Category: भाषा, लिपि व साहित्य

  • गणेश साय्‌मि

    बा पञ्चनारायण मानन्धर व मां कृष्णदेवी मानन्धरया क्वखं ने.सं. १०६६ कतिं पुन्हिकुन्हु येँया नःघः क्वाछँ त्वालय् भाजु गणेश साय्‌मिया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां गणेश नारायण मानन्धर खः । थ्वय्‌कः थःगु मांभाय् थपू यायेगु लागि नेपालभाषा साहित्यय् जुयाच्वंगु अन्याःया विरोधय् जूगु भाषिक आन्दोलनय् न्ह्यलुवाः जुयाः सक्रिय रूपं ब्वति कयाःदिउम्ह छम्ह भाषिक अभियन्ता, भाषिक योद्धा नापं समाजसेवी नं खः ।

    भाजु गणेश साय्‌मिं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थःगु पलाः कविता व बाखं पाखें न्ह्याकादीगु खः । साय्‌मिया न्हापांगु साहित्यिक सृजना बाखं गजू मरू देगः ने.सं. १०९० य् सितुइ पिदंगु खः । ने.सं.१०९४ य् जूगु विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् बाखं विधाय् न्हाप सिरपाः त्याकादीम्ह भाजु साय्‌मिं थःगु बनेज्या नापनापं थःगु मांभाय् प्रति नुगः क्वसायेकाः निरन्तररुपं नेपालभाषा साहित्यया सेवा याना झाःगु दु । वय्‌कःया चिनाखँ व बाखं इलय्‌‌ब्यलय् थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदनाच्वंगु दु । साय्‌मिजु छम्ह प्याखंम्वः नं खः । प्याखं च्वयेगु, प्याखं स्यनेगु नापनापं नेपालभाषाया थीथी ख्यालः प्याखनय् अभिनय यानादीम्ह थ्वय्‌कः छम्ह लोकंह्वाःम्ह व सफल ख्यालःमि जुइत नं ताःलाःगु दु ।

    थथे निःस्वार्थ भावं थःगु मांभाय् थपू यायेगु ज्याय् थःत फ्यानाझाःम्ह थ्वय्‌कलं यानादीगुयात कदर यासें ने.सं. ११४३ दिल्लागा ५ (वि.सं. २०८० असार २३ गते) शनिवाःकुन्हु छगू तःजिगु ज्याझ्वःया दथुइ गणेश साय्‌मियात मंकाः हनेज्या याःगु खः ।

  • गणेशबहादुर भुवनेश्वरी कर्माचार्य

    ख्वपयाम्ह गणेश बहादुर भुवनेश्वरी कर्माचार्य नेपालभाषां भजन, रामायण, म्येँ सफू च्वयादीम्ह छम्ह स्रष्टा खः । थ्वय्‌कःयात भक्त कविकथं म्हसिइकेगु याः । थौंकन्हे पत्रिकाया ने.सं. १०७४, ३/६–७ ल्याखय् थ्वय्‌कःया न्हापांगु गुण दोष नांगु चिनाखँ पिदंगु खः । थ्वय्‌कःया पिदंगु सफू खः – मोहन कीर्तन, (ने.सं. १०७७), गणेशकृत रामायण भाग १ बालकाण्ड, गणेशकृत रामायण भाग २ अयोध्याकाण्ड व अरण्यकाण्ड (ने.सं. १०९०), गणेशकृत रामायण भाग ३ किष्किन्धाकाण्ड व सुन्दरकाण्ड (ने.सं. १०९२), गणेशकृत रामायण भाग ४, लंकाकाण्ड (ने.सं. १०९२), गणेशकृत रामायण भाग ५, उत्तरकाण्ड‘ व ‘लवकुशकाण्ड, (ने.सं. १०९३) व श्री रामामृत गणेशकृत राम रामायण, (ने.सं. १०९६) आदि ।

    थुकथं गणेशबहादुरजुं रामायणया बालकण्डं निसें लवकुशकाण्ड तक रामायण च्वयादिल । अथे हे ज्ञानमञ्जरी भजन भाग १, (ने.सं. १०८६), वर्षक्रिया भजन भाग २ (ने.सं. १०८७), थुकथं महाकवि सिद्धिदास धुंकाः रामायणया सफू नेपालभाषां पिकाःम्ह च्वमि थ्वय्‌कः हे खः । तर थथे थीथी इलय् पिदंगु रामायणया फुक्क काण्डयात छथाय् हे तयाः सफू रुपय् पिकायेगु ज्या धाःसा ल्यं हे दनि । विषयवस्तुया पकड तथा छन्दया प्रयोगय् सिद्धिदासया सिद्धि रामायण स्वयाः गणेशकृत रामायण गाकं स्तरीय जू । थ्वय्‌कलं थःगु भाषा साहित्ययात बियादीगु योगदानया कदर स्वरुप च्वसापासां थ्वय्‌कःयात ने.सं. १०८३ स भाषाजवाः उपाधिं छाय्‌प्यूगु दु ।

  • गणेशबहादुर श्रेष्ठ

    स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु गणेशबहादुर श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.स. २००३ कार्तिक १५ गते खः । नेवाः खलः कास्कीया वरिष्ठ न्वकू जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कः थौंकन्हे उकिया सल्लाहकार जुयाः च्वंच्वनादीगु दु । वय्‌कः पोखराय् नेवाः छेँ दनेगु भवन निर्माण समितिया दांभरी लिसें ग्वहालिमि नं खः । वय्‌कः विन्धवासिनी धार्मिक समितिया नायः जुयादी ।

  • गणेशराम लाछि

    बौ तेजकृष्ण लाछि व मां नानीमाया लाछिया कोखं थिमिया चपाचो त्वालय् ने.सं. १०७० कछलाथ्व १३ य् साहित्यकार भाजु गणेशराम लाछिया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया पूवंगु नां गणेशराम लाछि प्रजापति खः । वय्‌कःया च्वसाया मू विषय म्ये व प्याखं जूसां वय्‌कःया च्वसा आपाः यानाः ख्यालि न्हिलि प्याखं पाखे क्वसाः । वय्‌कः साहित्य ख्यलय् बाखंपाखें खनेदयेकः झाःम्ह च्वमि खः । लाछि जुया दकलय् न्हापांगु बाखं किजापूजा (ने.सं. १०९२) खः, गुगु यलया हौगः त्वालय् जूगु नेपालभाषाया साहित्य मुँज्याय् सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु बाखं खः । थ्वयां लिपा भाजु गणेशराम लाछिं आपाः यानाः थःगु च्वसायात ख्यालिन्हिलि प्याखंपाखे हे न्ह्याकादिल । वय्‌कःया दकलय् न्हापां पिदंगु सफू स्याः नुगः व इतिहास : हिचःतिया (ने.सं. ११०७) खः । अथे हे ख्यालिन्हिलिपाखे वय्‌कःया ह्वगां खिं (ने.सं. ११०७), फय्गं ने.सं. १११९, कनेमाःगु बाखं हाले माःगु म्येँ (छधाः प्याखं ने.सं. ११३४), ह्युमेन फ्ल्यू (ने.सं. ११३४)पिदंगु दुसा ख्वाःपाः उपन्यास ने.सं. ११३४), छंत लुमनेवं (चिनाखँ मुना सन्२०१४) सफू नं पिदनेधुंकूगु दु । वय्‌कलं थःगु च्वसायात बाखं, चिनाखँ, ख्यालिन्हिलि बिधाय् जक कय्‌मकुंकुसे देय्‌या धर्मसंस्कृति व नेपाल संवत्नाप स्वापू दुगु खँयात कयाः नं च्वसा न्ह्याकादीगु खँ वय्‌कल पिथनादीगु सफू थिमि देय्‌या सिद्धिकाली (वि.सं. २०६५) पाखें थुइका कायेफु । अथे खःसां भाजु गणेशराम लाछियात छम्ह लोकंह्वाःम्ह ख्यालिन्हिलि च्वमि कथं म्हसीका कायेफु । नापं वय्‌कः छम्ह लोकंह्वाःम्ह प्याखंम्वः नं खः । वय्‌कलं तःगू टेलिफिल्मय् नं म्हितादीगु दु ।

  • गणेशलाल श्रेष्ठ

    लोककवि गणेशलाल श्रेष्ठया जन्म मकवानपुर जिल्लाया भिमफेदी बजारय् ने.सं १९६८ स बौ माधवलाल श्रेष्ठ व मां चन्द्रकुमारीया कोखं जूगु खः । गणेशलाल श्रेष्ठ स्वनिगलं पिने ह्वःगु भाषा साहित्यया छफ्वः नस्वाःगु स्वां खः । भीमफेदी देगलय् न्हियान्हिथं जुइगु भजन पाखें प्रभावित जुयाः भजन गायन नापं हार्मोनियम लगायत वाद्यवादन सयेकादीम्ह थ्वय्‌कः थःगु ईया अतिकं लोकंह्वाःम्ह कलाकारया नापं म्ये चिनामि नं खः ।

    वय्‌कलं नेपालभाषा लगायत नेपाली तथा तामांग भाषं म्ये चिनाः थम्हं हे लय् तयाः हालेगु जक मखु भिमफेदीइ जुइगु भिमसेन जात्रा, कृष्ण जात्राय् भजन टोलीया नेतृत्व यानाः भजन हालेगु तथा सायाः जात्राबलय् थम्हं हे ख्यालः च्वयाः थः हे कलाकार जुयाः हास्यव्यंग प्रर्दशन यानाः नेपालभाषा तथा नेवाः संस्कृतियात जीवन्त यानातयेगु ज्या यानादीगु ।

    थ्वयकलं नेपालभाषां निफ्वः स्वां नामं ने.सं २०१३ सालय् ३८ म्येया संग्रह पिकयादीगु दु । थ्व निफ्वः स्वां निर्गुण भक्तिया नापं लोकम्येया संकलन खः गुगु म्ये उगु इलय् अतिकं लोकंह्वाःगु खः । थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु गलिखय् म्ये थौं नं थीथी नेपालभाषाया कार्यक्रम व एफ.एमं आदिं हायेकेगु याः । वय्‌कः मदये धुंकाः लिपा थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु म्ये नापं हानं वय्‌कलं च्वयादीगु मेमेगु म्ये नं तनाः वयकःया परिवारं वि.सं २०५८ य् गीति क्यासेटया रुपय् पिकाःगु दु । मकवानपुर भिमफेदीया परिचय थें जुयादीम्ह अतिकं लोकंह्वाःम्ह कवि गणेशलालयात लोकसाहित्य परिषद्ं ने.सं २०५६ स लोककविया सम्मान देछाःगु दुसा मकवानपुरया जनतां थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकाः वय्‌कःया सच्छिदँ बुदिं तःजिक हंगु दु ।

  • गद्यगुरु पं निष्ठानन्द वज्राचार्य व ललितविस्तर

    गद्यगुरु पं निष्ठानन्द वज्राचार्य व ललितविस्तर मय्‌जु प्रेमहिरा तुलाधरं च्वयादीगु ने.सं ११३३ य् निष्ठानन्द स्मृति गुथि पाखें पिदंगु नेपालभाषा पुनर्जागरकालया छम्ह महारथी गद्यगुरु पं निष्ठानन्द वज्राचार्य सम्बन्धी सफू खः । मूलतः स्वंगू अध्यायय् ब्वथलातःगु थ्व सफुलिइ न्हापांगु अध्यायय् निष्ठानन्द वज्राचार्यया बुसांनिसें मृत्यु तकया घटनाया बारे चर्चा यानातःगु दुसा, निगूगु अध्यायय् निष्ठानन्द बज्राचार्यया अमर कृति ललितविस्तर ग्रन्थ सम्बन्धी व्याख्या विश्लेषण व मेमेगु ललितविस्तरनाप तुलना यानातःगु दु । अथे हे स्वंगू ब्व कथं ललितविस्तर सफूया भाषिक विश्लेषण यानातःगु दु ।

  • गद्यगुरु पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्य (ने.सं. ९७८–१०५५)

    नेपालभाषा साहित्यया पुनर्जागरण कालया नांजाःपिं महारथीपिं मध्ये दकलय् थकालिम्ह महारथी गद्य गुरु पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्य खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. ९७८ थिंलाथ्व चौथिकुन्हु येँया ओमबहाः नःबहि त्वालय् जूगु खः । मचाबलय् पूजापाठ व जयमां ज्या यायेत गाक्क जक आखः सयेकाच्वंम्ह निष्ठानन्दं लिपा यक्व मेहनत यानाः आखः ब्वनाः नेपाः देय्‌या छम्ह नांजाःम्ह पण्डित जुयादिल ।

    वय्‌कः छम्ह पण्डित जुयाः दुग्येक अध्ययन याना तयेधुंकूम्ह जूगुलिं थःके दुगु बौद्ध शिक्षाया ज्ञान सकसितं इनाबीत ने.सं. १०२१ सालय् जनबहालय् व ने.सं. १०२६ सालय् नःबही त्वालय् बौद्ध धर्मया ‘ललितविस्तर’, ‘भद्रकल्पावदान’ आदि बाखं कनादिल ।थुकथं येँया थासंथासय् बुद्ध जीवनीया बाखं बांलाक कनादीगुलिं बाखं न्यनेगुलि मन क्वसाःपिं आपालं दुगु वाःचायेकाः वय्‌कलं नेवाः भासं थम्हं कनागु बाखं च्वयाः पिकायेगु मती तयादिल । थुकिया लागि थः हे कलकत्ता झायाः आखःया थासा हयाः थः काय् पासा कयाः आखः कम्पोज यानाः ने.सं. १०२९ सालय् वयकलं एकविंशती प्रज्ञापारमिता ग्रन्थ पिकयादिल । थ्व नेपालभाषां थासा आखलं पिदंगु न्हापांगु ग्रन्थ खः । अथेहे वय्‌कलंं न्हिं छपौ छपौ पिकाकां ने.सं. १०३४ साल बछलागा १३ शुक्रवाः कुन्हु ललितविस्तर सफू पूवंकादिल । आपालं बौद्धधर्मया खँ दुथ्याःगु थुगु ललितविस्तर सफू गथे खँ ल्हायेगु खः अथेहे यानाः देवनागरि लिपि छ्यलाः थासा आखलं पिदंगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु गद्य सफू खः । थ्व सफू पिदने न्ह्यः तक सफू च्वइपिं च्वमिपिंसं तत्कालिन बोलिचालीया भाषां मखु पुलांगु भाषा व नेपाल लिपिं सफू च्वइगु खः । थथे बोलिचालिया भाषा, देवनागरी लिपि छ्यालातःगुलिं यानाः तत्कालीन बौद्धतय्‌त थ्व सफू ब्वने अःपुकाः ब्यूगु जक मखुसे लिपायापिं च्वमिपिंत नं बोलिचालिया भाषां नं सफू च्वयेज्यू धयागु स्यनाबिल। । नापं हस्तलिखित रुपय् मखु थासा आखलं पिकाःगु सफू जूगुलिं छक्वलं हे तःम्हेसिथाय् ललितविस्तर सफू थ्यंकेफत । थथे निष्ठानन्दं नेपालभाषां गद्य साहित्यया इतिहासय् न्हूगु पलाः ल्ह्वनादीगु, न्हूगु लँपु छुनादीगुलिं वय्‌कःयात नेपालभाषाया गद्यगुरु धाःगु खः ।

    पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्यं ललितविस्तरया नापं श्री प्रज्ञापारमिता देवीयागु एकविंसति श्लोकया भाषा सहित, भद्रचरि श्लोकया भाषा व श्री बोधिज्ञान भाषा टिका आदि सफूत नं च्वयादीगु दु । ललितविस्तर बौद्धग्रन्थया प्रकाशनं नेपालय् नेपालभाषाया नापं बुद्धधर्मया पुनर्जागरणय् नं तःजिगु तिबः ब्यूगुलं वय्‌कःयात नेपाःया महायान बौद्ध धर्मया पुनरुद्धारक धकाः नं मानय् यानातःगु दु । ने.सं. १०५५ थिंलाथ्व चौथिकुन्हु वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

  • गम्भीरमान मास्के

    बौ नांजाःम्ह कलाकार चन्द्रमान मास्के व मां जुलुम मास्केया कोखं भाजु गम्भीरमान मास्केया जन्म ने.सं. १०५५ तछलाथ्व १५ कुन्हु येँया खिउँलं त्वालय् जूगु खः । अति सरल व शिष्ट स्वभावयाम्ह वय्‌कःया मेगु नां गम्भीरमान माय्केँ खः । एम.ए., बि.एड. तकया ब्वनेज्या पूवंकादीम्ह भाजु मास्के नेपाःया नांजाःम्ह छम्ह अंग्रेजी भाषाया शिक्षक खः । थःगु मां भाय् प्रति मन क्वसाःम्ह मास्केजुं नेपालभाषाया क्षेत्रय् थःगु साहित्यिक यात्रा सन्ध्याकाइती चिनाखं न्ह्यज्याकादीगु खः । वय्‌कःया थ्व चिनाखँ ने.सं. १०७०या दँय् धर्मोदय ३/३० पत्रिकाय् पिदंगु खः ।

    कविता वाहेक थ्वय्‌कःया च्वसा बाखं विधाय् नं न्हयाःगु दु । बाखं विधाय् भाजु मास्केयात तसकं नुगलय् थीकथ. मनोवैज्ञानिक बाखं च्वइम्ह बाखंमि कथं म्हसीकेगु याः । थःगु जीवनया स्वीपु लुमंन्तिया बाखं दुथ्याकाः थ्वय्‌कलं न्हि म्हगसय् वइम्ह नांगु लुमन्ति मुना सफू पिथनादीगु दु । थथे हे थ्वय्‌कःया इलय् ब्यलय् नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् पिदंगु बाखंत मुनाः खेलुइताः या नामं बाखं संग्रह छगू नं पिथनेत्यंगु दु । साहित्यया नापं विश्वनिकेतन हाइस्कूलया हेडमास्टर जुयाः शिक्षा ख्यलय् तःदँ सेवा यानाझाःम्ह भाजु गम्भिरमान मास्केजु ने.सं. ११३९ कछलागा १० (२०७५ मङ्गसिर १६) सुथय् आकाझाकां दिवंगत जुयादिल ।

  • गाजलं दाःगु चाः

    गाजलं दाःगु चा ने.सं १०८६य् ख्वपया सकलें दँ प्रकाशन पाखें पिदंगु तत्कालीन थीथी युुवा कविपिनिगु आधुनिक कविताया संकलन खः । नेपालभाषाया काव्यख्यलय् आधुनिक कविताया सुत्रपात जुइकेब्यूगु छगू कविता संग्रह थ्व गाजलं दाःजु चा नं खः ।

    पूर्ण वैद्यया सरासु कविता संग्रहयात नेपालभाषाय् आधुनिक कविता सुत्रपाट याःगु काव्य धकाः थ्वयात श्रेष्ठ सिरपाः देछाःसां सरासु कविता संग्रह सफूया रुपय् थ्व गाजलं दाःगु चाः पिदने धुंकाः दच्छि लिपा अर्थात् १०८७ जक पिदन । झिंच्यापु कविताया संग्रह थ्व सफुलिइ —कवि आनन्द जोशी, रमेश मधु, श्यामसुन्दर सैंजु, सुन्दर मधिकःमि, मुकुण्डराज वैद्य, ईश्वरानन्द श्रेष्ठार्चाय, सत्यभामा यानाः न्हय्‌म्ह कविपिनिगु म्हतिं निपु निपु यानाः झिंप्यपु कविता अले इन्दमाली, योगेन्द्र प्रधान, बासुशशी, पूर्ण वैद्य यानाः प्यम्हेसिगु म्हतिं छपु छपु यानाः प्यपु कविता व पुष्प चित्रकारया थुपिं कवितासम्बन्धी छगू अलग्ग हे ग्यसुग्यंगु समिक्षात्मक च्वसु थ्व संग्रहय् दुथ्याना च्वंगु दु । छन्द मात्राया प्रतिबन्धं मुक्त, स्वतन्त्र गद्य शैलीया प्रयोग, प्रतिकात्मक विम्वात्मक अभिव्यक्ति आदि थुपिं कविताया शैलीगत विशेषता खया नं विचारगत रुपं थ्व संग्रह थीथी कविपिनिगु ल्वाकःबुकःगु सः खः ।

    गिरिजाप्रसादया समालोचना सफूयागु शीर्षकयात स्वयेबलय् थ्व सफू  महाकवि गिरिजाप्रसादयात समालोचना यानातःगु थें अनुभव जुइफु । तर थ्व अथेमखु, महाकवि गिरिजाप्रसादजुं इलय् ब्यलय् झीगु नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधायात कयाः यानादीगु समालोचनाया मुना खः थ्व सफू । थ्व सफू कुतः पिकाकःया लुखां ने.सं.११४१ य् पिदंगु खः । थ्व सफुलिइ धुस्वां नं पासायात अन्याः याःगु दु, उवर्शि खय्नी व नेवाःनी, नेपालभाषाया बाखनय् भाषा, जीवन दृष्टि व सौन्दर्य, मिखां मछूपिं आलोचक थाय्माः गःपिं कवित, मुल्याहाःम्ह याकः काय् तनावंगु लागाय्, धुस्वांया निभाः उपन्यास दुने कविताया सवाः आदि नीपु च्वसु दुथ्यानाच्वंगु दु ।

  • गांया ममता

    गांया ममता बैकुण्ठ प्रसाद लाकौलं च्वयादीगु न्हय्पु बाखं मुनातःगु सफू खः । तारा लाकौलं ने.सं. ११०३ य् पिथनादीगु थ्व बाखं सफुलिइ दुथ्याःगु बाखं मध्ये झी लय्‌पौ व धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु न्यापु बाखं व मेगु निपु बाखंमियाके हे दुगु बाखं खः । थ्व बाखं संग्रहलय् दुथ्याःगु बाखं खः — बिलया दां, होंखाय्, बिर्ता उन्मूलन व भूमिसुधार, मोहनी वसः, नेपाल संवत् व गांया ममता । बाखं च्वमिं थुगु सफू चित्तधर हृदययात देछानादीगु खः ।