मध्यकालया प्रारम्भय् ‘भक्तग्राम’ धायेगु चलन नं वःगु खः । लिपा भक्तपुर व भक्तपत्तन धाल । उबलेया अभिलेखय ‘भक्तपुरे’, ‘भक्तापुरी’, ‘भक्तापुरीपट्टन’ ‘भक्तपट्टन’ धयातःगु दु । उगु फुकं नांया छगू हे अर्थ ‘भक्त’ नां दुगु सहर अथवा नगर धाःगु खः । ख्वपय् च्वंपिं नेवाःतय्सं न्हापांनिसें भगवान चाँगुनारायणयात आस्था तयाः भक्ति याना वःगु दु । वहे भक्तत बसोवास याइगु थाय् जुयाः भक्तपुर धाःगु खनेदु ।
वताय् नलिंचोक, योताय् थिमि, यन्ताय् चाँगु व दुवाकोट अले यिताय् सूर्यविनायक लागाया दथुइ च्वना वःगु ख्वप देय् भक्तपुर नगरपालिकाया केन्द्र नं खः । थ्व नगर क्षेत्रयात पूर्वमध्यकालया जुजु आनन्द मल्लं (११४७–११६६ ई.) व्यवस्थित नगरया रूपय विकास यानाः नेपालमण्डल राज्यया राजधानी दयेकूगु खः । उबले थ्वयात अष्टकोण आकारय् नगर दयेकाः च्यागू दिशाय् अष्टमातृकादेवीपिं ब्रह्मायणी, माहेश्वरी, कौमारी व बैष्णवी, वाराही, इनागाल गणेश, इन्द्रायणी, महाकाली, महालक्ष्मी व दथुइ त्रिपुरसुन्दरी पलिस्था याःगु खः । जुजु यक्ष मल्ल मदयेधुंकाः नेपालमण्डल राज्य विभाजन जुयाः येँ, यल, भोँत, दोलखा स्वतन्त्र राज्य जुल । ख्वप छगू चीधंगु राज्यय् सीमित जूवन । लिपा भोँत व नापसं च्वंगु मेमेगु गां हाकनं ख्वप राज्यया अधिनय् वल । उबले थिमि, बोदे, नगदेश, सांगा, पन्ति, धौख्यः आदि फुकं थ्वहे राज्य दुने लाःगु खः ।
यक्ष मल्लं ख्वपयात सामरिक दृष्टिकोणं सुरक्षा बीत प्यखेरं ध्वाखा तयाः ततःजाःगु पःखा (किल्ला) दना बिल । उबले दयेकूगु ध्वाखा वताय् च्याम्हसिंह, योताय् भार्वाच्व, यन्ताय् व्यासी व यिताय् वाराही लागाय् खः । उकिया छुं छुं अवशेष आः तकं ल्यं दनि । मध्यकालय ख्वप नगर लागा वताय् गछेत्वाः, योताय् तेखाच्व व एताछे, यन्ताय् भोलाछें व यिताय् वाराहीतक थ्यंगु सीदु । दँय्दसं गुँलागा (भाद्र कृष्ण) पारू कुन्हु उगु दँय् सीपिं मनूतय् नामं उमि छेँजःपिंसं ताहासा पित हयाः देय् चाहुइकीगु चलन दु । उकियात ‘सायाः’ (सापारू) धाइ ताहासा चाःहुइकीगु लँपु थथे दु– लाय्कू – बालाखु गणेद्यः – तुलाछेँ – चोछेँ – भोलाछेँ – गछेँ – सुजमधी – दत्तात्रेय – इनाचो – गोम¥ही – सुकुलध्वाका – तिबुक्छेँ – तमधी – तालाक्व – नासमना – वंशगोपाल – भार्वाचो – इताछेँ – खौमा जुयाः हाकनं लाय्कू ।
थथे सापारू कुन्हु ताहासा चाःहुइकीगु लँपु स्वयाः नं उबले थ्व नगरया सिमाना गन तक थ्यं धकाः सीका कायेफु । थ्व नगरयात मध्यकालय् महानगर सम्बोधन याना तःगु दु । उबले थ्वयात २४ गू त्वालय् विभाजन याना तःगु खः ।
ख्वपयात गनं गनं ‘भादगाउ“’ नं धयातःगु दु । थ्व नां धाःसा यक्व पुलांगु मखु । गोर्खालीतय्सं स्वनिगः कब्जा यासांनिसें थ्व नां न्ह्यःने वःगु खः । पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः आक्रमण याःगु इलय च्वयातःगु पतिइ भादगाउँ खँग्वः छ्यलातःगु दु । लिच्छवि व मध्यकालय् गनं च्वया मतःगु भादगाउँ नां छक्वलं तुं शाहकालय् वःगु खनेदु ।
ऐतिहासिक व सांस्कृतिक ल्याखं ख्वप नगरया थःगु हे महŒव दु । थ्व नगर प्राचीन व मध्यकालीन कला वास्तुकलाया छगू केन्द्र खः । थनया कला, संस्कृति व नेवाः जीवनशैलीया कारणं सजिव संग्रहालयया रूपय् ख्वप नगर स्थापित जुया वःगु दु । ख्वपया नांजाःगु सम्पदा तुलजा (तलेजु) भवानी खः । थ्व द्यः तिरहुतं बिस्युं वःम्ह जुजु हरिसिंहदेव व वया परिवारं नापं ज्वना वःगु खः । हरिसिंहदेव लँय् दथुइ हे मदयेधुंकाः वया कलाः व काय् ख्वपया जुजु रुद्रमल्लया दरवारय् शरण काः वल । तलेजु भवानीयात नं ख्वपय् हे पलिस्था यात । मल्ल जुजुपिंसं तलेजुयात थःगु कुलदेवता माने याना वल । न्यय्न्यापाः झ्याः, लुँध्वाखा (स्वर्णद्वार), पशुपति महाद्यः, चारधाम देगः, सिलु महाद्यः (फसिदेगः), बत्सलादेवी आदि लाय्कू दुने च्वंगु सम्पदा खः । मध्यकालीन लाय्कू (दरवार स्क्वायर) कला व वास्तुकलाया छगू उत्कृष्ट नमूना खः । संयुक्त राष्ट्र संघया युनेस्कों थ्व थाय्यात विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याका तःगु दु । अथेहे तमधी त्वालय् च्वंगु न्यातपौ, भैलःद्यः, नारांद्यःया देगः नं ख्वप नगरया शान खः । तचपाल त्वालय् च्वंगु दत्तात्रय व थालाछेँ त्वाःया नवदुर्गा द्यः नं ख्वपया नांजाःगु सम्पदा खः । अष्टमातृका, अष्टभैरव व दशमहाविद्याया थःथःगु देगः नं दु । थुपिं बाहेक ख्वपया थीथी त्वालय् बौद्ध सम्प्रदायनाप स्वापू दुगु विहार व बाहाःत दु । जेतवर्ण महाविहार, प्रशन्नशील महाविहार, मञ्जुवर्ण महाविहार, लोकेश्वर महाविहार, आदिपद्म महाविहार, चतुब्रम्ह महाविहार, अखण्डशील महाविहार, इन्द्रवर्ण महाविहारख्वपया नांजाःगु विहारत खः ।
‘बिस्काः जात्रा’ ख्वपय् हनीगु विशिष्ट जात्रा खः । थ्व जात्रा धाःसा सौर्यपत्रा कथं चैत्र मसान्त स्वयाः प्यन्हु न्ह्यः भैरव व भैरवीया खः सालाः जात्रा न्यायेकी । अले चैत्र मसान्त कुन्हु सन्ध्या इलय् यःसिं ख्यलय् छज्वः हलिंपताः घानाः यःसिं थनाः कन्हय् कुन्हु अर्थात् वैशाख सक्रान्ति सन्ध्याइलय् यःसिं क्वःथली । थ्व जात्रायात मध्यकालीन जुजु यक्ष मल्लं थःगु राज्य विस्तार याःगु लसताय् नेपाः देय्या ध्वाँय् ब्वयेकाः विजय उत्सव हनेगु परम्परा दयेकूगु धाइ । थौंकन्हय् बिस्काः जात्रा धाल कि ख्वप नगरया पर्यायवाची संस्कृति धाःसां ज्यू ।
ख्वपया मेगु नांजाःगु जात्रा ‘सापारु’ खः । थ्व जात्राय् दँय्दसं भाद्र कृष्ण पारु कुन्हु दछिया दुने मदुपिं सकस्यां छेँ नं ‘ताहासा’ दयेकाः देय् चाःहिलेगु याइ । ‘ताहासा’ नापं थीथी भेषभूषा पुनाः घेंतांघिसि ल्हुइगु व ख्यालि पिकायेगु नं परम्परा दु ।

गोकर्ण बस्ती धार्मिक दृष्टिकोणं तसकं नां जाःगु थाय् खः । थ्व थासय् च्वंम्ह गोकर्णेश्वर महाद्यःया कारणं थाय्या धार्मिक महत्व दु । गोकर्ण बस्ती खुसि सिथय विकास जूगु लागा खः । थ्व खुसियात बागमती, चन्द्रमती व सूर्यमती स्वंगू खुसिया त्रिवेणी सङ्गम खः । थ्वयात पुण्यतीर्थ नं धाः । येँया शंखधर उद्यानं ८ किलोमिटर पूर्वय् लाःगु थ्व लागा थौंकन्हय् गोकर्णेश्वर नगरपालिका दुने लाः । थ्व लागाय् लिच्छवि जुजु अंशुवर्माया अभिलेख लुया वःगु दु । उबले थ्व थाय्यात ग्राम (गां) धयातःगु दु । पूर्वमध्यकालय् थ्वयात छगू क्वाथया रूपय्
छ्यलातःगु सीदु । लिपा नगरया रूपय् विकास जुल । थ्वयां दक्षिणय् नयाँपाटी, पश्चिमय् जोरपाटी व कपन अले उत्तरय् बालुवा व पूर्वय् डाँछी व मूलपानी बस्ती दु ।
थनया नांजाःगु धार्मिक सम्पदा गोकर्णेश्वर महाद्यः खः । थुम्ह महाद्यः पलिस्था जूगुबारे निगू धापू न्यनेदु । छगू धापू कथं सतीदेवीया च्वय्या म्हुतुसि कुतुंवंथाय् उत्पत्ति जूम्ह महाद्यः जुयाः थ्वयात गोकर्णेश्वर धाःगु खः ।
मेगु धापू ब्रह्मा, बिष्णु व इन्द्र स्वम्ह छकलं महाद्यः नापलायेत कैलाशय् वंगु इलय अन महाद्यः व पार्वती निम्हं मदुगु जुयाः उखेथुखे माःवंबलय् पशुपति गौरीघाटय् पार्वती तपस्या यानाच्वंगु खन । पार्वतीयात बिन्ती यानाः महाद्यः गन वनाच्वन धकाः न्यंबलय् पार्वतीं महाद्यः ला तेन्हुसा (मृग) या रुप कयाः श्लेष्मान्तक वनय् चाःहिलाच्वंगु दु धयादिल । वयांलि ब्रह्मा, बिष्णु र इन्द्र स्वम्हं श्लेष्मान्तक वनय् (पशुपतिनिसें गोकर्णतक आम्लि मा दुगु थाय्) वंबलय् तेन्हुसायातय् बथानय् मेपिं स्वयां बिस्कं तःधिकःम्ह छम्ह तेन्हुसा खन । महाद्यः रूपी तेन्हुसा थ्वहे जुइमाः धकाः ब्रह्मा, विष्णु व इन्द्र स्वम्हं न्ह्यःने वनाः आराधना यात । थ्व खनाः तेन्हुसा बिस्युं वनेत्यंबलय् स्वम्हं देवगणं वयागु न्यकू ज्वनाः साला काल । न्यकूया दकलय् च्वय् इन्द्रया ल्हाः, दथुइ ब्रम्हा व दकलय् क्वय् बिष्णुया ल्हाः लानाच्वन । वहे इलय् न्यकू स्वकू टुक्रा जुयाः स्वम्हेसिया ल्हातय् स्वकू कुचा लाः वन । तेन्हुसा धाःसा अलप जुल । ब्रह्मा, बिष्णु व इन्द्र स्वम्हं ग्यानाः थम्हं तःधंगु अपराध याये लात धकाः ग्यात । वहे इलय् महाद्यवं आकाशवाणीं न्ववाना हसें धयाहल, ‘छिपिं छतिं ग्यायेम्वाः । बरु इन्द्रया ल्हातिइ च्वंगु न्यकूया टुक्रा स्वर्गय्, बिष्णुया ल्हातिइ च्वंगु बैकण्ठलोकय् व ब्रह्माया ल्हातिइ च्वंगु मत्र्यमण्डल वनाः गोकर्ण धाःगु थासय् पलिस्था याना ब्यु ।’ महाद्यःया आज्ञाकथं ब्रह्मां थःगु ल्हातिइ च्वंगु न्यकूया टुक्रा गुंलागा (भाद्रकृष्ण) चतुर्दशीया सब्बु चान्हय् गोकर्णय् पलिस्था याःगु धाइ । थ्व निगुलिं बाखं स्वस्थानीइ च्वयातःगु दु।
अथे हे मेगु छगू धापू कथं पाञ्चाल देय्या जुजु बृषकर्णया काय गोकर्णं थः व थः अबुया मुक्ति जुइमा धकाः थःगु नामं गोकर्णेश्वर महाद्यः पलिस्था याःगु खः । थुकिया धार्मिक महत्वयात मनन् यासें थ्व थाय्यात ‘उत्तरगया’ नं धाः । नेपाःया हिन्दूतय् भारतया गयाय् वनाः थः मदयेधुंकूपिं मांबौया नामं श्राद्ध यायेगु चलन दु । अन श्राद्ध याना वःपिं मनूतय्सं येँया गोकर्णय् वनाः नं श्राद्ध मयासें मगाः धइगु मान्यता दु । थुगु धापूकथं गोकर्णया स्वापू बृषकर्णया काय गोकर्णनाप दु धइगु क्यं ।
लिच्छविकालय् थ्व थाय्यात गोकर्ण धयातःगु खने मदु । थन लुया वःगु अंशुवर्माया संवत् ५३६ या अभिलेखय् थ्व थाय्यात न्ह्यथँसें ‘… टु ग्राम’ च्वयातःगु दु । ‘… टु’ स्वयां न्ह्यःनेया आखः ज्यला वनेधुंकूगु जुयाः जुया ब्वने मफु । देवमाला वंशावलीइ किराती जुजुपिनिगु दरवार थ्वहे थासय् जुइफु धकाः अनुमान यानातःगु दु । थथे खःसा किरातकालीन बस्तीतयगु नां गैरसंस्कृत भासं वयाच्वं थें थ्व थाय्या नां नं अथेहे यानाः उल्लेख जुइमाःगु खः । तर अथे जूगु खने मदु ।
मेगु खँ, दक्षिण भारतया कर्णाटकस्थित मैंगलर धाःगु थासय् नं गोकर्ण नांया बस्ती दु । अन महाबलेश्वर नांया पुलांगु महाद्यःया देगः दु । थ्व महाद्यः पलिस्थाया बाखं नं च्वय् न्ह्यथनागु बाखंनाप ज्वः लाः । उगु बाखंकथं स्वकू टुक्रा जूगु तेन्हुसाया न्यकू मध्ये बिष्णुया ल्हातिइ लाःगु टुक्रा गोकर्णय्, ब्रह्माया ल्हातिइ च्वंगु टुक्रा श्रृंगेश्वरय् व इन्द्रया ल्हातिइ च्वंगु टुक्रा स्वर्गय् पलिस्था याःगु खः । थुकी नेपाःया गोकर्णय् भारतया कर्णाटक मैंगलरय् च्वंगु गोकर्णपाखें प्रभावित जुयाः न्यकू पलिस्था याःगु खनेदु ।
थ्व थाय्यात गोकर्ण धायेगु चलन मध्यकालय् जक विकास जूगु खनेदु । प्राचीनकालंनिसें छ्यला वयाच्वंगु थीथी थाय्या नांयात मध्यकालय् हीकाः संस्कृत भासं तयेगु ज्या यात । गोकर्ण नं संस्कृत भासं वःगु नां खः । थुकिया अर्थ साया न्हिप्यं धाःगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लं गोकर्ण द्यःयाथाय् न्हिंन्हिं पुजा व उत्सव न्ह्याकेगु व्यवस्था याना बिल । उत्तरमध्यकालय् वयाः राजनैतिक दृष्टिकोणं थ्व थाय् येँ राज्य दुने लाःगु
खनेदु । थन दुगु धार्मिक सम्पदा मध्ये गोकर्णेश्वर महाद्यः व थुकिया देगःत यक्व नांजाः । दँय्दसं गुंलागा (भाद्रकृष्ण) आमै कुन्हु बौ मदयेधुंकूपिं थन वयाः बौया नामं श्राद्ध याइ । थ्व बाहेक थन गुप्तीगणेद्यः, भगवती, भिंद्यः, गणेद्यः, भगवती, तलेजु, वनदेवी, भैलद्यः, कृष्ण, इन्द्रायणीदेवी, अर्धनारेश्वर द्यःया देगःत दु । नापं बौद्धस्तुप, कान्तिभैरव (उत्तरवाहिनी) व देवीस्थान नं दु । दँय्दसं चौलागा (वैशाखकृष्ण) आमै कुन्हु कान्तिभैरवया खः जात्रा याइ ।

स्वनिगलय् च्वंगु प्राचीन थाय्बाय्त मध्ये छगू ग्वल नं छगू खः । वता पूर्वय् पवित्र तीर्थ पशुपति महाद्यः व उकिया लागा, पश्चिमय् नरः, उत्तरय् चाबही अले दक्षिणय् बानेश्वर–गौशालाया दथुइ च्वंगु थ्व थाय् धार्मिक व ऐतिहासिक दृष्टिकोणं यक्व महत्वपूर्ण जू । थौंकन्हय् थ्व बस्ती येँ महानगरपालिका वडा ८ व ९ दुने लाकातःगु दु । नेवाःतय्सं थ्व थाय्यात ग्वल धाइ ।
गोपालराज वंशावलीइ थ्व थाय्यागु नां ‘ग्वल’, ‘ग्वलं’, ‘ग्वल्व’ व ‘ग्वह्र’ धयातःगु दु । थ्व फुकं नांया छगू हे भाव ‘ग्वल’ धायेत्यंगु खः । लिच्छविकालय् नं यक्व थासय् थुगु नां छ्यलातःगु दु । उबलेया अभिलेखय् अञ्जग्वल, गीग्वल, टेग्वल, तेग्वल, माग्वल व यूग्वल नां च्वयातःगु दु ।
संस्कृत भाय्या अज्याःगु अभिलेखय् थाय् विशेषया नां धाःसा गैरसंस्कृत भासं च्वयातःगु दु । थज्याःगु गैरसंस्कृत भासं वःगु थाय्या नांयात किराती परिवारया भाषा धाइ । थुकथं हे ‘ग्वल’ नां गैरसंस्कृत भासं वःगु जुयाः थ्व थाय् किरातकालय् हे विकास जूगु सीदु ।
ग्वलयात देउपाटन नं धायेगु याः । थ्व नां धाःसा लिच्छविकालय् सम्बोधन जुया वःगु देवग्राम नामं हिला वःगु खनेदु । थ्व बस्तीनाप स्वापू दुगु लिच्छवि जुजु रामदेवया शासनकाल संवत् ४६७ (५४६ ई.) लय् मानमती नांयाम्ह छम्ह मिसां पशुपतिं मृगस्थलीइ वनेगु लँय् तयाथकूगु छगू अभिलेखय् नाथेश्वर भगवानया नामय् बुँ गुथि तयाबिउगु खँ न्ह्यथनातःगु दु ।
उगु अभिलेखय् च्वयातःगु दोवग्राम नामं देवग्राम
धायेत्यंगु खनेदु ।
मध्यकालय् वयाः युवराज धर्ममल्लया पालय् ने.सं. ५२३ (१४०२ ई.) दँय् च्वयातःगु हस्तलिखित ग्रन्थय् थ्व लागायात स्पष्ट कथं ‘देवपत्तन नगरे श्रीनवगृहस्थाने’ धयातःगु दु । वहे खँग्वःयात लिपा वयाः देवपटन धकाः छ्यलाहःगु सीदु ।
भाषा वंशावलीइ देवपटन (देवपाटन) नां पुलांम्ह राजकुमार देवपालनाप स्वानातःगु दु । वय्कलं थःगु नामं पलिस्था याःगु नगरया नां ग्वल धयातःगु दु । किराती जुजु स्थुंकोया पालय् थः म्ह्याय् चारूमती नापं नेपाः वःम्ह भारतया सम्राट अशोकं म्ह्याय् चारूमतियात नेपाःया राजकुमार देवपालनाप ब्याहा यानाबिल । उम्ह राजकुमार देवपालं थुगु थासय् छगू बांलाःगु बस्ती दयेकल । उगु बस्तीयात वहे राजकुमारया नामं देवपट्टन धाल । लिपा वयाः देवपट्टनयात देउपाटन धायेगु यानाहल । किरातकालंनिसें बस्ती दुगु थ्व थाय्यात लिच्छविकालया मानमतीं तयाथकूगु अभिलेखय् च्वयातःगु दोवग्राम (देवग्राम) नां हे लिपा वयाः देउपाटन जूवःगु सीदु ।
मध्यकालय् थ्व थाय् न्हापा स्वयां विस्तार जुल । उबले चाबहिल, मय्जुबहाल, कुमारीगाल आदि बस्ती फुक्कं देवपाटन लागा दुने लाकूगु जुल । पूर्वय् बागमती खुसि अले पश्चिमय् हिजाखुसि (धोबीखोला) दथुइ च्वंगु थ्व बस्ती दुने यक्व सांस्कृतिक सम्पदा दु । पशुपति, बासुकी, उन्मत्त भैलद्यः, गुह्येश्वरी, भुवनेश्वरी व जयवागेश्वरीया देगः, चाबही चैत्य, चारूमति बहाः थ्व थाय्या नांजाःगु धार्मिक सम्पदात खः । ग्वल लागा दुने बच्छलेश्वरी जात्रा, त्रिशुल जात्रा, टिक्किछा जात्रा, नवदुर्गा जात्रा, पायाः, गंगामाई जात्रा, रोपाइँ जात्रा नांया थीथी जात्रा हनेगु चलन दु । थुकी मध्ये नांजाःगु ‘त्रिशुल जात्रा’ दय्दसँ तछलागा (आषाढ कृष्ण) अष्टमी कुन्हु न्यायेकी । त्रिशुल बांवःगु सिँया खतय् स्वम्ह मचा थसः पायेकाः देय् चाःहीकेगु थ्व जात्राया बिशेषता खः ।

ख्वप नगरं उत्तरपाखे जंगलया दथुइ च्वंगु छगू ऐतिहासिक बस्ती चाँगु खः । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक व प्राकृतिक ल्याखं अतिकं महत्व दुगु थ्व थाय्यागु नां गथे जुयाः चाँगु जुल धइगु बारे नं थःगु हे कथंया धापू दु । थ्व थासय् चाँप सिमाया जंगल दुगु जुयाः थ्वयात चँगु धाइगु व लिपा थ्वहे खँग्वः अपभ्रंश जुयाः चाँगु जूवन । पौराणिककालय् थन बम्र्हू छम्हेस्यां लहिना तःम्ह सायागु दुरु न्हिंन्हिं छम्ह मचा सिमां पिहां वयाः त्वनीगु जुयाच्वन । सां तःन्हु तक छेँय् दुरु मबिउगुलिं छु जुल थें धकाः सीकेत छन्हु साथुवाः बम्र्हू सायागु ल्यूल्यू वनाः स्वः वन खनिं । छगू थासय् थः सायागु दुरु मचा छम्हेस्यां सालाः त्वनाच्वंगु खंकल । तंकुलुम्ह बम्र्हुनं अन हे मचाया छ्यं चनंक्क ध्यना बिल । तर छ्यं ध्यंसां मचा धाःसा छुं मजू । व मचा ला भगवान बिष्णुया रूप जुयाच्वन । चम्पक वृक्षं प्रादुर्भाव जूम्ह द्यः जूगुलिं वयात चाँगु नारायण धाल । थुकिं नं
‘चाँगु’ धइगु नां चाँप अर्थात् चम्पकया वन लागां वःगु सीदु । लिच्छविकालय् थ्व थाय्यात ‘दोलाशिखर’ नं धाइगु खः । चाँगु डाँडाया च्वय् च्वंगु बस्ती खः । डाँडाया जवंखवं पाःलुयाः दोला (डोली) थें आकार वःगुलिं थ्वयात डोलागिरी (शिखर) धाःगु धइगु धापू दु । मध्यकालय् थ्व थाय्यात चम्पापुर नं धयातःगु दु । येँया जुजु भूपालेन्द्र मल्लया ने.सं. ८१५ यागु छगू अभिलेखय् ‘ … दोलागिरी पर्वत श्रीगरूडनारायण भट्टारक चम्पापुर नगरे श्रीकिलेश्वर … ’ धकाः च्वयातःगु दु । उबलेया अभिलेख व वंशावलीइ थ्व थाय्यात ‘चंगु’ धकाः नंसम्बोधन यानातःगु दु ।
चाँगु बस्ती डाँडा च्वय् च्वंगु जुयाः थुकिया थःगु हे राजनैतिक व सामरिक महत्व दु । उत्तरमध्यकालय् थ्व थाय् येँ व ख्वप राज्यया दथुइ सिमानाया रूपय् लानाच्वंगु खः । उबले ख्वपया जुजु भूपतीन्द्र्र मल्लया पालय् ख्वपय् आक्रमण यायेया लागिं आवश्यक निर्देशन बीत यलया जुजु योगनरेन्द्र मल्ल थःहे चाँगुइ च्वं वंगु खः । लिपा भूपतीन्द्र्र मल्लं षडयन्त्र यानाः योगनरेन्द्र मल्लयात स्याना बीवं यलया सेना फुक्क बिस्युं वनेमाःगु खः । थुकिं चाँगु बस्तीया सामरिक महत्वयात पुष्टि याइ । तर थ्व थाय्या स्वापू सामरिक दृष्टिं यल व ख्वप सिबें नं ख्वप व येँया दथुइ यक्व महत्वपूर्ण जू ।
थ्व थाय् ख्वप जिल्लाया चाँगुनारायण नगरपालिका दुने लाः । थ्वया पूर्वय् छालिङ, पश्चिमय् थली व डाँछी, उत्तरय् इन्द्रायणी व दक्षिणय् दुवाकोट व झौखेल बस्ती दु । थ्व बस्ती दुने च्वंगु त्वाः व चिचीधंगु लागाया नां इकुत्वाः, साङ्दह, इन्वहात्वाः, कोठुगां, बलम्पुत्वाः, मगामत्वाः, हलचाँप, हिलाफाँट, कापाहिटी, टट्गोल, चाँपाख्वाल, पौवा, हुचिढुङ्गा, लामाटोल, बजुत्वाः, जारीगाँ, स्याङ्वोत्वाः, दोवाटोत्वाः, मंगलटार, इन्वाहात्वाः, थिङ्त्वाः, नयाँखोरिया, भालाखलक, ग्वालदह, नारायणटार, भिखाटार, गामढोका आदि खः । बस्तीया उत्तरपाखेसिमानाकथं मनोहरा खुसि दु । थ्व खुसि इन्द्रायणी व चाँगु बस्तीया सिमाना खः ।
प्राचीनकालंनिसें अस्तित्वय् दुगु थ्व थाय्यात लिच्छविकालय् नगर सम्बोधन यानातःगु दु । चाँगु बस्ती न्हापांनिसें छगू तःधंगु व व्यवस्थित नगर धयागु सीदु । थ्व थाय् ख्वपं यक्व सतीसां उत्तरमध्यकालय् येँया अधीनय् च्वंगु खनेदु । येँया राजनैतिक अवस्था कमजोर जूगु इलय ख्वपया लिपांम्ह जुजु रणजित मल्लं पृथ्वीनारायण शाहया ग्वाहालि कयाः चाँगुयात हाकनं थःगु अधिनय् हःगु खः । तर रणजित मल्लं थ्वयात ताःई तक थःगु अधिनय् धाःसा तयातये मफुत ।
थन च्वंगु चाँगुनारायण द्यः अतिकं नांजाःगु धार्मिक सम्पदा खः । थ्व द्यः प्राचीनकालया जुजु हरिदत्त वर्मां पलिस्था याःगु धाइ । देगःया न्ह्यःने लिच्छवि जुजु मानदेवं द्यःयात गरूडध्वजा फ्यानाः संवत् ३८६ (४६४ ई.) य् तःधंगु अभिलेख तयाथकूगु दु । चाँगु नारांद्यःयागु देगः लागा दुने छिन्नमस्ता, किलेश्वर, गरुडनारायण, विश्वस्वरूप, लक्ष्मीनारायण, कान्तिभैरव, श्रीधरनारायण, माधवनारायण, विष्णुविक्रान्त, नृसिंह अवतार, नाट्येश्वर, दुइँमाजु व गणेद्यः दु । ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, भौगोलिक लगायत पर्यटकीय दृष्टिकोणं नापं यक्व महत्व दुगु जुयाः थ्व थाय्यात संयुक्त राष्ट्र संघया युनेस्कों विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याकूगु दु । अथेहे थ्व बस्ती दुने भिंद्यः, ससुद्यः, गणेद्यः, प्यका ल्हाः दुम्ह भिंद्यः, तुयुम्ह गणेद्यः, महाँकाल, अजिमा व भैलद्यः नं दु ।
चाँगुइ चाँगुनारायण, छिन्नमस्ता व किलेश्वरद्यःया खः जात्रा जुइ । दँय्दसं मांया ख्वाः स्वयेगु न्हि कुन्हु थ्व स्वम्हं द्यःयात बिस्कं बिस्कं खतय् तयाः देय् चाःहुइकी । थ्व चाँगुया तःधंगु उत्सव खः । अथेहे बछलाथ्व (बैशाख शुक्ल) द्वितीया व तृतीया कुन्हु छिन्नमस्तायात खतय् तयाः चाँगुया उत्तरपाखे च्वंगु मेगु बस्ती ब्रह्मखेल, इन्द्रायणी, डाँछी, भद्रबास, आलाकोटय् यंकाः अनयापिं द्यःपिंनाप हानं अलग अलग जात्रा न्यायेकी । थनया फुक्कं जात्रा क्वचायेवं अक्षय तृतीया कुन्हु चाँगुया खः लित हइ ।
चाँगु बस्तीइ नागपञ्चमी, तीज, कृष्ण जन्माष्टमी, कुष्माण्ड नवमी, हरिबोधनी एकादशी, माघशुक्ल द्वादशी कुन्हु ततःधंगु मेला जुइ । मेलाय् ब्वति कायेत थीथी थासं भक्तजनत वइ । गुंलाथ्व (श्रावणशुक्ल) द्वादशी व पोहेलाथ्व (पौष शुक्ल) पुन्हि कुन्हु कलशयात्रा, थिंलाथ्व (फागुण शुक्ल) पुन्हि कुन्हु वंशगोपालया मेगु जात्रा याइगु चलन दु । थ्व बाहेक नं दछिया दुने थन मेमेगु नं यक्व जात्रा व मेला जुइ ।

ख्वप जिल्लां पश्चिमपाखे लाःगु चित्रपुर छगू पुलांगु बस्ती खः । थिमिं दक्षिणपाखे च्वंगु थ्व नेवाः बस्तीयात थौंकन्हय् चित्रपुर धाइ । थ्वयागु पुलांगुं नां धाःसा चोपुर खः । थनया गणेद्यःया देगलय् ने.सं. ८७० (१७४९ ई.) स तयातःगु जुजु रणजित मल्लया सिजःपतिइ थ्व बस्तीयात चोपुर धयातःगु दु । चोपुरया शाब्दिक अर्थ दकलय् सिथय् (च्वकाय्) च्वंगु बस्ती धाःगु खः । थ्व बस्ती ख्वप व थिमि निगुलिं थाय्या च्वकाय्पाखे लाः । उगु नां अपभ्रंश जुयाः लिपा चोपुर व चित्रपुर जूगु सीदु । थन न्हापांनिसें राजथला, राजपुतवार व प्रजापति थरयापिं मनूत च्वनाच्वंगु दु । चित्रपुरया राजथलातय्सं थःत ख्वपया मल्ल जुजुपिनि सन्तान धायेगु याः ।
पञ्चायतकालय् चित्रपुर नापं मेगु चिचीधंगु थाय्त छथाय् तयाः दधिकोट नां तल । थुकिया लिच्वःकथं चित्रपुर बस्ती गौण जू वन । थौंकन्हय् दधिकोटयात सूर्यविनायक नगरपालिका वडा ४ दुने तयातःगुलिं चित्रपुर नं वहे वडा दुने लात । थन च्वंपिं सकसिनं थिमिइ हनीगु बालकुमारी खः जात्रा स्वयाः थःपिनि नखः हनेगु याइ ।

मकवानपुर जिल्लाया थाहा नगरपालिका दुने लाःगु छगू पुलांगु ऐतिहासिक नेवाः वस्ती खः – चित्लाङ । नेपालभाषां चिलं–चिलिम धाधां चित्लाङ जूवंगु खनेदु । चित्लाङया क्षेत्रफल ३२.६ वर्गकिमी दु । थ्व थाय् येँया लाय्कुलिं ५.१ किमी पश्चिम–दक्षिणपाखे लाः । चित्लाङया पूर्वय् फाखेल, दक्षिणय् मार्खु, पश्चिमय् बज्रवाराही, उत्तरय् थानकोट व नौबिसे खानीखोला लाः । थ्व थाय् न्हापा भारतं नेपाः वयेगु नांजाःगु व्यापार मार्ग खः । भारतया सम्राट अशोक ई.पू. २७३ स थ्वहे लँ जुयाः नेपाः वःगु व थन लँय् अशोक चैत्य अर्थात् चीभाःद्यः दयेकूगु धापू दु । अथेहे चीनया बौद्ध यात्री हुएन साङ थ्वहे लँपु जुयाः नेपाः वःगु व पृथ्वीनारायण शाहं नं तःक्वः थ्व लँपु छ्यःगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे अंशुवर्मां अनया गोपालीतय्त सा म्येय् लहिनाः नयेत जग्गा ब्यूगु खँ नं शिलालेखय् न्ह्यथनातःगु दु ।
थन थीथी थासय् प्यं पुखू, लाखे–लसिं पुखू, चुनि पुखू आदि दु । थन प्राचीनकालिन श्री कालीदेवी, त्रिलिङ्गेश्वर महाद्यः, भिंद्यः, तलेजु देगः, कोटछेँ, गणेद्यः, नासःद्यः, भैरव, जलदेवी आदिया देगः नं दु । थनया प्राचीन गोल्भा दरबार, कोतारा गुफा आदि नांजाः ।
चित्लाङय् नेवाः लिसें तामाङ, खस व ब्राम्हणतय्गु नं वसोबास दु । थन दँय्दसं कात्ति जात्रा, तलेजु भवानी व खड्ग जात्रा, महालक्ष्मी जात्रा, महाचूनि जात्रा, त्यप जात्रा, सायाः, कृष्ण जात्रा, इन्द्रजात्रा जुइसा गुलिं स्वदँय् छक्वः जुइगु जात्रात नं दु ।

स्वनिगःया मेगु नांजाःगु नेवाः बस्ती तोखा खः । ऐतिहासिक, सांस्कृतिक व पर्यटकीय ल्याखं अतिकं महत्वपूर्णगु तोखायात ‘थःने’ व ‘क्वःने’ यानाः निब्वय् ब्वथलातःगु दु । पञ्चायतकालय् प्रशासनिक विभाजन याःबलय् थनया उत्तरपाखे च्वंगु थःनेयात टोखा चण्डेश्वरी गाउँ पंचायत (लिपा गाउँ विकास समिति) व दक्षिणपाखे च्वंगु क्वःने लागायात टोखा सरस्वती गाउँ पंचायत दयेकूगु खः । थ्व निगू लागाया दथुइ च्वंगु ‘तोखाय्चालँ’ यात सीमारेखा दयेकल । तोखा नगरपालिका दयेकेवं थ्व निगुलिं लागा उगु नगरपालिकाय् दुथ्याः वन । तोखाया पूर्वय् भुइजःसि व खड्का भद्रकाली, पश्चिमय् मनमैजु, साङ्गला व फुटुङ, उत्तरय् झोर महाँकाल, दक्षिणय् धापासी व ग्वंगःबुँ लाः । थःने लागाय् यलाग, थलाग, गँछें, पुखुसि, देमलाछि, पिठेटोल, इकुलाग, तोठीलाग, दुँधीघले, बाले, त्वापचा त्वाः दु । अथे हे हासल, दुनिखेल, सागल, इकगल, लाछीचुक, धसीत्वाः, लाछीचा, ल्होहखल, चोकछेँ, लाम्ने, ससिख्यः, ध्वत्वाचा, वामफल क्वःने लागाया त्वाः खः ।
तोखा प्राचीनकालंनिसें विकास जुया वःगु बस्ती खः । थन संवत् ५१९ या लिच्छविकालीन अभिलेख दु । उकी थ्व थाय्या नां च्वयातःगु मदु । मध्यकालंनिसें तोखा (टोखा) धकाः स्पष्टं च्वयातःगु दु । थनया नांजाःगु तीर्थ ‘स्वप्नतीर्थ’ खः । थनया साङ्गला खुसि व बिष्णुमती खुसिया दोभानयात ‘स्वप्नतीर्थ’ धाइ । तोखा नां प्रचलित जूगुबारे नं थीथी धापू दु । छगू धापू थथे दु– तोयनाथ नांया छम्ह ऋषिं सकल अपाङ्गपिं मनूतय् ल्वय् लनाः शरीर पूर्ण जाया वयेमा धकाः दँय्दसं मेष संक्रान्ति (वैशाख १) कुन्हु ‘स्वप्नतीर्थ’ य् म्वःल्हुइगु धकाः दिन तोके याना ब्यूगुलिं थ्व थाय्या नां तोखा जूगु धाइ । मेगु धापू कथं, नेपालभाषाया ‘तुख्यः’ खँग्वःपाखें तोखा जूगु खः । थ्व थासय् तुबुँ यक्व दु । तु यक्व उत्पादन जुइगु जुयाः थ्व थासय् चाकु दयेकेगु ज्या च्वन्ह्याना वन । चाकु दयेकेत तु यक्व माः । तु माक्व उत्पादन जुइगु जुयाः थ्व थाय्यात ‘तुख्यः’ धायेगु याना हल । वहे ‘तुख्यः’ खँग्वः अपभ्रंश जुयाः आः तोखा धया हल । थ्व थाय्यात मध्यकालय् ‘जयपुली (री) देश’ नं धायेगु याः । तोखा (टोखा) नेवाः भासं वःगु नां खःसा जयपुरी संस्कृत भासं वःगु नां धैगु सीदु ।
थ्व थाय् भौगोलिक ल्याखं भतिचा डाँडा च्वय् लाः । गोपालराज वंशावली हरिशचन्द्रदेव (नायकदेवीया भाःत) या किजा गोपालदेव तोखा किल्ला दुने वंगु खँ च्वयातःगु दु । थुकिं मध्यकालय् तोखायात सामरिक दृष्टिकोणं महŒव बियातःगु सीदु । उबले थ्व थाय् व्यापारिक केन्द्र कथं नं विकास जूगु खः । मध्यकालय् व्यापारीत थ्वहे थासं नुवाकोट जुयाः ल्हासा वये–वने याइगु खः । स्वनिगलय् राजनैतिक विभाजन लिपा थ्व थाय् येँ (कान्तिपुर) राज्य दुने लात । तोखा चण्डेश्वरी देगःया पःखालय् तयातःगु ने.सं. ७९४ (१६७३ ई.) या अभिलेख व तपलाछि त्वालय् तयातःगु ने.सं. ४८१ (१७२० ई.) या अभिलेख निगुलीसं थ्व थाय्यात येँया विजयराज्य धयातःगु दु ।
नीतिशास्त्र हिमवत्खण्डय् चण्डिकेश्वर पिण्डारक–यात तोखा चण्डेश्वरी देवी खः धयातःगु दु । तोखाया मेगु नांजाःगु धार्मिकस्थल सपनातीर्थ खः । मेगु धार्मिक सम्पदात गणेद्यः (सपनविनायक), महाद्यः, नारांद्यः, गणेद्यः, भिंद्यः, सूर्यविनायक, कार्यविनायक, महाँकाल, चण्डिकेश्वर, चुनदेवी, जलेश्वर, सतीदेवी, काली, गौरीशंकर, तलेजु भवानी देवदेवीया झ्वाता व देगः खः । अथे हे पिगंद्यः (पीठ देवता), अगंद्यः, करूणामय, बौद्धस्तुप व बुद्धया झ्वातात नं अन दु । दक्षिण लागाय् दुगु सम्पदा सरस्वती (सस्माद्यः), नारांद्यः, इन्द्रायणी व कोथु गणेद्यः खः ।
तोखामितय्सं चिल्लागा (चैत्रकृष्ण) पिसाच चतुर्दशी कुन्हु थीथी द्यःया जात्रा यानाः पाहांचः¥हे हनेगु याइ । वैशाख (मेष) संक्रान्ति कुन्हु बिस्काः जात्रा हनी । पाहांचः¥हे कुन्हु थंगु यःसिं क्वःमथसें चैत्र मसान्त निसें वैशाख ५ गतेतक चण्डिकेश्वर महादेव, सपनातीर्थ गणेश, च्वय्गणेश, कोटुगणेश, मसानकाली, चण्डेश्वरी व सरस्वतीया खः जात्रा यानाः बिस्काः हनी । पाहांचः¥हे कुन्हु थंगु यःसिंद्यः वैशाख ५ तिनि क्वःथइ । अथे हे वैशाख १ गते बहुमुखी गंगा व दुतमुखी गंगाया त्रिवेणीइ सपनतीर्थ मेला जुइ । वैशाख १ गते मेष संक्रान्ति कुन्हु थ्व खुसिइ म्वःल्हुल धाःसा फुक्कं ल्वय् लनाः स्यंगु शरीर नं हाकनं जाया वइ धैगु मान्यता दु ।

तौथली बागमति प्रदेशया सिन्धुपाल्चोक जिल्लास्थित त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिका वडा नं. ५ दुनेया छगू ऐतिहासिक प्राचीन बस्ती खः । त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिकाया कुल क्षेत्रफल ९४.२८ वर्ग कि.मी. दु । थुकिं नेपाःया ०.०६४ प्रतिशत भू–भाग कय्च्यानाच्वंगु दु । तौथली ‘तगोथली’ खँग्वःया अपभ्रंस रुप खः । ‘तगो’ धाःगु तःधंगु व ‘थली’ धाःगु समतल थाय् खः । तौथलीयात हाजीपुर नं धाः । तौथली येँनं ११० कि.मी. उत्तर पूर्वय् लाः । २०६८ सालया जनगणना कथं थन जनसंख्या २७६२ व छेँ ७७६ खा दु । तौथली समुन्द्री सतहं २००० मीटर उचाइलय् दु । तौथलीया पूर्वपाखे दोलखाया खरिढुङ्गा व पश्चिमी सिमाना टेकनपुरनापं स्वानाच्वंगु दु । अथेहे उत्तरी सिमाना पिस्कर व दक्षिणी सिमाना जेठल, पेटकुर व वर्ना खुसिनाप स्वानाच्वंगु दु ।
तौथली ऐतिहासिक, भौगोलिक विविधता, प्राकृतिक सौन्दर्य, धार्मिक, सांस्कृतिक व मौलिक सभ्यतां जाः । थनया धार्मिकस्थलत द्वःछिदँ पुलांगु त्रिपुरासुन्दरी माई देगः, शिव देगः व भिमेश्वर देगः प्रख्यात जू । थनया जात्रात धयागु विशेष यानाः धौ जात्रा, खड्ग जात्रा, लिङ्गो जात्रा व थीथी प्याखंत खः । अथेहे मोहनि, स्वन्ति, फागु पुन्हि, घ्यःचाकु संल्हू, भूमि पुजा व थीथी नखःचखःत नं थन हनेगु याइ । थनया पर्यटकीय थाय् खगल त्रिशुल डाँडा, महाविर झरना आदि खः । थनं जुगल हिमाल व गौरी शंकर हिमाल प्रष्टं खनेदु ।