गोकर्ण बस्ती धार्मिक दृष्टिकोणं तसकं नां जाःगु थाय् खः । थ्व थासय् च्वंम्ह गोकर्णेश्वर महाद्यःया कारणं थाय्या धार्मिक महत्व दु । गोकर्ण बस्ती खुसि सिथय विकास जूगु लागा खः । थ्व खुसियात बागमती, चन्द्रमती व सूर्यमती स्वंगू खुसिया त्रिवेणी सङ्गम खः । थ्वयात पुण्यतीर्थ नं धाः । येँया शंखधर उद्यानं ८ किलोमिटर पूर्वय् लाःगु थ्व लागा थौंकन्हय् गोकर्णेश्वर नगरपालिका दुने लाः । थ्व लागाय् लिच्छवि जुजु अंशुवर्माया अभिलेख लुया वःगु दु । उबले थ्व थाय्यात ग्राम (गां) धयातःगु दु । पूर्वमध्यकालय् थ्वयात छगू क्वाथया रूपय्
छ्यलातःगु सीदु । लिपा नगरया रूपय् विकास जुल । थ्वयां दक्षिणय् नयाँपाटी, पश्चिमय् जोरपाटी व कपन अले उत्तरय् बालुवा व पूर्वय् डाँछी व मूलपानी बस्ती दु ।
थनया नांजाःगु धार्मिक सम्पदा गोकर्णेश्वर महाद्यः खः । थुम्ह महाद्यः पलिस्था जूगुबारे निगू धापू न्यनेदु । छगू धापू कथं सतीदेवीया च्वय्या म्हुतुसि कुतुंवंथाय् उत्पत्ति जूम्ह महाद्यः जुयाः थ्वयात गोकर्णेश्वर धाःगु खः ।
मेगु धापू ब्रह्मा, बिष्णु व इन्द्र स्वम्ह छकलं महाद्यः नापलायेत कैलाशय् वंगु इलय अन महाद्यः व पार्वती निम्हं मदुगु जुयाः उखेथुखे माःवंबलय् पशुपति गौरीघाटय् पार्वती तपस्या यानाच्वंगु खन । पार्वतीयात बिन्ती यानाः महाद्यः गन वनाच्वन धकाः न्यंबलय् पार्वतीं महाद्यः ला तेन्हुसा (मृग) या रुप कयाः श्लेष्मान्तक वनय् चाःहिलाच्वंगु दु धयादिल । वयांलि ब्रह्मा, बिष्णु र इन्द्र स्वम्हं श्लेष्मान्तक वनय् (पशुपतिनिसें गोकर्णतक आम्लि मा दुगु थाय्) वंबलय् तेन्हुसायातय् बथानय् मेपिं स्वयां बिस्कं तःधिकःम्ह छम्ह तेन्हुसा खन । महाद्यः रूपी तेन्हुसा थ्वहे जुइमाः धकाः ब्रह्मा, विष्णु व इन्द्र स्वम्हं न्ह्यःने वनाः आराधना यात । थ्व खनाः तेन्हुसा बिस्युं वनेत्यंबलय् स्वम्हं देवगणं वयागु न्यकू ज्वनाः साला काल । न्यकूया दकलय् च्वय् इन्द्रया ल्हाः, दथुइ ब्रम्हा व दकलय् क्वय् बिष्णुया ल्हाः लानाच्वन । वहे इलय् न्यकू स्वकू टुक्रा जुयाः स्वम्हेसिया ल्हातय् स्वकू कुचा लाः वन । तेन्हुसा धाःसा अलप जुल । ब्रह्मा, बिष्णु व इन्द्र स्वम्हं ग्यानाः थम्हं तःधंगु अपराध याये लात धकाः ग्यात । वहे इलय् महाद्यवं आकाशवाणीं न्ववाना हसें धयाहल, ‘छिपिं छतिं ग्यायेम्वाः । बरु इन्द्रया ल्हातिइ च्वंगु न्यकूया टुक्रा स्वर्गय्, बिष्णुया ल्हातिइ च्वंगु बैकण्ठलोकय् व ब्रह्माया ल्हातिइ च्वंगु मत्र्यमण्डल वनाः गोकर्ण धाःगु थासय् पलिस्था याना ब्यु ।’ महाद्यःया आज्ञाकथं ब्रह्मां थःगु ल्हातिइ च्वंगु न्यकूया टुक्रा गुंलागा (भाद्रकृष्ण) चतुर्दशीया सब्बु चान्हय् गोकर्णय् पलिस्था याःगु धाइ । थ्व निगुलिं बाखं स्वस्थानीइ च्वयातःगु दु।
अथे हे मेगु छगू धापू कथं पाञ्चाल देय्या जुजु बृषकर्णया काय गोकर्णं थः व थः अबुया मुक्ति जुइमा धकाः थःगु नामं गोकर्णेश्वर महाद्यः पलिस्था याःगु खः । थुकिया धार्मिक महत्वयात मनन् यासें थ्व थाय्यात ‘उत्तरगया’ नं धाः । नेपाःया हिन्दूतय् भारतया गयाय् वनाः थः मदयेधुंकूपिं मांबौया नामं श्राद्ध यायेगु चलन दु । अन श्राद्ध याना वःपिं मनूतय्सं येँया गोकर्णय् वनाः नं श्राद्ध मयासें मगाः धइगु मान्यता दु । थुगु धापूकथं गोकर्णया स्वापू बृषकर्णया काय गोकर्णनाप दु धइगु क्यं ।
लिच्छविकालय् थ्व थाय्यात गोकर्ण धयातःगु खने मदु । थन लुया वःगु अंशुवर्माया संवत् ५३६ या अभिलेखय् थ्व थाय्यात न्ह्यथँसें ‘… टु ग्राम’ च्वयातःगु दु । ‘… टु’ स्वयां न्ह्यःनेया आखः ज्यला वनेधुंकूगु जुयाः जुया ब्वने मफु । देवमाला वंशावलीइ किराती जुजुपिनिगु दरवार थ्वहे थासय् जुइफु धकाः अनुमान यानातःगु दु । थथे खःसा किरातकालीन बस्तीतयगु नां गैरसंस्कृत भासं वयाच्वं थें थ्व थाय्या नां नं अथेहे यानाः उल्लेख जुइमाःगु खः । तर अथे जूगु खने मदु ।
मेगु खँ, दक्षिण भारतया कर्णाटकस्थित मैंगलर धाःगु थासय् नं गोकर्ण नांया बस्ती दु । अन महाबलेश्वर नांया पुलांगु महाद्यःया देगः दु । थ्व महाद्यः पलिस्थाया बाखं नं च्वय् न्ह्यथनागु बाखंनाप ज्वः लाः । उगु बाखंकथं स्वकू टुक्रा जूगु तेन्हुसाया न्यकू मध्ये बिष्णुया ल्हातिइ लाःगु टुक्रा गोकर्णय्, ब्रह्माया ल्हातिइ च्वंगु टुक्रा श्रृंगेश्वरय् व इन्द्रया ल्हातिइ च्वंगु टुक्रा स्वर्गय् पलिस्था याःगु खः । थुकी नेपाःया गोकर्णय् भारतया कर्णाटक मैंगलरय् च्वंगु गोकर्णपाखें प्रभावित जुयाः न्यकू पलिस्था याःगु खनेदु ।
थ्व थाय्यात गोकर्ण धायेगु चलन मध्यकालय् जक विकास जूगु खनेदु । प्राचीनकालंनिसें छ्यला वयाच्वंगु थीथी थाय्या नांयात मध्यकालय् हीकाः संस्कृत भासं तयेगु ज्या यात । गोकर्ण नं संस्कृत भासं वःगु नां खः । थुकिया अर्थ साया न्हिप्यं धाःगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लं गोकर्ण द्यःयाथाय् न्हिंन्हिं पुजा व उत्सव न्ह्याकेगु व्यवस्था याना बिल । उत्तरमध्यकालय् वयाः राजनैतिक दृष्टिकोणं थ्व थाय् येँ राज्य दुने लाःगु
खनेदु । थन दुगु धार्मिक सम्पदा मध्ये गोकर्णेश्वर महाद्यः व थुकिया देगःत यक्व नांजाः । दँय्दसं गुंलागा (भाद्रकृष्ण) आमै कुन्हु बौ मदयेधुंकूपिं थन वयाः बौया नामं श्राद्ध याइ । थ्व बाहेक थन गुप्तीगणेद्यः, भगवती, भिंद्यः, गणेद्यः, भगवती, तलेजु, वनदेवी, भैलद्यः, कृष्ण, इन्द्रायणीदेवी, अर्धनारेश्वर द्यःया देगःत दु । नापं बौद्धस्तुप, कान्तिभैरव (उत्तरवाहिनी) व देवीस्थान नं दु । दँय्दसं चौलागा (वैशाखकृष्ण) आमै कुन्हु कान्तिभैरवया खः जात्रा याइ ।

यलया लगनखेलं अथे हे ९ किलोमिटर वतापाखे च्वंगु गोदावरी बस्ती फूच्व (पूmलचोकी) डाँडा क्वसं दु । वताय् काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाया सिमाना, योताय् बडिखेल व झरुवारासी, यंताय् थैव, गोदामचौर व विशंखुनारायण अथेहे इताय् भारदेवया दथुइ लाःगु गोदावरीइ गबलेनिसें बस्ती विकास जुल धयागु सीके मफुनि । थौंकन्हय् गोदावरी नगरपालिका दुने लाःगु गोदावरी बस्ती दुने टौखेल, कित्तिनी, नहरबस्ती, पौडोल, तान्चिनटार, लेलिनथोक आदि थाय् दु । उत्तरमध्यकालय् थन मनूतय्गु आबादी दु धयागु खँ उबलेया ऐतिहासिक दसिं क्यं । उबले बुँ न्याना तःगु छगू लिखतय् ‘गोडावलि क्षेत्र वाटिका नाम प्रदेशे’ धकाः च्वया तःगु दु । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया पालय्या (ने.सं. ८३६) मेगु छगू ताडपत्र तमसुकय् नं थथे हे ‘गोदाउलि क्षेत्र वाटिका नाम प्रदेशे’ धकाः उल्लेख यानातःगु दु । अथेहे ने.सं. ८३६ या मेगु भूमिसम्बन्धी तमसुकय् नं ‘गोदावरि वातिका’ धकाः च्वयातःगु दु ।
थ्व थासय् छगू नांजाःगु कुण्ड दु । थ्वयात गोदावरी कुण्ड धाइ । वहे कुण्डया नामं थ्व थाय्यागु नां च्वंगु खः । धार्मिक, सांस्कृतिक व प्राकृतिक दृष्टिकोणं यक्व महŒव दुगु थ्व कुण्डया स्वापू दक्षिण भारतया गोदावरी कुण्डलिसे स्वानाच्वंगु खनेदु । यक्व न्हापा छम्ह ऋषि भारतया गोदावरीइ स्नान याःवंबलय् आकाझाकां वयागु झोलीतुम्बा खुसिं चुइका यंकल । उम्ह ऋषि नेपाः थ्यंकः वल । अबले थन निमिष राजां शासन यानाच्वंगु खः । ऋषि थनया नीलचुड पर्वतय् बाय् च्वनाच्वंगु इलय भारतया गोदावरीइ चुइका यंकूगु वयागु झोलीतुम्बा नीलचुड पर्वतया खुसिं चुइका खन । ऋषि अजूचायाः थ्व नं गोदावरी हे जुयाच्वन धकाः जुजुयाथाय् खँ थ्यंकल । उबलेनिसें थ्व थासय् नं भारतय् थें झिंनिदँय् छकः मेला यायेगु परम्परा शुरु जूगु खः । उकिं थ्व कुण्डयात पवित्र माने याना तःगु दु । थ्व बस्तीया वतापाखे गोदावरी खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । थ्व खुसि गोदावरी कुण्डं उद्गम जूगु खः । अथेहे योतापाखे भेल्पु खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
गोदावरी बस्ती दुने च्वंगु गोदावरी कुण्ड, लामकुण्ड व सिद्धेश्वर महादेव नांजाःगु तीर्थस्थल खः । मेगु धार्मिक सम्पदा रामचन्द्र, नवधारी व अघोरनाथ द्यःया देगः खः । थन झिंनिदँय् छक्वः भदौ लछि गोदावरी मेला जुइ ।

स्वनिगलय् च्वंगु प्राचीन थाय्बाय्त मध्ये छगू ग्वल नं छगू खः । वता पूर्वय् पवित्र तीर्थ पशुपति महाद्यः व उकिया लागा, पश्चिमय् नरः, उत्तरय् चाबही अले दक्षिणय् बानेश्वर–गौशालाया दथुइ च्वंगु थ्व थाय् धार्मिक व ऐतिहासिक दृष्टिकोणं यक्व महत्वपूर्ण जू । थौंकन्हय् थ्व बस्ती येँ महानगरपालिका वडा ८ व ९ दुने लाकातःगु दु । नेवाःतय्सं थ्व थाय्यात ग्वल धाइ ।
गोपालराज वंशावलीइ थ्व थाय्यागु नां ‘ग्वल’, ‘ग्वलं’, ‘ग्वल्व’ व ‘ग्वह्र’ धयातःगु दु । थ्व फुकं नांया छगू हे भाव ‘ग्वल’ धायेत्यंगु खः । लिच्छविकालय् नं यक्व थासय् थुगु नां छ्यलातःगु दु । उबलेया अभिलेखय् अञ्जग्वल, गीग्वल, टेग्वल, तेग्वल, माग्वल व यूग्वल नां च्वयातःगु दु ।
संस्कृत भाय्या अज्याःगु अभिलेखय् थाय् विशेषया नां धाःसा गैरसंस्कृत भासं च्वयातःगु दु । थज्याःगु गैरसंस्कृत भासं वःगु थाय्या नांयात किराती परिवारया भाषा धाइ । थुकथं हे ‘ग्वल’ नां गैरसंस्कृत भासं वःगु जुयाः थ्व थाय् किरातकालय् हे विकास जूगु सीदु ।
ग्वलयात देउपाटन नं धायेगु याः । थ्व नां धाःसा लिच्छविकालय् सम्बोधन जुया वःगु देवग्राम नामं हिला वःगु खनेदु । थ्व बस्तीनाप स्वापू दुगु लिच्छवि जुजु रामदेवया शासनकाल संवत् ४६७ (५४६ ई.) लय् मानमती नांयाम्ह छम्ह मिसां पशुपतिं मृगस्थलीइ वनेगु लँय् तयाथकूगु छगू अभिलेखय् नाथेश्वर भगवानया नामय् बुँ गुथि तयाबिउगु खँ न्ह्यथनातःगु दु ।
उगु अभिलेखय् च्वयातःगु दोवग्राम नामं देवग्राम
धायेत्यंगु खनेदु ।
मध्यकालय् वयाः युवराज धर्ममल्लया पालय् ने.सं. ५२३ (१४०२ ई.) दँय् च्वयातःगु हस्तलिखित ग्रन्थय् थ्व लागायात स्पष्ट कथं ‘देवपत्तन नगरे श्रीनवगृहस्थाने’ धयातःगु दु । वहे खँग्वःयात लिपा वयाः देवपटन धकाः छ्यलाहःगु सीदु ।
भाषा वंशावलीइ देवपटन (देवपाटन) नां पुलांम्ह राजकुमार देवपालनाप स्वानातःगु दु । वय्कलं थःगु नामं पलिस्था याःगु नगरया नां ग्वल धयातःगु दु । किराती जुजु स्थुंकोया पालय् थः म्ह्याय् चारूमती नापं नेपाः वःम्ह भारतया सम्राट अशोकं म्ह्याय् चारूमतियात नेपाःया राजकुमार देवपालनाप ब्याहा यानाबिल । उम्ह राजकुमार देवपालं थुगु थासय् छगू बांलाःगु बस्ती दयेकल । उगु बस्तीयात वहे राजकुमारया नामं देवपट्टन धाल । लिपा वयाः देवपट्टनयात देउपाटन धायेगु यानाहल । किरातकालंनिसें बस्ती दुगु थ्व थाय्यात लिच्छविकालया मानमतीं तयाथकूगु अभिलेखय् च्वयातःगु दोवग्राम (देवग्राम) नां हे लिपा वयाः देउपाटन जूवःगु सीदु ।
मध्यकालय् थ्व थाय् न्हापा स्वयां विस्तार जुल । उबले चाबहिल, मय्जुबहाल, कुमारीगाल आदि बस्ती फुक्कं देवपाटन लागा दुने लाकूगु जुल । पूर्वय् बागमती खुसि अले पश्चिमय् हिजाखुसि (धोबीखोला) दथुइ च्वंगु थ्व बस्ती दुने यक्व सांस्कृतिक सम्पदा दु । पशुपति, बासुकी, उन्मत्त भैलद्यः, गुह्येश्वरी, भुवनेश्वरी व जयवागेश्वरीया देगः, चाबही चैत्य, चारूमति बहाः थ्व थाय्या नांजाःगु धार्मिक सम्पदात खः । ग्वल लागा दुने बच्छलेश्वरी जात्रा, त्रिशुल जात्रा, टिक्किछा जात्रा, नवदुर्गा जात्रा, पायाः, गंगामाई जात्रा, रोपाइँ जात्रा नांया थीथी जात्रा हनेगु चलन दु । थुकी मध्ये नांजाःगु ‘त्रिशुल जात्रा’ दय्दसँ तछलागा (आषाढ कृष्ण) अष्टमी कुन्हु न्यायेकी । त्रिशुल बांवःगु सिँया खतय् स्वम्ह मचा थसः पायेकाः देय् चाःहीकेगु थ्व जात्राया बिशेषता खः ।

ख्वप नगरं उत्तरपाखे जंगलया दथुइ च्वंगु छगू ऐतिहासिक बस्ती चाँगु खः । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक व प्राकृतिक ल्याखं अतिकं महत्व दुगु थ्व थाय्यागु नां गथे जुयाः चाँगु जुल धइगु बारे नं थःगु हे कथंया धापू दु । थ्व थासय् चाँप सिमाया जंगल दुगु जुयाः थ्वयात चँगु धाइगु व लिपा थ्वहे खँग्वः अपभ्रंश जुयाः चाँगु जूवन । पौराणिककालय् थन बम्र्हू छम्हेस्यां लहिना तःम्ह सायागु दुरु न्हिंन्हिं छम्ह मचा सिमां पिहां वयाः त्वनीगु जुयाच्वन । सां तःन्हु तक छेँय् दुरु मबिउगुलिं छु जुल थें धकाः सीकेत छन्हु साथुवाः बम्र्हू सायागु ल्यूल्यू वनाः स्वः वन खनिं । छगू थासय् थः सायागु दुरु मचा छम्हेस्यां सालाः त्वनाच्वंगु खंकल । तंकुलुम्ह बम्र्हुनं अन हे मचाया छ्यं चनंक्क ध्यना बिल । तर छ्यं ध्यंसां मचा धाःसा छुं मजू । व मचा ला भगवान बिष्णुया रूप जुयाच्वन । चम्पक वृक्षं प्रादुर्भाव जूम्ह द्यः जूगुलिं वयात चाँगु नारायण धाल । थुकिं नं
‘चाँगु’ धइगु नां चाँप अर्थात् चम्पकया वन लागां वःगु सीदु । लिच्छविकालय् थ्व थाय्यात ‘दोलाशिखर’ नं धाइगु खः । चाँगु डाँडाया च्वय् च्वंगु बस्ती खः । डाँडाया जवंखवं पाःलुयाः दोला (डोली) थें आकार वःगुलिं थ्वयात डोलागिरी (शिखर) धाःगु धइगु धापू दु । मध्यकालय् थ्व थाय्यात चम्पापुर नं धयातःगु दु । येँया जुजु भूपालेन्द्र मल्लया ने.सं. ८१५ यागु छगू अभिलेखय् ‘ … दोलागिरी पर्वत श्रीगरूडनारायण भट्टारक चम्पापुर नगरे श्रीकिलेश्वर … ’ धकाः च्वयातःगु दु । उबलेया अभिलेख व वंशावलीइ थ्व थाय्यात ‘चंगु’ धकाः नंसम्बोधन यानातःगु दु ।
चाँगु बस्ती डाँडा च्वय् च्वंगु जुयाः थुकिया थःगु हे राजनैतिक व सामरिक महत्व दु । उत्तरमध्यकालय् थ्व थाय् येँ व ख्वप राज्यया दथुइ सिमानाया रूपय् लानाच्वंगु खः । उबले ख्वपया जुजु भूपतीन्द्र्र मल्लया पालय् ख्वपय् आक्रमण यायेया लागिं आवश्यक निर्देशन बीत यलया जुजु योगनरेन्द्र मल्ल थःहे चाँगुइ च्वं वंगु खः । लिपा भूपतीन्द्र्र मल्लं षडयन्त्र यानाः योगनरेन्द्र मल्लयात स्याना बीवं यलया सेना फुक्क बिस्युं वनेमाःगु खः । थुकिं चाँगु बस्तीया सामरिक महत्वयात पुष्टि याइ । तर थ्व थाय्या स्वापू सामरिक दृष्टिं यल व ख्वप सिबें नं ख्वप व येँया दथुइ यक्व महत्वपूर्ण जू ।
थ्व थाय् ख्वप जिल्लाया चाँगुनारायण नगरपालिका दुने लाः । थ्वया पूर्वय् छालिङ, पश्चिमय् थली व डाँछी, उत्तरय् इन्द्रायणी व दक्षिणय् दुवाकोट व झौखेल बस्ती दु । थ्व बस्ती दुने च्वंगु त्वाः व चिचीधंगु लागाया नां इकुत्वाः, साङ्दह, इन्वहात्वाः, कोठुगां, बलम्पुत्वाः, मगामत्वाः, हलचाँप, हिलाफाँट, कापाहिटी, टट्गोल, चाँपाख्वाल, पौवा, हुचिढुङ्गा, लामाटोल, बजुत्वाः, जारीगाँ, स्याङ्वोत्वाः, दोवाटोत्वाः, मंगलटार, इन्वाहात्वाः, थिङ्त्वाः, नयाँखोरिया, भालाखलक, ग्वालदह, नारायणटार, भिखाटार, गामढोका आदि खः । बस्तीया उत्तरपाखेसिमानाकथं मनोहरा खुसि दु । थ्व खुसि इन्द्रायणी व चाँगु बस्तीया सिमाना खः ।
प्राचीनकालंनिसें अस्तित्वय् दुगु थ्व थाय्यात लिच्छविकालय् नगर सम्बोधन यानातःगु दु । चाँगु बस्ती न्हापांनिसें छगू तःधंगु व व्यवस्थित नगर धयागु सीदु । थ्व थाय् ख्वपं यक्व सतीसां उत्तरमध्यकालय् येँया अधीनय् च्वंगु खनेदु । येँया राजनैतिक अवस्था कमजोर जूगु इलय ख्वपया लिपांम्ह जुजु रणजित मल्लं पृथ्वीनारायण शाहया ग्वाहालि कयाः चाँगुयात हाकनं थःगु अधिनय् हःगु खः । तर रणजित मल्लं थ्वयात ताःई तक थःगु अधिनय् धाःसा तयातये मफुत ।
थन च्वंगु चाँगुनारायण द्यः अतिकं नांजाःगु धार्मिक सम्पदा खः । थ्व द्यः प्राचीनकालया जुजु हरिदत्त वर्मां पलिस्था याःगु धाइ । देगःया न्ह्यःने लिच्छवि जुजु मानदेवं द्यःयात गरूडध्वजा फ्यानाः संवत् ३८६ (४६४ ई.) य् तःधंगु अभिलेख तयाथकूगु दु । चाँगु नारांद्यःयागु देगः लागा दुने छिन्नमस्ता, किलेश्वर, गरुडनारायण, विश्वस्वरूप, लक्ष्मीनारायण, कान्तिभैरव, श्रीधरनारायण, माधवनारायण, विष्णुविक्रान्त, नृसिंह अवतार, नाट्येश्वर, दुइँमाजु व गणेद्यः दु । ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, भौगोलिक लगायत पर्यटकीय दृष्टिकोणं नापं यक्व महत्व दुगु जुयाः थ्व थाय्यात संयुक्त राष्ट्र संघया युनेस्कों विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याकूगु दु । अथेहे थ्व बस्ती दुने भिंद्यः, ससुद्यः, गणेद्यः, प्यका ल्हाः दुम्ह भिंद्यः, तुयुम्ह गणेद्यः, महाँकाल, अजिमा व भैलद्यः नं दु ।
चाँगुइ चाँगुनारायण, छिन्नमस्ता व किलेश्वरद्यःया खः जात्रा जुइ । दँय्दसं मांया ख्वाः स्वयेगु न्हि कुन्हु थ्व स्वम्हं द्यःयात बिस्कं बिस्कं खतय् तयाः देय् चाःहुइकी । थ्व चाँगुया तःधंगु उत्सव खः । अथेहे बछलाथ्व (बैशाख शुक्ल) द्वितीया व तृतीया कुन्हु छिन्नमस्तायात खतय् तयाः चाँगुया उत्तरपाखे च्वंगु मेगु बस्ती ब्रह्मखेल, इन्द्रायणी, डाँछी, भद्रबास, आलाकोटय् यंकाः अनयापिं द्यःपिंनाप हानं अलग अलग जात्रा न्यायेकी । थनया फुक्कं जात्रा क्वचायेवं अक्षय तृतीया कुन्हु चाँगुया खः लित हइ ।
चाँगु बस्तीइ नागपञ्चमी, तीज, कृष्ण जन्माष्टमी, कुष्माण्ड नवमी, हरिबोधनी एकादशी, माघशुक्ल द्वादशी कुन्हु ततःधंगु मेला जुइ । मेलाय् ब्वति कायेत थीथी थासं भक्तजनत वइ । गुंलाथ्व (श्रावणशुक्ल) द्वादशी व पोहेलाथ्व (पौष शुक्ल) पुन्हि कुन्हु कलशयात्रा, थिंलाथ्व (फागुण शुक्ल) पुन्हि कुन्हु वंशगोपालया मेगु जात्रा याइगु चलन दु । थ्व बाहेक नं दछिया दुने थन मेमेगु नं यक्व जात्रा व मेला जुइ ।

यलं दक्षिणपाखे च्वंगु हरिसिद्धि पुलांगु नेवाः बस्ती खः । थ्व बस्ती गबलेनिसें आवादी जुल धकाः किटान यानाः धाये मफुनि । मध्यकालय् मल्ल जुजुपिनि आपालं ऐतिहासिक स्रोतय् थ्व थाय्या नां न्ह्यथनातःगु दु । उत्तरमध्यकालीन मल्ल जुजुपिनि अभिलेखय् थ्व थाय्यात यल दुने लाकातःगु खनेदु । देवमाला वंशावलीइ सूर्यवंशी जुजु अमर मल्लं ने.सं. ६०२ स हरिसिद्धि (हरसिद्धि) देवी पलिस्था यानाः ७०० खा छेँ दुगु बस्ती दयेकल धया तःगु दु । तथापि अमर मल्ल ने.सं. ६६३ य् तिनि येँयाम्ह जुजु जूगुलिं देवमाला वंशावलीया धापू पाय्छि खनेमदु । थ्व थाय्यात ‘जेष्ठग्राम जतल देश’ नं धयातःगु खनेदु । हरिसिद्धि बस्तीया पूर्वय् इमाडोल व सिद्धिपुर, पश्चिमय् धापाखेल, उत्तरय् इमाडोल व दक्षिणय् थैब बस्ती लाः । थ्व बस्तीया पश्चिमय् कर्मनाशा खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । थ्व बस्तीया नां थ्वहे थासय् पलिस्था यानातःम्ह देवी हरिसिद्धिपाखें नामाकरण जूगु खनेदु । थौंकन्हय् थ्वयात हरिसिद्धि धाःसां मध्यकालय् हरसिद्धि जक धयातःगु खनेदु । राणाकालय् तक नं ‘हरिसिद्धि गाउँ’ धयातःगु दु ।
थनया प्रमुख शक्तिया देवी हरिसिद्धियात भारत उज्जैन राज्यया जुजु विक्रमादित्यनाप स्वापू क्यनातःगु दु । थ्व देवीयात उम्ह जुजुया आगंद्यः धाइ । वहे देवीं आज्ञा ब्यूगु जुयाः जुजु विक्रमादित्यं थः मन्त्रीयाके सल्लाह कयाः तान्त्रिक विधिकथं उज्जैनं थन हयाः द्यः पलिस्था याःगु धयातःगु दु । हरिसिद्धि देवीया प्रतीककथं स्वंगः कलश पलिस्था यानातःगु दु । वयात हे हरिसिद्धि माने यानाः पुजा याइगु खः । थ्व देवीयात म्हासुगु, हाकुगु व ह्याउँगु वर्णयाम्ह देवी धयातःगु दु ।
थ्व ऐतिहासिक बस्तीयात न्हापांनिसें पाकचा (पाख्चा), समल, साफल व ओपी नांया प्यंगू त्वाः दयेकाः विभाजन यानातःगु दु । थ्व थाय्या नांजाःगु धार्मिक सांस्कृतिक उत्सव हरिसिद्धि प्याखं खः । दछिया निक्वः यःमरि पुन्हि व होलि पुन्हि कुन्हु थ्व प्याखं पिकाइ । थ्वया नापं झिंनिदँय् छक्वः विशेष प्याखं क्यनीगु परम्परा दु । थ्वया ‘हरिसिद्धि झिंनिदँया प्याखं’ धाइ । थ्व प्याखं धाःसा गुंपुन्हि कुन्हु शुरु जुयाः यःमरि पुन्हि कुन्हु क्वचायेकी । हरिसिद्धिया थ्व जात्रा धाःसा विक्रमसेनं शुरु याःगु धकाः देवमाला वंशावलीइ च्वयातःगु दु । थुकथं भाषा वंशावली व देवमाला वंशावलीइ छसिकथं विक्रमादित्य व विक्रमसेन धकाः निम्ह अलग अलग जुजुपिनि नां न्ह्यथनातःगु दु । तर नेपाःया छुं नं पुरातात्विक व ऐतिहासिक स्रोतय् थ्व नांयापिं जुजुपिंसं थन राज्य भोग याःगु खँ धाःसा गनं उल्लेख मदु । हरिसिद्धि बस्तीइ क्यनीगु मेगु प्याखं कथिप्याखं खः । थ्व प्याखं दँय्दसं यँयाः कुन्हु क्यनी ।

येँ जिल्लाया दक्षिण व पूर्वी कुनाय् लाःगु छगूबस्ती डाछी खः । धिब्छः ध्यबाया प्यंगू ब्वय् छगू ब्वयात नेवाः भासं दांछि धाइ । उगु भावं थ्व थाय्या नां डाछी जूगु खः । कागेश्वरी–मनोहरा नगरपालिका वडा नं. ४ व ५ य् लाःगु थ्व बस्तीया पूर्वय् चाँगु, पश्चिमय् जोरपाटी, उत्तरय् भद्रवास व दक्षिणय् मुलपानी लाः । थन श्रेष्ठ, मानन्धर, कर्माचार्य, उदास, जोशी आदि थीथी जातया नेवाःत दु । थन ब्रह्मखेल, जसपुर, जमखेल, थली, दुमाखाल, भकुण्डोल, सुप्चाचौर, भुतम्पुर नांगु थाय्त दु । थुगु बस्तीया उत्तरय् बागमति व दक्षिणय् मनोहरा खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
डाछी दुने काठेभैरव, दुमादेवी, गणेद्यः, कालमटेश्वर, भद्रेश्वर थेंज्याःगु धार्मिक सम्पदात दु । थन च्वंपिं नेवाःतय्सं दँय्दसं बछलाथ्व (वैशाखशुक्ल) तृतीया कुन्हु चाँगुइ च्वंम्ह चामुण्डादेवीया खः हयाः डाछीइ च्वंम्ह भैरव व गणेशया खः नापं तयाः जात्रा याइ ।

तौथली बागमति प्रदेशया सिन्धुपाल्चोक जिल्लास्थित त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिका वडा नं. ५ दुनेया छगू ऐतिहासिक प्राचीन बस्ती खः । त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिकाया कुल क्षेत्रफल ९४.२८ वर्ग कि.मी. दु । थुकिं नेपाःया ०.०६४ प्रतिशत भू–भाग कय्च्यानाच्वंगु दु । तौथली ‘तगोथली’ खँग्वःया अपभ्रंस रुप खः । ‘तगो’ धाःगु तःधंगु व ‘थली’ धाःगु समतल थाय् खः । तौथलीयात हाजीपुर नं धाः । तौथली येँनं ११० कि.मी. उत्तर पूर्वय् लाः । २०६८ सालया जनगणना कथं थन जनसंख्या २७६२ व छेँ ७७६ खा दु । तौथली समुन्द्री सतहं २००० मीटर उचाइलय् दु । तौथलीया पूर्वपाखे दोलखाया खरिढुङ्गा व पश्चिमी सिमाना टेकनपुरनापं स्वानाच्वंगु दु । अथेहे उत्तरी सिमाना पिस्कर व दक्षिणी सिमाना जेठल, पेटकुर व वर्ना खुसिनाप स्वानाच्वंगु दु ।
तौथली ऐतिहासिक, भौगोलिक विविधता, प्राकृतिक सौन्दर्य, धार्मिक, सांस्कृतिक व मौलिक सभ्यतां जाः । थनया धार्मिकस्थलत द्वःछिदँ पुलांगु त्रिपुरासुन्दरी माई देगः, शिव देगः व भिमेश्वर देगः प्रख्यात जू । थनया जात्रात धयागु विशेष यानाः धौ जात्रा, खड्ग जात्रा, लिङ्गो जात्रा व थीथी प्याखंत खः । अथेहे मोहनि, स्वन्ति, फागु पुन्हि, घ्यःचाकु संल्हू, भूमि पुजा व थीथी नखःचखःत नं थन हनेगु याइ । थनया पर्यटकीय थाय् खगल त्रिशुल डाँडा, महाविर झरना आदि खः । थनं जुगल हिमाल व गौरी शंकर हिमाल प्रष्टं खनेदु ।

स्वनिगलं पश्चिमपाखे च्वंगु छगू बस्ती थक्वाः (थानकोट) खः । लिच्छविकालय थ्वयात ‘थेञ्चो’ धाइगु खः । थ्वया मेगु नां शोणितपुर नं खः । पौराणिककालय् थन दैत्यराज बाणासुरं लुँयागु नगर दयेकूगु धइगु धापू दु । उकिं थ्वयात शोणितपुर धाःगु खः । मध्यकालय ‘थंक्वाठ’ धया हल । थौंकन्हय् थानकोट धाइ । उबले थ्व थाय्यात पश्चिमपाखेया छगू स्यलाःगु क्वाठ (किल्ला) माने यानातःगु दु । उकिं लिच्छविकालय ‘थेञ्चो’ धाइगु थ्व थाय्यात मध्यकालय् कोत (किल्ला) या रूपय् ‘थँक्वाठ’ धायेगु याना हःगु खः । नेवाः भासं च्वय् च्वंगु थाय्यात ‘थँ’ व किल्ला (कोत) यात ‘क्वाठ’ धाइ । ने.सं. ८३१ व ८४० स जग्गा न्याना तःगु छगू लिखतय् ‘श्रीथँक्वाठ’ च्वयातःगु दु । वहे नां अपभ्रंश जुयाः थानकोट जूगु खः ।
थ्व थाय् छगू व्यापारिक मार्ग नं खः । न्हापा स्वनिलगं पिने भीमफेदी जुयाः हेटाैंडा, विरगंज, रक्सौल वने माल धाःसा थ्वहे थानकोट जुयाः पैदल वय–वने याइगु खः । त्रिभुवन राजपथ दयेकेधुंकाः थौंतकं पश्चिमपाखें स्वनिगः दुहां वयेगु मू नाका थानकोट हे जुयाच्वंगु दु ।
थानकोट लागाय् प्राग ऐतिहासिक कालंनिसें मनूतय्गु आवादी दुगु सीदु । छगू इलय् स्वनिगः छगू तःधंगु दह खः । थ्व दहया दक्षिणपाखे च्वंगु डाँडा तज्यानाः लः फुक्क पिहां वनेधुंकाः यक्व लिपा मानव बस्तीया निंतिं उपयुक्त थाय् जुल । थन दकले न्हापां गोपाल जाति वयाः थःगु बस्ती दयेकल । उपिं न्हापां थानकोटय् च्वंगु धाइ । उमिगु मू लजगाः पशुपालन खः । मध्यकालया यक्व अभिलेखय् गोपाल जातिया नां वयाच्वंगु दु । थौकन्हय् नं थीथी थासय् वय्कःपिनिगु आवादी दनि ।
थानकोटया सिमाना पूर्वय् दहचोक, पश्चिमय् धादिङ्ग जिल्लाया सिमाना व चितलाङ्ग, उत्तरय् बाडभञ्ज्याङ व दक्षिणय् महादेवस्थान (मातातीर्थ) तक दु । चन्द्रागिरी नगरपालिका गठन जुइधुंकाः थ्व बस्ती उगु नगरपालिका दुने दुथ्यात । थानकोट बस्ती दुने च्वंगु त्वाःया नां गलवल, चोछेँ, सिकछेँ, कुछेँ, गछेँ, लाछी, नासल, क्वय्छेँ, गाछेँ, चाफल, पाँगलव, देवको, देवचो, ताहाननी, वाकुननी, पाफल (सिनाहिति), लाय्बो, इनाखेल, टेकानपुर, सिलाफल आदि खः ।
थन हिन्दू व बौद्ध धर्मनाप स्वापू दुगु सम्पदा यक्व दु । थनया नांजाःगु धार्मिक सम्पदा आदिनारायण, महालक्ष्मी, भैलद्यः, गणेद्यः व चुनदेवीया देगः, जितवन विहार, बौद्ध चैत्य आदि खः । थन हनीगु जात्रा महालक्ष्मी द्यःया खः जात्रा खः । उगु जात्राय् महालक्ष्मी द्यःया नापनापं आदिनारायण, गणेद्यः व भैलद्यःया नं खः जात्रा याइ । थ्व जात्रा कछलाथ्व (कात्र्तिकशुक्ल) चतुर्दशीनिसें कछलागा (मार्गकृष्ण) पारुतक स्वन्हु न्ह्याइ । पारु कुन्हुया खः जात्राय् सिन्दूर जात्रा नं जुइ ।

सांस्कृतिक व सामाजिक ल्याखं विविधता, बहुलता दुगु नेवाः छगू समुदाय जक मखु । नेवाःया दुने लजगाःया ल्याखं दुगु विविधता, धार्मिक बहुलता अले नश्लगत अनेकतायात मानवशास्त्रया मिखां दुवाला स्वयेबलय् थ्व छगू पूर्णता दुगु समाज खः ।
थःगु हे ऐतिहासिक भूभाग, मौलिक भाय्, लिपि, साहित्य, संस्कृतिया नापनापं जीवन निर्वाह यायेगु सम्वृद्ध रीति, परम्पराया ल्याखं समाजशास्त्रीय मान्यता कथं नेवाः गाक्कं व्यवस्थित व विकसित अले संगठित समाज खः ।
मंकाः थाय्भाय्या दुने मंकाः चेतना कःघाना वयाच्वंपिं अले थः धैगु छगू कथंया मंका भावना नाला वयाच्वंपिं अतिकं प्राचीन जनसमुदाय नेवाः छगू
राष्ट्र खः ।

बौद्ध धर्म कथं विहार दयेकाः धार्मिक ज्याखँ यायेत छिंक चकंक अले प्यकुंलाक दयेकातःगु लागा बहाः खः । बहालय् भगवान बुद्ध (क्वाःपाःद्यः) मू द्यः कथं दयाच्वनी । अथे आगं व द्यःकू नं दइ । थुज्वःगु बहालय् नियमित कथं परम्परागत धार्मिक ज्याखँ न्ह्याकेगु सुविधा जुइक प्यखें नितँजाः छेँ दयाच्वनी । क्वाःपाःद्यः मदुगु तर प्यखें छेँखा अले दथुइ चकंगु थाय् दुगु नेवाः वस्तीया लागा चुक खः । मूलतः नेवाः वस्ती दुने च्वनीपिं मनूतय् स्वस्थ्य जीवनया निंतिं माःगु निभाः, जः अले स्वच्छ फय्या व्यवस्था जुइमा धकाः थुकथं बहाः वा चुक कथं चकंगु थाय्या व्यवस्था यानातःगु खः ।
उलि जक मखु, थुकथंया चकंगु लागाय् अन च्वनाच्वंपिं मनुखं न्हियान्हिथंया ज्याखँया निंतिं थःथःगु लजगाः कथं छ्यलेगु याइ । समाज्याबले वा लया हयाः निभालय् पायेगुनिसें भ्वय् वा मेमेगु सांस्कृतिक ज्याखँयात नं थुज्वःगु थाय् अःपुक छ्यले खनी । छेँज्या वा लजगाःपाखें फुर्सत दइगु इलय् थःथःगु छेँखापतिकं पिहां वयाः थुकथं चकंगु बहाः वा चुकय् जःलाखःलात मुनाः सहलह ब्याकेगु, थवंथवय् म्हंफु–मफु न्यनेकने यायेगु, निभाः पायेगु, बजां त्वनेगु, इताः फ्यनेगु, सुकू थायेगु, वसः हीगु, चिकं बुकेगुनिसें मस्त म्हितेगु गतिविधिं यानाः थ्व सामाजिक सम्बन्ध व सद्भावयात क्वातुकेगु छगू केन्द्र थें जुयाच्वनी ।
नेवाः वस्तीइ मनूतय् थःथःगु निजी छेँ जुयाच्वनीसा छखा छेँ व मेगु छेँ झ्वःलाक्क अले थितुंथीक जुयाः छखा छेँया बैगलं मेगु छेँय् वने जीक लुखा छुनातःगु दइ । सामान्यतया गुगुं नं छेँय् तःजिगु, पस्ताः पुजा वा आपालं मनूत सःताः भ्वय् नकेमाल धाःसा बैगलं बैगः स्वानाः थाय्या माःगु ब्यवस्था यायेगु सुविधा दयाच्वनी ।