६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर अमात्य नं खः। अमात्ययात महाजुनं धाइ । प्राचीन लिच्छवीकालय् मन्त्री पदयात अमात्य धाइ । मध्यकालय् केन्द्र स्तरमा उच्चपद कालान्तरय् उच्च स्तरीय पारिवारिक थरय् रूपान्तरण जूगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक सुधारकथं थुमित महां (महान) व सैनिक ज्या यायगेु जिम्मा बियातःगु खः। जुजुया जव ल्हाः व प्रत्यक्ष सल्लाहकार कथं अमात्य स्यस्यःतय्त नालातःगु दु ।
अमात्यत लायकू चाकलिं च्वनेगु याइ । विशेष यानाः यलय् बसोबास यानाच्वंपिं अमात्यत स्वनिगलय् यँे, ख्वप व नेपाः गाःया थीथी थासय् खनेदु । थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ ।

६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर अमात्य नं खः। अमात्ययात महाजुनं धाइ । प्राचीन लिच्छवीकालय् मन्त्री पदयात अमात्य धाइ । मध्यकालय् केन्द्र स्तरमा उच्चपद कालान्तरय् उच्च स्तरीय पारिवारिक थरय् रूपान्तरण जूगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक सुधारकथं थुमित महां (महान) व सैनिक ज्या यायगेु जिम्मा बियातःगु खः। जुजुया जव ल्हाः व प्रत्यक्ष सल्लाहकार कथं अमात्य स्यस्यःतय्त नालातःगु दु ।
अमात्यत लायकू चाकलिं च्वनेगु याइ । विशेष यानाः यलय् बसोबास यानाच्वंपिं अमात्यत स्वनिगलय् यँे, ख्वप व नेपाः गाःया थीथी थासय् खनेदु । थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ ।

६ थरी श्रेष्ठ दुने लागू छगू थर कर्माचार्य नं
खः । खय्तला थुमित ब्रम्हू नं धायेगु याः। कर्माचार्यतय्त आचाजु नं धाइ । थुपिं तान्त्रिक पूजा पद्धतिया प्रकाण्ड विद्वान लिसें जुजु व जनता फुक्कसिगु कर्म चले यायेगु जिम्मा कयातःपिं खः ।
बौद्ध वज्रयोगी (वज्राचार्य) व वैदिक पुजारी
राजोपाध्यायतय्सं थें निर्णायक कर्मकाण्ड फुक्क जिम्मेवारी मकाःसां कडा पूजा न्यायेकेमाःसा कर्माचार्यतय्गु मू भूमिका दइ । थुमिसं तलेजु भवानीया सेवा यायेगु जकमखु दुइमाजु, गुह्येश्वरी, पिगंद्यः (आजु अजिमा), भगवती, तलेजु भवानीया कोत छेँय्, टंगालय् च्वंम्ह मनमानेश्वरी न्हिन्हि नित्यपूजा याइ । येँय् तलेजु भवानीयात आगंद्यः कथं पुज्याइ । म्वपताः अजिमाया द्यःपाःलाः आचाजुत स्वनिगःया येँ, यल, ख्वप, थिमि, भ्वँत, पन्ति, धौख्यः, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् थुपिं बसोबास यानाच्वंगु दु ।

काभ्रेस्थली निगः खँग्वः ‘काभ्रे’ व ‘थली’ स्वानाः बने जूगु खँग्वः खः । येँ जिल्लां यंतापाखे च्वंगु थ्व बस्तीइ यक्व थें गैरनेवाःत दुसां श्रेष्ठ, खड्गी, प्रधान, महर्जन, डंगोल थरया नेवाःत नं थन च्वनाच्वंगु दु । तारकेश्वर नगरपालिका वडा २ लय् लाःगु थुगु बस्ती दुने धोखुसी ठाँटी, ढल्काप, पद्मसाल, भेडिगोठ, काभ्रे, थलीगां, थुम्की आदि थीथी नां दुगु त्वाः दु । वंताय् साङ्गला, योताय् जितपुरफेदी, यंताय् नुवाकोट जिल्लाया सिमाना, यिताय् धर्मस्थली, फुटुङ व मनमैजु लागां दथुइ लाःगु काभ्रेस्थली बस्तीं यितापाखे महादेव खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थ्व बस्ती दुने सिम्लेश्वर, भिंद्यः, देवस्थली, कालिका, विन्धवासिनी द्यः दु । थन नेवाःतय्सं हनीगु मू जात्रा देवस्थलीया खः जात्रा खः । वैशाखय् स्वन्हुतक न्ह्याइगु थ्व जात्राया परम्परां थुगु थासय् नेवाःतय्गु अस्तित्व क्यनाच्वंगु दु ।

ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर कायस्थ नं खः । कायस्थयात कसजु नं धाइ । मल्लकालय् कायस्थतय्सं सरकारी लेखनदासया रुपय् लायकुलिइ ज्या याइपिं लाय्कू अड्डाया हाकिम नं खः । थुमिसं सरकारया दस्तखत व मोहर (लालमोहर छाप) च्वयेगु ज्या याइ । अथेहे दुनिया दक्वसिया दानपत्र, सुक्रिविक्री पत्र, तमसुक भाषा पत्र, गैह्र व्यापारिक लिखत च्वयाः उकिया दस्तुर कायेगु याइ । वर्ण व्यवस्थाय् क्षत्री दुने लानाच्वंपिं थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ । थुपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंपिं येँय्, यलय् नं खनेदु ।

येँ जिल्ला दुने लाःगु छगू महत्वपूर्ण लागा गोठाटार खः । बागमति व मनोहरा खुसिया दथुइ लाःगु थ्व थाय्यात मनोहरा खुसि स्वयां च्वय् लाःगु व बुँज्या यायेत लःया सुविधा मदुगु जुयाः ‘टार’ धाःगु खः । थुगु थासय् न्हापांनिसें सा लहीपिं यक्व दु । सा लहीगु थासय् गोठ दइगु व ‘टार’ भूमिइ यक्व ‘गोठ’ दुगु जुयाः थ्व थाय्यात गोठाटार धाःगु खनेदु । मध्यकालय् नं थ्वयात उगु हे नामं सम्बोधन याइगु खः । उबले ‘गोठकट्यार’ तयातःगु खनेदु । ख्वपया जुजु जगतप्रकाश मल्लं शक संवत् १५८५ (ने.सं.७८४) स कासिजोशी व वलिजोशीया नामय् च्वयाब्यूगु छगू लिखतय् “… पूर्वत गोठकट्यार भूमेण … ” धकाः च्वयातःगु दु । उगु लिखतया आधारय् थ्व थाय् मध्यकालय् ख्वपया अधिनय् च्वंगु सीदु । थौंकन्हय् येँ जिल्लाया कागेश्वरी–मनोहरा नगरपालिका वडा नं ७, ८ व ९ लय् लाः । राणाकालय् श्री ३ जङ्गबहादुरया काय जगतजङ्गया दरबार थ्वहे थासय् दुगु खः ।
वंताय् मूलपानी, योताय् येँ मनपा लागा, यंताय् जोरपाटी व यिताय् मध्यपुर थिमि नगरपालिका लागा दुने लाःगु थुगु थासय् ईचोट, थामाथली, मनोहरा, ओपीटार, मानटार, चापावोट, दरबार एरिया आदि थीथी त्वाः दु । थौंकन्हय् थन गैरनेवाःतय्गु बाहुल्य जुइधुंकल ।
गोठाटारया धार्मिक सम्पदा हरहरमहादेव, नरोत्तमधाम, तेजविनायक, संकटमोचन खः । थन श्रेष्ठ, कर्माचार्य, नगरकोटी आदि थर दुपिं नेवाःत दु । थुमिसं दँय्दसं बछलाथ्व (वैशाखशुक्ल) पुन्हि कुन्हु तेजविनायक गणेद्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ ।

छ थरी श्रेष्ठ मध्ये छगू थर जोशी नं खः । ज्योतिष शास्त्र व संस्कृतिया विशेषज्ञ जोशी स्यस्यःत स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप, थक्वाः, किपू, तोखा, सक्व, थिमिइ प्राचीन लाय्कूया जःखः बसोवास यानाच्वंगु खनेदु । तिथिमिति, ज्योतिषशास्त्रया व्यवस्थापन निर्णय जोशीतय्सं यानावयाच्वंगु दु । जोशीत वैदिक, बौद्ध तन्त्र तिब्बती पात्र (पात्रो)या ज्ञाता खः । थुमिसं ज्योतिषशास्त्रया अध्ययन याइगु व याकीगु, जातः च्वयेगु, जातः स्वयेगु व थीथी संस्कारय् साइत स्वया बीगु नं याइ । जोशीतय्सं अप्वःसिनं हिन्दू धर्म माने याइसा गुम्ह गुम्हेसिनं शैव, वैष्णव व बौद्धधर्म माने याःगु नं खनेदु । ने.सं. ४४४ पाखे भारतया कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मातय्गु आक्रमण बचे जुइत थः इष्टदेव तलेजु भवानी ज्वनाः भारदारत लिसें सिमरौनगढ जुयाः नेपाः उपत्यकाय् दुहां वःबलय् जोशीं द्यः ज्वनावःगुलिं ख्वप लाय्कू लिक्क थांछे तःगु व तलेजुया नाइके दयेकल । जोशीत स्वनिगलं पिने नेपाःगाःया थीथी थासय् बसोबास यानाच्वंगु खनेदु ।

ऐतिहासिक नेवाः बस्ती तिष्टुङया पूर्वय् चित्लाङ्, पश्चिमय् मेत्राङ् व पालुङ्, उत्तरय् धादिङ् व दक्षिणय् दामन लाः । पौराणिक इलय् एकापुर धाइगु तिष्टुङ् थौंकन्हय् बागमती प्रदेशया मकवानपुर जिल्लाय् थाहा नगरपालिकाया वडा नं. १, ५ व ६ दुने लाः । समुद्री सतहं १५६५ मिटर च्वय् लाःगु थ्व बस्ती चन्द्रागिरी भञ्ज्याङ, सिमभञ्ज्याङ व हुमानेभञ्ज्याङ दुनेया चीधंगु उपत्यकाकथं दु ।
किरातकालय् ‘तोस्तुङ’ धाइगु थ्व थाय्या नां लिच्छविकालय् तिष्टुङ जूगु खनेदु । छगू पुलांगु ल्वहँपतिइ ‘तोस्तुंग ग्रामीण’ धयातःगु लूगु दुसा तिष्टुङ्कोतया ने.सं. ८५९ या ल्वहँपतिइ ‘त्यस्तु’ च्वयातःगु दु । थ्व थाय्यात आःतक नं नेवाःतसें त्यस्तु हे धायेगु याः । लिच्छवि शासकपिं वसन्तदेव व अंशुवर्माया ल्वहँपतिं थ्व थाय्या ऐतिहासिकता क्यनाच्वंगु दु ।
तिष्टुङ खास यानाः नेवाः व तामाङत यक्व दुगु बस्ती खः । थनया पुलांगु व्यवस्थाकथं छगू गामय् छगू जक जातिया बसोबास दइगु खः । थनया पाल्चोक, सरस्वती बजार, लिलाखेल, पापुङ, इकुण्डोल, थहचोक, कुलगाउँ व कुन्छाल मूख्य नेवाः बस्ती खः । कुन्छालय् गोपाली जाति जक व लिलाखेल, कुलगाउँ व इकुण्डोलय् बलामी जाति जक दुसा तिष्टुङ्या मेमेगु बस्तीइ कर्माचार्य, श्रेष्ठ, जोशी, महर्जन, डंगोल, कुश्ले, खड्गी, देउला आदि जातिया बसोबास दु । अन हिन्दू व बौद्ध धर्म नालीपिं यक्व दुसा आः वयाः इसाइ व ॐ शान्ति धर्म नालीपिं नं दत । तिष्टुङयापिं सच्छिइ ख्वीम्ह मनूतय्‌सं बुँज्या याइ । थनया तरकारी व सिसाबुसा देशय् नां दं ।
तिष्टुङया दकलय् लोकंह्वाःम्ह मूल द्यः श्री बज्रवाराही देवी खः । थन महाबौ वायेगु, बनवारा पुजा, छ्वो पुजा, वा पुजा आदि ततःधंगु पुजात जुइ । तिष्टुङ्य् नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्ये स्वंगू नन्दिकेश्वर, गौखुरेश्वर व उन्मत्तेश्वर महाद्यः दु । थुपिं शिवलिङ्ग सतिदेवीया अंग पतनलिसे स्वानाच्वंगु दु ।
थनया थहचोकय् तलेजु देगः व कोतछेँ दु । कोतया प्यखें नारायणया देगः दु । तिष्टुङया उत्तरपाखेया डाँडाय् दँय्‌दसं बैशाख १ गते मेला जुइगु मनकामना देगः दु । थनया कुन्छाल, पापुङ, तिष्टुङ् व लिलाखेल आदि नेवाः बस्तीइ गणेद्यः थापना यानातःगु दु । लिलाखेलय् राधाकृष्णया देगः नं दुसा बिसं २०६७ पाखे लूगु उत्पत्तेश्वर महाद्यः नं दु । तिष्टुङ्या खुसि सिथय् पशुपति महाद्यःया देगः नं दु । थनया ओखरगाउँलय् कुम्बुझ्याम्टा साङतुङ ढ्यांग्रो गुम्बा दु ।
तिष्टुङ्यापिंसं मेमेथाय् थें फुक्कं नेवाः नखःचखः हंसां थनया मूल जात्रा धयागु स्वदँय् छक्वः स्वन्हुतक न्यायेकीगु बज्रवाराही देवीयागु खः जात्रा खः । स्वांयाः पुन्हि धुनेवंया न्हापांगु शनिबारनिसें थ्व जात्रा न्ह्याइ । थ्व जात्राय् बज्रवाराही लिसें गणेश, कुमारी, इन्द्रायणी व भैरवया नं जात्रा जुइ । तिष्टुङया नेवाःतसें झिंनिदँया प्याखं नं न्ह्याकी । थ्व प्याखनय् गणेश, कुमारी, वाराही, इन्द्रायिणी व भैरव लिसें महाद्यः, पार्वती, ब्रह्मा, बेताल, कवं व ख्याः नं दइ । अथे हे सत्तलसिंह महाराजया प्याखं नं क्यनी । थनया कुन्छाल गामय् नं अलग हे झिंनिदँया प्याखं दु । तिष्टुङया प्याखं क्वचाःगु दँय् थनया प्याखं स्यनेज्या न्ह्याइ । नेवाःतसें खिं, धाः, मादल, तबला, ताः, भुस्याः, झ्यालि थाइसा मुहालि, बाँसुरी नं पुइगु चलन दु ।

थैब यलया छगू ऐतिहासिक बस्ती खः । यल नगरया पश्चिमपाखे लाःगु थ्व नेवाः बस्तीया पूर्वपाखे गोदामचौर, दक्षिणपाखे धापाखेल व झरूवारासी, उत्तरपाखे हरिसिद्धि, दक्षिणपाखे झरूवारासी व गोदावरी लाः । मध्यकालय् थ्व थाय्यात ‘थसिव’ धाइ । शाहकालय् वयाः उगु नां अपभ्रंश यानाः ‘ठैवु’ धाल । राजेन्द्र विक्रम शाहं १८७६ वि.सं. (ने.सं. ९४०) य् तया ब्यूगु सिजःपतिइ ‘ठैवु’ धयातःगु दु । आः थैव धाल ।
थैबयात गोदावरी नगरपालिका वडा १४ य् दुथ्याकातःगु दु । श्रेष्ठ, महर्जन, नापित, कपाली, पुतुवार, खड्गी आदि थीथी थरयापिं नेवाःतय् बसोबास दुगु थ्व बस्तीया दुने तुँझो, वाकुत्वाः, ध्वाकाननि, लुसीझोल, पैननि, ब्यांगां, सोभाननि, क्वाननि, टाँगाध्वाका, लाखेत्वाः, माकःननि, कोठाननि, पुखुसि, कँडवा आदि नांया त्वाः दु । थैबया श्वेतवाराही, बुद्ध, गणेद्यः, फुलचोकी, वैष्णवी थनया नांजाःगु देगः खः ।
थ्व बस्ती दुने बाडेगां (बाडेगाउँ) नांया मेगु ऐतिहासिक बस्ती दु । थन च्वंगु मल्ल जुजुपिनि शिलापत्रय् थ्व थाय्यात वंदेगां, वंदेग्राम, वंधपुलिदेस धयातःगु दु । थुकिं यानाः थ्व थाय् मध्यकालय् व्यवस्थित जुइधुंकूगु खनेदु । नगरं पिने च्वंगु चीधंगु बस्तीयात ‘गां’ धाइ । बरेतय्सं थन बसोवास प्रारम्भ याःगु जुयाः न्हापां थ्वयात ‘बरेगां’ धाःगु धाइ । वहे नां अपभ्रंश जुयाः थौंकन्हय् बाडेगाउँ धायेगु यानाहल । थुगु थासय् तःधंगु बौद्धचैत्य दु ।
थैवय् वैष्णवी व फुलचोकीमाईया खः जात्रा न्यायेकीगु चलन दु । वैष्णवीदेवी जात्रा थिंल्लाथ्व (मार्गशुक्ल) पुन्हि कुन्हु हनी । अथे हे पूmलचोकी माईया जात्रा चिल्लाथ्व (फागुनशुक्ल) पुन्हि कुन्हु न्यायेकी ।

भौगोलिक ल्याखं पूर्वपाखे सेतीदेवी, पश्चिमपाखे टल्कुडुडेचौर, उत्तरपाखे शेषनारायण व दक्षिणपाखे छैमले व यल जिल्लाया सिमानाया दथुइ च्वंगु दक्षिणकाली बस्ती नं ऐतिहासिक नगर फर्पिङया छगू लागा खः । पञ्चायतकालय् नापनापं च्वंगु थीथी लागा स्वानाः दक्षिणकाली बस्ती नां छुनाब्यूगु खः । थ्व नां थुगु लागाया धार्मिक व ऐतिहासिक शक्तिपीठ दक्षिणकालीया नामं च्वंगु खः । थ्व थाय् धार्मिक शक्तिपीठ, जैविक विविधता व प्राकृतिक सम्पदां जाः ।
थौंकन्हय् दक्षिणकाली नगरपालिका वडा नं ६ व ७ दुने लाःगु थ्व बस्तीइ फर्पिङ नगरया बच्छि थें लागा दुथ्याः । फर्पिङ नगरया कोटालत्वाः, कोछुत्वाः, गोपालेश्वर, तिपीत्वाः व थल्कुत्वाः नापनापं कोपुगां, युतिकी, देवीगां, मिनीत्वाः, इकोडोलटार, पूmल्चोकत्वाः फुक्कं दक्षिणकाली बस्ती दुने लाः । थ्व थासय् ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य व शुद्र प्यंगुलिं वर्णया श्रेष्ठ, बलामी, कर्माचार्य, राजोपाध्याय, महर्जन, मानन्धर, ताम्राकार, खड्गी, प्रधान, नापित, रञ्जितकार, पोडे आदि थरया आवादी दु ।
दक्षिणकाली बस्तीया सम्पदा भिंद्यः, बालकुमारी, गोपालेश्वर, मनकामना, नीलबाराही व दक्षिणकाली खः । थुकी मध्ये दक्षिणकाली तसकं नांजाःम्ह देवी खः । मध्यकालय् दक्षिणकालीमाई धकाः वज्रयोगिनी जङ्गलय् दुने पुजा याइगु खः । उगु थासय् छगू जक पीठ दु । थौंकन्हय् थ्व पीठयात पुलांगु दक्षिणकाली धायेगु याना वयाच्वंगु दु । मध्यकालय् येँ देय्या जुजु प्रताप मल्लं थौंकन्हय् दुगु दक्षिणकालीया देगः व झ्वाता पलिस्था याःगु खः । थुम्ह द्यः कान्तिपुरया दक्षिणपाखे च्वंम्ह जुयाः थ्वयात दक्षिणकाली धाःगु खः । दक्षिणकाली देगः उत्तरपाखे उद्वारवति व दक्षिणपाखे पूर्णावति गंगा निगू खुसिया दथुइ लाः । उगु खुसि क्वय् वनाः करुवालय् ल्वाकज्याः वनी ।
दक्षिणकाली बस्ती फर्पिङया छगू तःधंगु ब्व जूगुलिं थन नं थःगु बिस्कं संस्कृति व परम्परा दइगु हे जुल । थन थीथी कथंया नखःचखः हनेगु याइ । उकिया नापं हरिशङ्कर जात्रा नं याइ । थ्व जात्राय् ब्वति काइगु न्हय्गू खः मध्ये दक्षिणकाली बस्तीं प्यंगू खः छसिकथं कोटालत्वाःया गोपालेश्वर, कोछुत्वाःया बालकुमारी (तिलविक्रमेश्वर), तिपीत्वाःया दक्षिणकाली (कन्केश्वर) व थल्कुत्वाःया नीलबाराही (अघोरेश्वर) या खः सहभागी याकी । दँय्दसं ञलाथ्व चतुर्दशीनिसें ञलागा चतुर्दशी अर्थात् झिंन्यान्हु तक हनीगु थ्व जात्राय् शेषनारायण बस्तीपाखें शिखरनारायण व दक्षिणकाली बस्तीइ च्वंम्ह गोपालेश्वर निम्ह द्यःया संयुक्त जात्रा जूगुलिं थ्वयात हरिशङ्कर जात्रा धाःगु खः ।