ख्वप इनाचो त्वाःया इन्द्रवर्त महाविहारं दक्षिण हनुमानघाट स्वयाः वनेगु लँ दथुया पश्चिम गल्ली दुने अवस्थित थौंकन्हय्या मुनि विहार हे प्राचीन धर्मउत्तर विहार खः । थुगु विहारयात इना बहाः धकाः नं म्हसीकेफु । धर्मउत्तर महाविहार ने.सं. ७७६ पाखे इन्द्रवर्त महाविहार संघया मुनि बुद्धाचार्यं दयेकूगु खः धयागु अभिलेखय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । ल्वहंपतिइ उल्लेख जूगु कथं मुनि बुद्धाचार्य धाःम्ह ल्हासा देशय् व्यापार याइम्ह ख्वप इनाचो त्वाःया कायमचा खः । ल्हासा देशं ख्वप देशय् लिहां वयाः थम्हं कमे यानाहयागु ध्यबां थुगु विहार दयेकूगु खः । थः पुत्री आर्या मनोहरा, पुत्र उत्तर भू, अथेहे ल्हासा जिगाछेँ तिसिमरु विहारया भिक्षु पञ्चध्वजया नापं थः स्वर्गारोहण जुइधुंकाः हाकनं जन्म काये म्वाःलेमा धकाः कामना यासें नेपाःया उत्तराखण्डया नां क्वकयाः धर्मउत्तर महाविहार धकाः नामाकरण याःगु जुल ।
थुगु विहारसम्बन्धी ल्वहंपतिइ निगू संवत् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । छगुलिइ संवत् ७७६ मार्गशिरसदी कुन्हु विहार निर्माण जूगु खः धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु दतसा मेगु ल्वहंपतिइ संवत् ७८७ वैशाखवदी ११ कुन्हु शाक्यमुनि बुद्ध, दीपंकर बुद्ध, चैत्य, गणेश, महांकाल, चक्रसम्बर व पञ्चरक्षा सपूmया नापं विहारया नित्यकर्म चले यायेत ४० रोपनी स्वयां अप्वः बुँ दत्त तयाथकूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे विहारया सम्पत्ति लोभ याइपिंत पंचमहापाप लायेमा धकाः उल्लेख यानातःगु दु । ल्वहंपतिइ मुनि बुद्धाचार्यया अबु जय बुद्धाचार्य, आबौ (तःधि अबु) श्री देव बुद्धाचार्य, किजापिं श्री रथन देव वंदे, श्री कुशल देव वंदेपिनि नां उल्लेख यानातःगु दु ।
इन्द्रवर्त महाविहारया दुजःतय्सं हे धर्मउत्तर विहार स्थापना जूगुलिं छुं ई तक विहारया परम्परा न्ह्याके धुंकाः लिपा हाकनं पुलांगु इन्द्रवर्त महाविहारय् हे ज्या न्ह्याकावंगु खनेदु । विहार हेरचाह याइपिं मदयेवं बुलुहुं स्यनावनाः कालान्तरय् खिखांमुगःया अवस्थाय् परिणत जूगु खः ।थुकथं ख्वपया प्राचीन बौद्ध सम्पदा इतिहासया गर्भय् तनावनेत्यंगुयात वाःचायेकाः बुद्धधर्मय् नुगः क्वसाःम्ह विहार संघया दुजः भीमराज बुद्धाचार्य व सम्यकरत्न बज्राचार्यपिनि कुतलय् विहार निर्माण याःम्ह मुनि बुद्धाचार्यया नां क्वकयाः वि.सं. २००९ निसें ‘मुनी विहार’ या नामं थेरवादी विहार सञ्चालन जुयाः वि.सं. २०३२ आषाढ ३२ गते भिक्षु संघया नामय् भिक्षु रत्नज्योतियात कागजात सहित दान याःगु जुल । थौं मुनि विहार स्वनिगःया स्थापित थेरवादी विहार कथं धस्वानाच्वन ।
जेष्ठवर्ण महाविहार ख्वपया प्राचीन विहार खः । जेष्ठवर्ण महाविहारयात जेतवर्ण विहार अले तँचा क्वने बहाः नं धायेगु याः । नःपुखूया पूर्व दक्षिणपाखे झिपलाःति तँ (पाःचा) कुहां वनाः पश्चिम लुखा दुने थुगु महाविहार अवस्थित जुयाच्वंगु दु ।
थुगु बहाःया निर्माण तिथिमिति क्वःजिक धायेमफुसां विहार दथुया चैत्यया ल्वहंपतिइ ने.संं ८२० मार्गकृष्ण पञ्चमी उल्लेख जुयाच्वंगुलिं जुजु भूपतिन्द्र मल्लकालय् विहारया निर्माण जूगु खः धायेफु । जेष्ठवर्ण महाविहारयात चतुब्रम्ह महाविहारया कचा विहार नं धायेगु याः । थुगु बहाः थथुबही दीपंकरया शाक्य संघया चूडाकर्म याइगु बहाः खः । बहाःया क्वाःपाःद्यः शाक्यमुनि बुद्ध खः ।
थुगु बहाःया क्वाःपाःछेँ स्वतँजाःगु खः । न्हापांगु छेलि तल्ला क्वाःपाःद्यःया गर्भगृह खः । गर्भगृहया जवंखवं ल्वहंया सिंह लुखा फुसया तोरणय् शाक्यमुनि व जवंखवं सारिपुत्र, मोैदगल्यान मूर्ति अंकित यानातःगु दु । आगं क्वथाय् बज्रबाराही दु ।
जेष्ठवर्ण महाविहारया संघ व्यवस्था सञ्चालन स्पष्ट मजू । थनया शाक्यसंघ दुजःतय् सकतां ज्याझ्वः थथुबहिलिइ न्ह्याका वयाच्वंगु दु । न्हिथं क्वाःपाःद्यःया नित्यपुजा यायेगु, संल्हू व दिसि चःह्रेबलय् संघ दुजःपिं मुनाः पुजा यायेगु नापं न्हय्दँया छकः थथुबहिलिइ दीपंकर ब्वयेगु परम्परा म्वाकातःगु दु । थुगु बहाःया संघ दुजःल्याः थ्यंमथ्यं २५ म्ह जक दु ।
ख्वप गोमधि त्वाःया गाःहिति व पलिख्यःया ल्वहंहितिया दथुइ अवस्थित बहाःया नां मंगलधर्मदीप विहार खः । थुगु बहाःयात झौरबही धकाः नं म्हसीकेफु । थ्व बहाःया संघ दुजःत चतुब्रम्ह महाविहारया बज्राचार्यत खः । विहारया छगू शिलालेखय् जुजु विश्व मल्लया पालय् ने.सं. ६७६ फागुन महिनाय् चतुब्रम्ह महाविहारया जीवचन्द्र वज्राचार्यया परिवारं भग्नावशेष जुयाच्वंगु झौरबही जीर्णोद्वार यानाः बहिलिइ आगंद्यः स्थापना यायेगु, बहाः पुजा न्यायेकेगु, पञ्च तथागत जात्राया व्यवस्था याःगु बारे उल्लेख जुयाच्वंगुलिं थुगु बहाः व चतुब्रम्ह महाविहारया दथुइ स्वापू दु धयागु पुष्टि जू । दीपंकर तथागतया परम्परागत ज्या दक्व चतुब्रम्ह महाविहारया बज्राचार्यतय्सं हे न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।
थुगु बहिलिइ न्हापा इन्द्रवर्ण महाविहारया संघपाखें बहिद्यः ब्वये हयेमाःगु चलन दुगु खः, तर थौंकन्हय् उगु परम्परा लोप जूगु दु । जीर्णावस्थाय् थ्यनेधुंकूगु मंगल धर्मदीप विहारयात नगरपालिकां पुनर्निर्माण यायेवं बहाःया संरचना पुनःस्थापित जूगु दु । वर्गाकारया थुगु विहारया उत्तर दलानय् दीपंकर तथागत विराजमान जुयाच्वंगु दु । अथे हे बहीया पूर्वपाखे ल्वहंयाम्ह अमिताभ तथागतया गन्धुरी देवता दु । मूलुखाया जवंखवं निम्ह सिंह दु । अथे हे सारिपुत्र, मौदगल्यान नापं सप्त तथागतपिनिगु काष्ठमूर्ति दु । अथे हे गन्धुरी द्यःयाथाय् गणेश, बेताल, आसन तयाच्वंपिं तान्त्रिक देवदेवीपिं नापं शाक्यमुनि बुद्ध लुम्बिनी वनय् बिज्यानाच्वंगु आकृति काष्ठकलाया नमूनाकथं खनेदयाच्वंगु दु ।
अथे हे गन्धुरी द्यःया जवय् षडक्षरी लोकेश्वर, रत्न संभव, अक्षोभ्य तथागत व खवय् वैरोचन, अमोघसिद्धि, आर्यताराया प्रस्तरमूर्ति दु। बहीया दथुइ तग्वःगु शिखर चैत्य व चैत्यया जवंखवं निगः वज्रधातु चैत्य व नापं क्षेत्रपाल स्थापना यानातःगु दु । अथे हे मूलुखाया जवंखवं मांकाःद्यः व गणेद्यः दु । श्रावणकृष्ण त्रयोदशी जुगःचःह्रेकुन्हु थुगु बहाःया दीपंकरयात नं नगर परिक्रमा याना वयाच्वंगु दु । घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु थथुबहीया भुइख्यलय् जुइगु सम्यक महादानय् स्वम्हम्ह दीपंकरकथं बिज्याकेगु परम्परा ल्यना हे च्वंगु दु ।
थौंकन्हय्या भनपा वडा नं. १० स्थित सुजमधिया सूर्यमण्डल दबूया पूर्वदक्षिणया गल्ली दुनेया चिधंगु विहारया नां आदिपद्म महाविहार खः । अभिलेखया लिधंसाय् आदीपद्म महाविहारयात तुं विहार (त्वं बहाः) धकाः म्हसीकेफु । गोपालराज वंशावली (६२ पत्र ‘क’) ने.सं. ५०३ या च्वसुइ ‘यम्ब तुं विहार’ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे ‘व्रतावरदान माला’ धयागु ग्रन्थय् ‘श्रीश्री जयजितामित्र मल्ल देवस्य विजयराज्य श्री भक्तपुर महानगरय् श्री वादिमास्थटाने तौलाछेँ त्वाः श्री तुंबहालया बौद्धार्य जोगनरसिंह लिखिति सम्पूर्ण श्रेषोस्तु सम्बत ७९७ श्रावणवदि ६ शुभम’ धकाः उल्लेख जूगुलिं आदीपद्म महाविहार हे तुंबहाः खः धयागु पुष्टि जू । तर वि.सं. १८९० या तः भुखाचं तुं बहालय् यक्व हे क्षति जूगुलिं विहार दुने प्रामाणिक अभिलेख मदयेधुंकल । तर विहारं पिने लिच्छविकालीन चैत्य, मांकाःद्यः दु ।
अथे हे सुजःमधिया पूर्व दिशाय् ब्रम्हायणी पीठ द्यःयाथाय् वनेगु लं जवया वाँचुहितिइ लुयावःगु १३०० दँया ल्वहंपतिइ भिक्षुणी संघ उल्लेख जुयाच्वंगुलिं तुं विहार लिच्छविकालीन विहार खः धकाः अनुमान यायेफु । अथे हे गुंलागा १३ जुगःचःह्रेकुन्हुया पञ्चदानबलय् ख्वपया दीपंकरपिं थुगु हे बहाः पिनेया सूर्यमण्डल दबू लिक्कया कुमारी फलय् तयाः पुजाविधि पूवनेवं आदिपद्म विहार दुने पञ्चदान प्रारम्भ जुयाःलि तिनि कथंहंक पंचदान जुइगु प्रचलन थौं तक ल्यना हे च्वन तिनि । थ्व सकतांया लिधंसाय् आदिपद्म विहार (तुंबहाः) ख्वपया दकलय् प्राचीन विहार खः धयागु पुष्टि जू । तुं बहाः ख्वपया चूडाकर्म याइगु बहाः मध्ये संघ परिवार म्हो जक दुगु विहार खः । थुगु बहालय् चूडाकर्म याइपिं शाक्य संघया ल्याः १० म्ह ति जक दु । थुगु विहारया पूर्वपाखे पश्चिमाभिमुख शाक्यमुनिया क्वाःपाः द्यः दु । क्वाःपाःद्यःया दुने दुरुल्वहंया धर्मधातु चैत्य दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने अशोक चैत्य दु । अशोक चैत्यया पश्चिमपाखे धर्मधातु चैत्य दु । अथे हे बहाःया दक्षिणपाखे गुम्बज पद्मचैत्य व लिक्क महांकाल, चैत्य, पलेस्वां, मन्दः व जज्ञशाला दु ।
आदिपद्म महाविहार व दीपंकर महाविहार दथुइ क्वातुगु स्वापू दु । आदिपद्म विहारया भण्डार स्वइम्ह चिनजु व हे बहाःया शाक्यतय्सं हे छ्वइगु खः । उकिं थुगु बहाःया दुजःतय्त पशुपति बहाःया दशनायक जुइत आचाः लुइगु सुविधा तक बियातःगु दु ।
ख्वप देश दुहां वनेगु तःधंगु ध्वाखा लिक्कया नःपुखूया पश्चिम दिशाया चकंगु भुइख्यः दथुइया विहारया नां जयकीर्ति महाविहार खः । थथुबही जयकीर्ति महाविहारया प्रचलित नां खः । वज्रयानी बहाःया वास्तुकलायुक्र थथुबहियात शुक्रवर्ण महाविहार धकाः उल्लेख यानातःगु दु । थथु बहिया छगू ल्वहंपतिइ हे जयरत्न वज्राचार्यपाखें जीर्णोद्धार जूगुलिं जयकीर्ति विहार धकाः नां छुनातःगु दु । उकिं थथुबहि जयकीर्ति महाविहार व शुक्रवर्ण महाविहार स्वंगू हे छगू विहारया थीथी नां खः धकाः थुइकेफु ।
नःपुखूया पश्चिम दिशाय् अवस्थित थथुबहि भौतिक रुपं सुरक्षित व संरक्षित बहाः खः । विहारया प्यखेरं घ्यःचाकु संल्हुया दिनस न्याम्ह दीपंकरपिं सहित सम्यक महादान याइगु भुइख्यः खः ।
थुगु विहार गुबले दयेकल धकाः प्रामाणिक रुपं धायेमफुसां जुजु जितमित्र मल्ल कालया ख्वप तःधिछेँस्थित चतुव्रम्ह महाहिवार संघ सदस्य जयरत्न वज्राचार्यपाखें ने.सं. ७९४ पौष कृष्ण पञ्चमीया दिनस थुगु विहार जीर्णोद्धार जूगु खँ बहि दुनेया शिलालेखय् उल्लेख जुयाच्वंगुलिं थथुबहिया निर्माण ने.सं. ७९४ न्ह्यः हे जूगु खः धकाः त्याजिक धायेफु ।
पूर्वाभिमुख बहिया चतुर्शाला पद्धति कथं निगू तल्लाया खः । बहिया पश्चिम दिशाय् पद्मपाणी बोधिसत्वया गन्धुरीद्यः दु । गन्धुरी द्यः न्ह्यःने चिग्वःगु चैत्य दु । गन्धुरी द्यःया गर्भगृह परिक्रमा यायेछिंक दयेकातःगु दु । अथेहे गन्धुरी द्यःया न्ह्यःनेया मूल चैत्य नापं ल्वहंया मण्डः व यज्ञमण्डल दु ।
बहि छेँया प्यखेरं चाःहिलेछिंक बार्दली सहितया निगू तल्ला यानाः दयेकातःगु दु । गर्भगृहया च्वय्या आगं क्वथाय् वज्रयोगिनी पलिस्था यानातःगु दु । थुगु क्वथा प्यपुंका दयेकातःगु क्वथाया मूल दीपंकर व दीपंकरया सामान सुरक्षित यानातःगु दु । बहि पिनेया पूर्वय् व भुइख्यःया मू ध्वाखा दुने स्वयम्भू उपत्पत्तिया आधारय् निर्मिति धर्मधातु चैत्य पलिस्था यानातःगु दु ।
ख्वप भार्वाचो ध्वाखाया पूर्व दिशाया तँ (पाःचाः) क्वय्या तेखाचो त्वाः अले वंशगोपाल ताहाफल्चाया झिपलःति पश्चिमया लँ सिथय्या विहार हे जेतवर्ण महाविहार खः । क्वःनेया निवाः शाक्यतय् बसोबास दयाच्वंगु व निवाः शाक्यतय् चूडाकर्म याइगु बहाः जूगुलिं जेतवर्ण महाविहारयात निवाः बहाः धकाः नं म्हसीका वयाच्वंगु दु । विहार गुबलय् दयेकल धयागु दसि प्रमाण छुं मदु । तर थन च्वंपिं शाक्य संघया दुजःतय्सं थःपिंत गुण सिंह देवया सन्तान खः धकाः धया वयाच्वंगु दु । अध्ययन क्रमय् ने.सं. ७१४ लिपा यलया इतिल्हनेय् च्वंम्ह गुणसिंह बुद्धाचार्य ख्वपया गःछेँ त्वालय् च्वनाः ने.सं. ७३१ य् क्वाठण्डौया प्रसन्नशील महाविहारया लिबिछेँया लिक्क च्वंगु छेँ न्यानाः च्वंवःगु खः ।
जुजु जगज्योति मल्ल देवं क्वाठण्डौया गुणसिंह बुद्धाचार्ययात कुथुबहीया बछि अधिकार ब्यूगु जुल । थुकथं कुथुबहीया प्रतिस्थापित गुणसिंह देवं ने.सं. ७५१, ७५२ व ७५४ पाखे जेतवर्ण महाविहारया परिसरया छेँ बुँ न्यानाकाःगु ताडपत्रय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । लिपा व हे गुणसिंह बुद्धाचार्य देवं ने.सं. ७५१ लिपा जेतवर्ण महाविहार निर्माण याःगु अनुमान यायेफु । अथे हे बहाःया क्वाःपाःद्यःया खवय् च्वंगु ताम्रपत्रय् जुजु रणजित मल्ल्या इलय् लुँध्वाखा दयेकूपिं गुणाकर (ने.सं. ८७१) छाःगु उल्लेख जुयाच्वंगुलिं जेतवर्ण महाविहार जुजु रणजित मल्लकाल न्ह्यः हे दयेधुंकूगु पुष्टि नं जू । न्यनेदु कथं गुणाकर देवपिंसं थुगु विहारय् च्वनाः नमुना लुँध्वाखा दयेकाःलि व हे अनुसार लुँध्वाखा दयेकूगु जुल । अथे हे थनया संघं लुँध्वाखायात हे विश्वकर्मा द्यः नालाः पुजाकर्म याना वयाच्वंगुलिं नं जेतवर्ण बहाःया संघ सदस्यत हे लुँध्वाखा दयेकूपिं खः धकाः पुष्टि जू ।
जेतवर्ण महाविहार चिधं जूसां प्यखेरं निवाः शाक्यतय्गु हे जक बसोबास दु । विहारया दथुइ दीपमाला सहितया बज्रधातु चैत्य दु । चैत्यया पूर्व दिशाय् दनाच्वंम्ह मैत्रेय बुद्धया क्वाःपाःद्यः दु । चैत्यया प्यखेरं प्यम्ह सिंह दु । क्वाःपाःद्यःया लुखाय् तोरण मदु तर चावलि, मकर, नाग, छेपु स्वरुपया बुट्टा अंकित जुयाच्वंगु दु । गन्धकुटीया जवय् अवलोकितेश्वर करुणामय व शाक्यमुनि बुद्धया प्रतिमा दु । अथे हे गन्धकुटीया खवय् पूर्व पश्चिम दिशाय् दसिकथं बसुन्धरा, लोकेश्वर, अभिताभ, भैरव व क्षेत्रपाल स्थापना यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया जवंखवं निम्ह सिंह दु । विहार दुने छगः तुं दु ।
थुगु बहाःया संघया कथुबहीनाप स्वापू दु । उकिं जेतवर्ण महाविहारया संघ सदस्यतय् चूडाकर्म याइबलय् कुथुबहीया दीपंकर बिज्याके माःगु चलन दु । जेतवर्ण महाविहारया संघ सदस्यतय् आगंद्यः कुथुबहिलिइ पलिस्था यानातःगुलिं यायेमाःगु पुजाकर्म बौद्ध चर्या सकतां कुथुबहिलिइ हे याना वयाच्वंगु दु ।
बौद्ध धर्म कथं विहार दयेकाः धार्मिक ज्याखँ यायेत छिंक चकंक अले प्यकुंलाक दयेकातःगु लागा बहाः खः । बहालय् भगवान बुद्ध (क्वाःपाःद्यः) मू द्यः कथं दयाच्वनी । अथे आगं व द्यःकू नं दइ । थुज्वःगु बहालय् नियमित कथं परम्परागत धार्मिक ज्याखँ न्ह्याकेगु सुविधा जुइक प्यखें नितँजाः छेँ दयाच्वनी । क्वाःपाःद्यः मदुगु तर प्यखें छेँखा अले दथुइ चकंगु थाय् दुगु नेवाः वस्तीया लागा चुक खः । मूलतः नेवाः वस्ती दुने च्वनीपिं मनूतय् स्वस्थ्य जीवनया निंतिं माःगु निभाः, जः अले स्वच्छ फय्या व्यवस्था जुइमा धकाः थुकथं बहाः वा चुक कथं चकंगु थाय्या व्यवस्था यानातःगु खः ।
उलि जक मखु, थुकथंया चकंगु लागाय् अन च्वनाच्वंपिं मनुखं न्हियान्हिथंया ज्याखँया निंतिं थःथःगु लजगाः कथं छ्यलेगु याइ । समाज्याबले वा लया हयाः निभालय् पायेगुनिसें भ्वय् वा मेमेगु सांस्कृतिक ज्याखँयात नं थुज्वःगु थाय् अःपुक छ्यले खनी । छेँज्या वा लजगाःपाखें फुर्सत दइगु इलय् थःथःगु छेँखापतिकं पिहां वयाः थुकथं चकंगु बहाः वा चुकय् जःलाखःलात मुनाः सहलह ब्याकेगु, थवंथवय् म्हंफु–मफु न्यनेकने यायेगु, निभाः पायेगु, बजां त्वनेगु, इताः फ्यनेगु, सुकू थायेगु, वसः हीगु, चिकं बुकेगुनिसें मस्त म्हितेगु गतिविधिं यानाः थ्व सामाजिक सम्बन्ध व सद्भावयात क्वातुकेगु छगू केन्द्र थें जुयाच्वनी ।
नेवाः वस्तीइ मनूतय् थःथःगु निजी छेँ जुयाच्वनीसा छखा छेँ व मेगु छेँ झ्वःलाक्क अले थितुंथीक जुयाः छखा छेँया बैगलं मेगु छेँय् वने जीक लुखा छुनातःगु दइ । सामान्यतया गुगुं नं छेँय् तःजिगु, पस्ताः पुजा वा आपालं मनूत सःताः भ्वय् नकेमाल धाःसा बैगलं बैगः स्वानाः थाय्या माःगु ब्यवस्था यायेगु सुविधा दयाच्वनी ।