६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर अमात्य नं खः। अमात्ययात महाजुनं धाइ । प्राचीन लिच्छवीकालय् मन्त्री पदयात अमात्य धाइ । मध्यकालय् केन्द्र स्तरमा उच्चपद कालान्तरय् उच्च स्तरीय पारिवारिक थरय् रूपान्तरण जूगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक सुधारकथं थुमित महां (महान) व सैनिक ज्या यायगेु जिम्मा बियातःगु खः। जुजुया जव ल्हाः व प्रत्यक्ष सल्लाहकार कथं अमात्य स्यस्यःतय्त नालातःगु दु ।
अमात्यत लायकू चाकलिं च्वनेगु याइ । विशेष यानाः यलय् बसोबास यानाच्वंपिं अमात्यत स्वनिगलय् यँे, ख्वप व नेपाः गाःया थीथी थासय् खनेदु । थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ ।

स्वनिगलय् च्वंगु प्राचीन थाय्बाय्त मध्ये छगू ग्वल नं छगू खः । वता पूर्वय् पवित्र तीर्थ पशुपति महाद्यः व उकिया लागा, पश्चिमय् नरः, उत्तरय् चाबही अले दक्षिणय् बानेश्वर–गौशालाया दथुइ च्वंगु थ्व थाय् धार्मिक व ऐतिहासिक दृष्टिकोणं यक्व महत्वपूर्ण जू । थौंकन्हय् थ्व बस्ती येँ महानगरपालिका वडा ८ व ९ दुने लाकातःगु दु । नेवाःतय्सं थ्व थाय्यात ग्वल धाइ ।
गोपालराज वंशावलीइ थ्व थाय्यागु नां ‘ग्वल’, ‘ग्वलं’, ‘ग्वल्व’ व ‘ग्वह्र’ धयातःगु दु । थ्व फुकं नांया छगू हे भाव ‘ग्वल’ धायेत्यंगु खः । लिच्छविकालय् नं यक्व थासय् थुगु नां छ्यलातःगु दु । उबलेया अभिलेखय् अञ्जग्वल, गीग्वल, टेग्वल, तेग्वल, माग्वल व यूग्वल नां च्वयातःगु दु ।
संस्कृत भाय्या अज्याःगु अभिलेखय् थाय् विशेषया नां धाःसा गैरसंस्कृत भासं च्वयातःगु दु । थज्याःगु गैरसंस्कृत भासं वःगु थाय्या नांयात किराती परिवारया भाषा धाइ । थुकथं हे ‘ग्वल’ नां गैरसंस्कृत भासं वःगु जुयाः थ्व थाय् किरातकालय् हे विकास जूगु सीदु ।
ग्वलयात देउपाटन नं धायेगु याः । थ्व नां धाःसा लिच्छविकालय् सम्बोधन जुया वःगु देवग्राम नामं हिला वःगु खनेदु । थ्व बस्तीनाप स्वापू दुगु लिच्छवि जुजु रामदेवया शासनकाल संवत् ४६७ (५४६ ई.) लय् मानमती नांयाम्ह छम्ह मिसां पशुपतिं मृगस्थलीइ वनेगु लँय् तयाथकूगु छगू अभिलेखय् नाथेश्वर भगवानया नामय् बुँ गुथि तयाबिउगु खँ न्ह्यथनातःगु दु ।
उगु अभिलेखय् च्वयातःगु दोवग्राम नामं देवग्राम
धायेत्यंगु खनेदु ।
मध्यकालय् वयाः युवराज धर्ममल्लया पालय् ने.सं. ५२३ (१४०२ ई.) दँय् च्वयातःगु हस्तलिखित ग्रन्थय् थ्व लागायात स्पष्ट कथं ‘देवपत्तन नगरे श्रीनवगृहस्थाने’ धयातःगु दु । वहे खँग्वःयात लिपा वयाः देवपटन धकाः छ्यलाहःगु सीदु ।
भाषा वंशावलीइ देवपटन (देवपाटन) नां पुलांम्ह राजकुमार देवपालनाप स्वानातःगु दु । वय्कलं थःगु नामं पलिस्था याःगु नगरया नां ग्वल धयातःगु दु । किराती जुजु स्थुंकोया पालय् थः म्ह्याय् चारूमती नापं नेपाः वःम्ह भारतया सम्राट अशोकं म्ह्याय् चारूमतियात नेपाःया राजकुमार देवपालनाप ब्याहा यानाबिल । उम्ह राजकुमार देवपालं थुगु थासय् छगू बांलाःगु बस्ती दयेकल । उगु बस्तीयात वहे राजकुमारया नामं देवपट्टन धाल । लिपा वयाः देवपट्टनयात देउपाटन धायेगु यानाहल । किरातकालंनिसें बस्ती दुगु थ्व थाय्यात लिच्छविकालया मानमतीं तयाथकूगु अभिलेखय् च्वयातःगु दोवग्राम (देवग्राम) नां हे लिपा वयाः देउपाटन जूवःगु सीदु ।
मध्यकालय् थ्व थाय् न्हापा स्वयां विस्तार जुल । उबले चाबहिल, मय्जुबहाल, कुमारीगाल आदि बस्ती फुक्कं देवपाटन लागा दुने लाकूगु जुल । पूर्वय् बागमती खुसि अले पश्चिमय् हिजाखुसि (धोबीखोला) दथुइ च्वंगु थ्व बस्ती दुने यक्व सांस्कृतिक सम्पदा दु । पशुपति, बासुकी, उन्मत्त भैलद्यः, गुह्येश्वरी, भुवनेश्वरी व जयवागेश्वरीया देगः, चाबही चैत्य, चारूमति बहाः थ्व थाय्या नांजाःगु धार्मिक सम्पदात खः । ग्वल लागा दुने बच्छलेश्वरी जात्रा, त्रिशुल जात्रा, टिक्किछा जात्रा, नवदुर्गा जात्रा, पायाः, गंगामाई जात्रा, रोपाइँ जात्रा नांया थीथी जात्रा हनेगु चलन दु । थुकी मध्ये नांजाःगु ‘त्रिशुल जात्रा’ दय्दसँ तछलागा (आषाढ कृष्ण) अष्टमी कुन्हु न्यायेकी । त्रिशुल बांवःगु सिँया खतय् स्वम्ह मचा थसः पायेकाः देय् चाःहीकेगु थ्व जात्राया बिशेषता खः ।

तौथली बागमति प्रदेशया सिन्धुपाल्चोक जिल्लास्थित त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिका वडा नं. ५ दुनेया छगू ऐतिहासिक प्राचीन बस्ती खः । त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिकाया कुल क्षेत्रफल ९४.२८ वर्ग कि.मी. दु । थुकिं नेपाःया ०.०६४ प्रतिशत भू–भाग कय्च्यानाच्वंगु दु । तौथली ‘तगोथली’ खँग्वःया अपभ्रंस रुप खः । ‘तगो’ धाःगु तःधंगु व ‘थली’ धाःगु समतल थाय् खः । तौथलीयात हाजीपुर नं धाः । तौथली येँनं ११० कि.मी. उत्तर पूर्वय् लाः । २०६८ सालया जनगणना कथं थन जनसंख्या २७६२ व छेँ ७७६ खा दु । तौथली समुन्द्री सतहं २००० मीटर उचाइलय् दु । तौथलीया पूर्वपाखे दोलखाया खरिढुङ्गा व पश्चिमी सिमाना टेकनपुरनापं स्वानाच्वंगु दु । अथेहे उत्तरी सिमाना पिस्कर व दक्षिणी सिमाना जेठल, पेटकुर व वर्ना खुसिनाप स्वानाच्वंगु दु ।
तौथली ऐतिहासिक, भौगोलिक विविधता, प्राकृतिक सौन्दर्य, धार्मिक, सांस्कृतिक व मौलिक सभ्यतां जाः । थनया धार्मिकस्थलत द्वःछिदँ पुलांगु त्रिपुरासुन्दरी माई देगः, शिव देगः व भिमेश्वर देगः प्रख्यात जू । थनया जात्रात धयागु विशेष यानाः धौ जात्रा, खड्ग जात्रा, लिङ्गो जात्रा व थीथी प्याखंत खः । अथेहे मोहनि, स्वन्ति, फागु पुन्हि, घ्यःचाकु संल्हू, भूमि पुजा व थीथी नखःचखःत नं थन हनेगु याइ । थनया पर्यटकीय थाय् खगल त्रिशुल डाँडा, महाविर झरना आदि खः । थनं जुगल हिमाल व गौरी शंकर हिमाल प्रष्टं खनेदु ।

धुलिखेलयात नेपालभाषां धौख्यः धाइ । धौ उत्पादन जुइगु थाय् जुयाः धौख्यः धाःगु धैगु धापू दु । प्राचीन नेपालमण्डलया पूर्वी सिमानाय् लाःगु धौख्यः बागमति प्रदेश काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाया सदरमुकाम खः । बी.पी. राजमार्ग व अरनिको राजमार्ग धौख्यः जुनाः वनी । नेवाःतय्गु बाहुल्यता दुगु धौख्यः तिब्बती व्यापारया केन्द्रबिन्दु नं खः ।
थन च्वंपिं नेवाःतय्गु मू नखःचखः मोहनि, स्वन्ति, सापारु, बिस्काः जात्रा व नवदुर्गा जात्रा खः । थनया मुख्य आकर्षण धैगु सूर्योदय व सूर्यास्त खने दइगु, ऐतिहासिक नेवाः बस्ती, कलात्मक देगःत व च्वापुं जाःगु हिमाल स्पष्ट खने दइगु खः । धौख्यलं मनास्लु, अन्नपूर्ण, गणेश, गौरीशङ्कर हिमाल आदि प्रष्टं खनेदु । धौख्यःयात बौद्ध नामं श्रीखण्डपुर नं धायेगु याः । थन पुलांगु बौद्ध स्तुपा व हिन्दू देगःत नं यक्व दु ।

सांस्कृतिक व सामाजिक ल्याखं विविधता, बहुलता दुगु नेवाः छगू समुदाय जक मखु । नेवाःया दुने लजगाःया ल्याखं दुगु विविधता, धार्मिक बहुलता अले नश्लगत अनेकतायात मानवशास्त्रया मिखां दुवाला स्वयेबलय् थ्व छगू पूर्णता दुगु समाज खः ।
थःगु हे ऐतिहासिक भूभाग, मौलिक भाय्, लिपि, साहित्य, संस्कृतिया नापनापं जीवन निर्वाह यायेगु सम्वृद्ध रीति, परम्पराया ल्याखं समाजशास्त्रीय मान्यता कथं नेवाः गाक्कं व्यवस्थित व विकसित अले संगठित समाज खः ।
मंकाः थाय्भाय्या दुने मंकाः चेतना कःघाना वयाच्वंपिं अले थः धैगु छगू कथंया मंका भावना नाला वयाच्वंपिं अतिकं प्राचीन जनसमुदाय नेवाः छगू
राष्ट्र खः ।

नेवाःतय् दुने जीविकोपार्जनया निंतिं नाला वयाच्वंगु थीथी कथंया लजगाःत दु । मुक्कं नेपाःया सन्दर्भय् नेवाःतय्त प्रविधि, शिल्प व बनेज्या ख्यलय् विशेषता दुपिं धकाः धायेगु याः । धातु कला, मूर्ति कला, वास्तु कला, काष्ठ कलाया ख्यलय् नेवाःतय्गु सिप व ज्ञान विशिष्ट कथं दु । थुगु ख्यःयात लजगाः कथं नाला वयाच्वंपिं नेवाःतय् छगू वर्ग दु । अथे हे थःगु पारिवारिक लजगाः कथं देसं पिने विशेष यानाः सँदेय् वनाः बनेज्या यायेगुली नेवाःत न्ह्यःने लाः । थःगु थाय्बाय् त्वःताः देय्या गांपातय् बन्द ब्यापारयात लजगाः दयेका वयाच्वंपिं नं नेवाःत खः । मेखे, छथ्वः नेवाःत सरकारी सेवा वा प्रशासनिक ख्यःयात लजगाः कथं नाला वयाच्वंपिं नं दु । तर अप्वः धैथें नेवाःतय् लजगाः बुँज्या हे खः ।
प्राचीन इलंनिसें नेवाः समाजय् लजगाःया लिधंसाय् खलःया म्हसीका जुयाच्वंगु दु । अप्वः धैथें सामाजिक जात विशेष सम्बन्धित खलकं नाला वयाच्वंगु लजगाःनाप स्वानाच्वंगु खनेदु । थ्व ल्याखं नेवाः समुदाय दुने जात दुसां हिन्दू मनुस्मृतिया वर्णाश्रमया ब्यवस्था कथं धाःसा मखु ।

येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू आदि नेवाःतय् प्राचीन वस्ती गुज्वःगु थासय्, गुकथं विकसित जुल धैगु दुवालेबले दक्कले उप्वः च्यूताः पिनें वयाः हयेकाः वइपिं महितातय्पाखें मानवीय वस्तीयात गुकथं सुरक्षित याना तयेगु धैगु पक्षयात गाक्कं ध्यान बियातःगु खंकेफु । सुरक्षाया ल्याखं बिचाः यानाः पुलांगु फुक्क धैथें नेवाः वस्तीत ततःजाःगु माथू (समथल, थलि), च्व (डाँडा) वा द्वँ (डोल) लागाय् विस्तारित जुयाच्वंगु दु । च्वय्लाःगु थासं क्वय्पाखे छु जुयाच्वन, सु वयाच्वन, धैगु बांलाक व अःपुक खंकेफु । नापनापं सुं नं मभिं ज्या यायेत स्वइपिं छक्वलं च्वय् थ्यंकेत थाकुइगु नं जुल । युद्ध रणनीति कथं क्वय् सिबें च्वय थथ्याः लागा गाक्कं सुरक्षित धकाः धाइ । शत्रु पक्षयात च्वं आक्रमण, प्रतिआक्रमण यायेत नं उलि हे अःपुइगु जुल ।