नेवाः लोकसाहित्यया छगू तःजिगु विधा लोकम्ये नं खः । नेवाः लोकम्येय् नं नेवाः लोकजीवनया सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिकया किचः जक मजुसे इतिहासं च्वये मफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु गुलिखे लोकजीवनया घातप्रतिघात नं दुथ्यानाच्वंगु दु । नेवाः लोकम्येया अप्वः धयाथें रचयितापिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यथनेगु मयाःसां तत्कालिन गद्दीनसीन शासकपिनिगु नां न्ह्यथनेगु यानावंगुलिं थज्याःगु म्येया रचनाकाल सीकेत थाकु मजू । लोकम्ये लोकया रचना खया नं नेवाः लोकम्ये विभिन्न राग तालय् हालेगु यानातःगु दु । तर अथे खया नं थुकी अलंकृति शैलीया प्रयोग जुयाच्वंगु मदु । सहज व स्वभाविकरुपं भाव प्वंकेगु नेवाः लोकम्येया विशेषता जूगु दु ।

नेवाः जनजीवनय् प्रचलित लोकम्येयात विषयगत रुपं— धार्मिक, संस्कारगत, जात्रापर्व, कार्यगत, समसामयिक, कासा म्ये, स्वच्छन्द म्ये कथं ब्वथले छिं । धार्मिक म्ये दुने थीथी देवदेवतापिनिगु स्तुति, प्रशस्ति, चचाम्ये आदि लाः वइ । जात्रापर्व म्ये दुने– थीथी नखःचःबलय् हालीगु म्ये, गथेकि— होलिम्ये, धातुम्ये, मालश्रीम्ये आदि, कार्यगत म्ये दुने– सिनाज्या, तुकाज्या, सामाज्याबलय् हालीगु म्ये, सामयिक म्ये दुने– ई–ब्यः स्वयाः हालीगु म्ये गथे— सुथय् हालीगु ब्याहांचुलि म्ये, न्ह्याबलें हाःसां जिउगु बा¥हमासे म्ये आदि, मचा म्ये– मचात ह्ययेकेत हालीगु मचाम्ये, कासाम्ये– थीथी कासा म्हितीबलय् हालीगु कासाम्ये आदि कथं ब्वथले छिं । थुपिं म्ये मध्ये सिनाज्या म्येया रागताल दकलय् अप्वः प्रचलित जूगु दु । अथे हे संरचनागत रुपं नं नेवाः लोक म्येयात मुक्तरुपं थःगु भाव अभिव्यक्त यानातःगु मुक्तक म्ये, बाखं नं घानातःगु बाखंम्ये, प्याखनय् हालीगु प्याखंम्ये कथं ब्वथले छिं ।

नेवाः लोकम्येया छगू महत्वपूर्ण पक्ष बाखंम्ये नं खः । नेपालभाषाया अप्वः थें बाखंम्येय् तत्कालीन जनतां भोगय् याय्माःगु सुख दुःख, शासकपिनिगु अन्याः अत्याः आदियात निर्भिक निसंकोचरुपं प्वंकेगु यानातःगु दु— सितलामाजु , रानी विजयालक्ष्मी आदि थज्याःगु हे बाखंम्येया दसु खः ।

थथे मौखिक परम्पराय न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकम्येयात मुनाः शुक्रदास तुलाधरया—मल्ल शाहकालया म्ये (ने.सं १०७६), मानदास तुलाधरया पुलां म्ये भाग –२ (ने.सं १०८६), पुलां म्ये भाग–३ (ने.सं १०८८), पुलां म्ये भाग–४ (ने.सं. ११०१), प्रेमबहादुरया बाखं म्ये (ने.सं. १०८३) ठाकुरलाल मानन्धरया पुलांगु म्ये (ने.सं १०७२) आदि सफूया रुपय् पिदंगु दु ।

(राग कोला ताल परताल )

सितलामाजु वहुने परजाया गथिन हवाल ।। धु् ।।

न्यना मदु खना मदु कचिमचा तय मदु

महाराजया हुकुम जुल ।।१।।

नायखिन बाजन थायका सिपाहीन घेरे याका

कचिमचा पितिनाव छोत ।।२।।

नसा बजि व्यकुच्यासे कचिमचा लुकुछिसे

वनेमाल तामाखुसि पारि ।।३।।

छम्ह मचा लुकुंछिसे छम्ह मचा ब्यकुंच्यासे

छम्ह मचा लुतुलुसे यने ।।४।।

यँ देशं दना वना खोप देशे बास जुल

तलेजु माजु दरसन याये।।५।।

खोपदेशं दना वना वदेपास बास जुल

चण्डेश्वरी दरसन याये ।।६।।

बदेपानं दना वना पलांचोस बास जुल

भगवती दरसन बाये ।।७।।

पलांचोकं दनावना दोलाघाते बास जुल

भीमसेन दरसन याये ।।८।।

दोलाघात दना वना तामाखुसि बास जुल

वने मानि तामाखुसि पारि ।।९।।

दोलखा देश दनावना तामाखुसि पारि थ्यन

महादेव दरसन याये ।।१०।।

नय यात नसा मदु तिय यात वसः मदु

चोने यात बास जित मदु ।।११।।

लखि मखु पसि मखु न्हाकप्वाच दाया हल

सिपाहीन घेरेयाना हल ।।१२।।

कइ बीम्ह कछला माजु लख जायकीम्ह सितला माजु

यनकीम्ह बछला माजुयाके फोने ।।१३।।

थ्व हे मचा रहे जूसा जोलिंजोल बखुन बोयके

लुँयागु वहःयागु द्वाफो स्वान छाय ।।१४ ।।

सुरज कोमजो धाल चिकुं पुना मचा सित

माम बुबां नुग दाया खोल ।।१५।।

सीम्ह मचा उयमदु मचा गाले थुनेमदु

परजाया गथिन हवाल ।।१६ ।।

बाम्ह मचा मामं जोँसे बाम्ह मचा बुबां जोँसे

तामाखुसि कुतकाव छोत ।।१७।।

स्वामि जुजुया धर्म मदया कचिमचा वाके छोत

वनेमाल तामाखुसि पारि ।।१८।।

नेपालया छत्रपति श्री रणबहादुर

परजान अति दुःख सिल ।। १९ ।।

मते मते सितला माजु सहश्र विनति छिके

याहुने लोक उधार ।।२०।।

संक्षेप

कचिमचात तयेमदु धकाः जुजुं हुकुम जूबलय् जनताया नितिं सर्गतं क्वच्यूं वः थें जुल । नाय्खिं च्वयेकाः सिपाहीतय्‌सं ज्वज्वं न्हाय्‌कं प्वाचं दादां कचिमचा पितिनाछ्वत । नसाबजि ब्यकुं च्यानाः, कचिमचा लुकुंछिनाः मांबौपिं तामाखुसि पारि वन । लँय् उमिसं तसकं दुःख सिल । येँ देशं वनाः ख्वपय् च्वन । अनं बनेपा, पलाञ्चोक, दोलखा जुनाः तामाखुसि पारि थ्यंकः वन । थाय्‌थासय् मुलद्यःपिं तलेजु, चण्डेश्वरी, भगवती, भिद्यः व महाःद्यः दर्शन यानाः मचातय्‌गु सुरक्षाया वर फ्वफ्वं वन । मचा जक छुं मजूसा बखुंज्वः ब्वयेकेगु व लुँ, वहः, द्वाफोस्वां सितला माजुयात छायेगु नं संकल्प यात । अय्‌नं मचात कै वयाः पुकुपुकु सित । सीम्ह मचायात बाम्हं मामं ज्वनाः बाम्ह बौनं ज्वनाः खुसिइ चुइकाछ्वयेमाल ।