Category: भाषा, लिपि व साहित्य

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु गोपाल राज जोशी नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.२००१ सालय् धनकुटाय् जूगु खः । वय्‌कः लिपा बिराटनगरय् च्वंझाल । वय्‌कःया मांया नां पद्मकुमारी व बाःया नां गुणराज जोशी खः । वय्‌कः झी पुचः विराटनगरया न्हापायाम्ह नायः खः । लिसें वय्‌कः अनया मेमेगु संघसंस्थाय् नं आवद्ध जुयादी । वय्‌कलं बिराटनगरया नेवाःतय् निंतिं प्रारम्भिक नेवारी पुस्तिका च्वयाः पिथनादिल । लिसें वय्‌कलं यक्व कविता व थीथी बिषयया च्वसु च्वयाः नं पिथनादीगु दु ।

गोपालराज वंशावली नेपालमण्डलया ऐतिहासिक घटनावलीया पुचः खः गुगु थौंया नेपाःया इतिहासकारपिनिगु आधार ग्रन्थ जूगु दु । थ्व वंशावली दकलय् न्हापां ने.सं १०१९ य् बेलायतया विद्वान सेसिल वेण्डालं (ने.सं ९७६–१०२६) लुइकूगु खः । उकिं थुकियात वेण्डाल वंशावली नं धाः । लिपा ने.सं १०४२ य् वीरपुस्तकालयय् अनया पण्डितपिंसं सफूया लगत दयेकाच्वंबलय् थ्व सफुलिइ दकलय् न्हापां गोपाल वंशयापिं जुजुपिनिगु नां दुथ्यानाच्वंगुलिं थ्व ग्रन्थयात ‘गोपालवंशादि प्राचीन राजवंशावली’ धकाः नां ब्यूगु खः । लिपा थुकियात धनवज्रपिंसं गोपालराज वंशावली धाल । थौंकन्हय् थ्व ग्रन्थयात राष्ट्रिय अभिलेखालय लगत—ल्याः १–१५८३ (पत्र ४८,१७ –६३ व तँसा छपत्र ५० अपूर्ण) माइक्रोफिल्म ल्याः– बी १८÷२३ स दुथ्याकातःगु दु । भुजिंम्वल लिपिं ताडपत्रय् च्वयातःगु थ्व गोपालराज वंशावलीया २५% पौ– (पौ १७–२९ ) अशुद्ध संस्कृत व ७५ % (पौ २९–६३) पुलांगु नेपालभाषां च्वयातःगु दु । थ्व ग्रन्थ च्वःम्हेसिगु नां मदु । थुकी छ्यलातःगु नेवाः भाय् व अभिव्यक्तिया आधारय् सुं नेवाःइतर पण्डितं च्वःगु जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु खः । थुकी छ्यलातःगु संस्कृत नं नेवाःपहया संस्कृत खः । थ्व सफुलिइ थ्यमथ्यं ४५० व्यक्तिया नां दुसा ३०० ति थाय्‌या नां दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व गोपालराज वंशावली ग्रन्थ जुजु जयस्थिति मल्ल (ने.सं ५०२ – ५१५)या शासनकालय् च्वःगु खः धैगु खँ थ्व ग्रन्थय् उल्लेख जुयाच्वंगु थीथी प्रशंगपाखें सीकाकायेफु ।

थुकी ने.सं ५०८ निसें ५०९ तकया घटनाया वर्णन दु, गुगु अप्वः धयाथें जयस्थिति मल्लया राज्यकालय् जूगु राजनैतिक, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक व सामाजिक घटना नाप सम्वन्धित जू । ताडपत्रय् भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व ग्रन्थय् ने.सं ६ निसें १७७ तकया थीथी खँ न्ह्यथनातःगु दुसा ने.सं ४६९ निसें ५०९ तकया घटनाया विस्तृत वर्णन् यानाः ग्रन्थ क्वचायेकातःगु दु । थीथी ऐतिहासिक घटनाया स्पष्ट व संक्षिप्त रुपं न्ह्यब्वयातःगु तथा उल्लेखित घटना शिलाभिलेख व पुरातात्विक सामाग्री पाखें प्रमाणित जुइफुगु हे थ्व वंशावलीया प्रमुख विशेषता खः । थुकी न्ह्यब्वयातःगु विषय कथं थ्व गोपालराज वंशावलीयात निब्वय् थलाः अध्ययन याये छिं— राज वंशावली (पत्र १७ क –३० क), भूत वृत्तान्त (पत्र ३० ख – ६३ ख) ।

गोपालराज वंशावलीया न्हापांगु ब्वयात राजवंशावली कथं नां बीगु याःगुया कारण खः– थुकी मुख्य यानाः न्हापा जुयावंपिं जुजुपिनिगु वंशक्रम बियातःगुलिं । तर लिपायागु ब्व भूतवृत्तान्तय् नेपालमण्डलया घटनावली दु । तर थ्व नाप स्वापू दुगु – प्राचीन सिञ्जा, मिथिला व भारतया बयान तकया खँ नं उल्लेख यानातःगु दु । न्हापाया ब्व अर्थात् राजवंशावली स्वयाः थुकी अप्वः तिथिमिति बीगु व छुं अप्वः बयान बीगु कुतः जूगु दु । उकिं गोपालराज वंशावलीया न्ह्यब्व राजवंशावली स्वयां थ्व लिब्व भूतवृत्तान्त अप्वः प्रामाणिक जू । थुगु भूत वृत्तान्तय् थीथी तथ्य मुनाः थीथी इलय् च्वःगुलिं थुकी न्ह्यब्वयातःगु संबत् धाःसा च्वय्क्वय् लाःगु दु ।

गोपालराज वंशावलीया थ्व भूतवृत्तान्त ब्व क्वय् बियागु श्रोतया आधारय् च्वःगु खनेदु । गथे— तत्कालीन लाय्‌कू ज्योतिषतय्‌गु टिपोट, द्यःथाय् व लाय्‌कुली च्वंगु पुलांगु अभिलेख, परम्परागत नीति – धर्मशास्त्र, राजपण्डिततय् काव्य, ग्रन्थतय्‌गु पुष्पिका वाक्य आदि ।

बौ शाम्भवानन्द शर्मा व मां अमरवाणी शर्माया कोखं ने.सं. १०६९ म्हपुजा कुन्हु येँया चोखाछेँ गल्लीइ समालोचक भाजु गोवद्र्धन शर्माया जन्म जूगु खः । भाजु शर्मा पूजा पाठ, कर्मकाण्ड व धार्मिक संस्कार दुथ्याःगु छेँजःया दथुइ ब्वलंगु खःसां इतिहासय् एमए ब्वनेज्या क्वचायेकाः थःगु मांभाय्ननेपालभाषा साहित्यया सेवा यायेगु तातुनाः साहित्य समालोचना लागाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीगु खः । व्यावहारिक समालोचनाय् कृतिया ब्याख्या विश्लेषण जक मखु, मूल्य निरुपण यायेगु प्रवृत्ति नं दुम्ह गोवर्धन शर्माया नेपालभाषा समालोचना क्षेत्रय् दकलय् न्हापां समालोचनात्मक च्वसु गिरिजाया सिलुस्वां : जिगु मिखाय् ने.सं. ११०२ न्हाय्‌कं २ पत्रिकाय् पिदंगु खः । इलय् ब्यलय् थीथी पत्रिकाय् थःगु समालोचनात्मक च्वसु पिथनाझाःम्ह शर्माजुं महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीनाप हे स्वापू दुगु समालोचनात्मक सफू उपन्यासया चाकलय् गिरिजा ने.सं. ११४२ स पिथनादीगु खः ।

बौ सुब्बा ऋद्धिबहादुर मल्ल व मां आनन्दमाया मल्लया क्वखं ने.सं. १०४३ चौलागा १ कुन्हु गणबहाः त्वालय् बाखं च्वमि व नाटककार भाजु गोबिन्दबहादुर मल्लया जन्म जूगु खः । गोठाले वय्‌कःया कुनां (उपनाम) खः । विज्ञान विषयया ब्वने ज्या यानादीम्ह गोठले भाजुया भाषा साहित्यपाखे नं अतिकं नुगः क्वसाः । नेपालभाषा व नेपाली भाषा निताय्‌सं ल्हाः च्वःम्ह गोठाले भाजुया नेपालभाषा साहित्यया न्हापांगु बाखं जि मचा ने.सं. १०७० इ पिदंगु खः । नेपालभाषाय् म्हो हे जक बाखं च्वयादीसां मल्ल भाजुया मेगु लोकंह्वाःगु बाखं जि जुजुमान खः । बाखं, नाटक, उपन्यास विधाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीम्ह गोठालेजुयात थःगु रचनाय् पात्रतय्‌गु मानवीय मनोदशा जक मखु समाजया किपा हे मिखाय् लुइकाबीफुम्ह मनोविश्लेषणात्मक च्वमि कथं म्हसीकेगु याः । अथे हे नाटककारया रुपय् वय्‌कः अन्धविश्वास, आडम्बर व विसङ्गति प्रति विद्रोह भाव प्वंकीम्ह व समाज हीकेगु नितिं न्हापां थःपिं निं हिलेमाः धैगु सन्देश बीम्ह कथं परिचित जू । गोरखा दक्षिणबाहु (द्वितीय), त्रिभुवन प्रज्ञा पुरस्कार (२०४२), भवानी साहित्यिक पत्रकारिता पुरस्कार (२०४५), वेदनिधि पुरस्कार (२०४८), पहलमान सिंह स्वार पुरस्कार (२०५७) आदि थीथी पुरस्कारं सम्मानित जुइधुंकूम्ह नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानया मानार्थ आजीवन सदस्य (२०३३) व निर्वाचन आयोगया सदस्य (२०३६) तकं जुयाः झाःम्ह भाजु गोविन्दबहादुर मल्ल गोठाले नेपालभाषा साहित्यय् म्हो च्वयाः नं थःगु पलाःचिं त्वःतेत ताःलाःम्ह च्वमि जुयादीगु दु ।

भाजु गोविन्द हरि नेकूया जन्म ने.सं. १०५९ य् येँय् जूगु खः । वय्‌कलं कविता व रुपक च्वयादी । वय्‌कलं ने.सं.१०७७ य् दकलय् न्हापां शान्ति नांया रुपक च्वयादीगु खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति खः – शान्ति (रुपक, ने.सं.१०७७), लँय्‌लूगु (कविता, ने.सं.१०८०) ।

गौतमबुद्ध सत्यमोहन जोशीं च्वयादीगु बौद्धकालिन ऐतिहासिक एकांकी नाटकया संग्रह खः । थुकी प्यपु छधाः प्याखं दुथ्याःगु दु । थ्व सफू ने.सं १०७० स धर्मोदय सभा कलिङ्गपोङ्ग, दार्जिलिङ्ग पाखें पिदंगु खः । नाटकय् सिद्धार्थ गौतमं गृह त्याग याःगु व बुद्धत्व प्राप्त याःगु खँ न्ह्यब्वयातःगु दु । थ्व सफू नेपालभाषाया न्हापांगु आधुनिक छधाः प्याखं पुचः खः ।

स्वनिगःया नेवाः कुलय् जन्म जूम्ह गौत्तम बज्र बज्राचार्यया जीवनया प्रारम्भिक इलंनिसें प्राज्ञिक ख्यलय् नांदंपिं विद्वत ख्यःया जःखः ब्वलन । धनबज्र बज्राचार्य थेंज्वाःम्ह विद्वान व्यक्तित्वया काय्‌चा जूगुलिं ल्याय्‌म्ह इलंनिसें इतिहास संशोधन मण्डल थेंज्याःगु बौद्धिक ज्या याइगु संस्थाया संरक्षकत्व दत । इतिहासकार नयराज पन्तया प्रशिक्षणय् संस्कृत भाषाया दुग्यंगु ज्ञान दत । संयोगया खँ खत संयुक्त राज्य अमेरिका स्मिथसोनियापाखें विद्वत्वृति अन्तर्गत नेपाः इतिहास, कला, संस्कृति, सम्पदाया अध्ययन यायेत वःम्ह मेरि सस्सलरनाप ज्या यायेगु ह्वताः चूलात । वय्‌कलं लसएन्जेल्सया कन्ट्रि आर्टस म्यूजिमया प्रमुख भारतीय व दक्षिण एसिया कला विषयया विशेषज्ञ प्रताप आदित्य पालनाप म्हसीकाबिल । पाल भाजुं गौत्तमयात थःनाप हे कला क्षेत्रयात कःघानाः ज्या यायेत सःतल ।

संशोधन मण्डलया नीतिगत परम्परा कथं गौत्तमयाके गुगुं औपचारिक शिक्षा ब्वनातःगु मदु । गुगुं शिक्षण संस्थाया दसिपौ मदु, तर अमेरिकाय् च्वनाः स्नातकस्तरया शिक्षा ब्वनेगु इच्छा । मेरि सस्सलरया विशेष प्रभावया कारणं गुगुं औपचारिक शिक्षाया दसिपौ मदुसां विनस्टनया म्याडिसन विश्वविद्यालयपाखें कला व इतिहास विषयय् स्नातकोत्तर क्वचायेकल । लिपा थ्वहे विषयया दुनेच्वनाः विद्यावारिधिया उपाधि नं प्राप्त यात । लिपा थ्वहे विश्वविद्यालयय् संस्कृत भाषा, भारतीय कला व सभ्यता विषयस प्राध्यापन यायेगु ज्या यानादिल ।

गौत्तम भाजुयात अन्तरराष्ट्रिय ख्यलं छम्ह मूर्तिकला विज्ञ कथं हनाबना तयावयाच्वंगु दु । आपालं च्वसु अले गोष्ठी पौ न्ह्यब्वयावयाच्वंम्ह गौत्तमया पिदनेधुंकूगु आपालं सफूत मध्ये अतिकं चर्चित मूमू कृतित खः –

 –             The Adaptation of Monsoonal Culture by Ayurvedic Aryans; A Further Study of the Frog Hymn

–              Threefold intimacy; The recent discovery of an outstanding Nepalese portrait painting

–              Iconography and Images – Murti

–              Painted history; The Tuladana ceremony in a mediaeval Nepalese palace

–              Himalayas; An Aesthetic Adventure

–              Inscriptions of Ancient Nepal

ग्यानापुगु छेँ उपन्यासकार राज साय्‌मिया स्वंगूगु नेपालभाषाया जासुसी उपन्यास खः । न्हूजः गुथिपाखें ने.सं ११३२ य् पिदंगु थ्व उपन्यास उपन्यासकार साय्‌मिया जासुसी उपन्यास च्वयेगु पलाःया निरन्तरता खः । थ्व उपन्यासय् नं कौतुलता जिज्ञासा दनी कथं कथानकया योजना यानाः मती हे मतःकथं घटनाया रहस्योघाटन यानाः पाठकपिंत मनोरञ्जन बीगु ज्या जूगु दु ।

ग्व गुबलय् दुनावइ थें जिगु छेँ नेपालभाषाया नांदंम्ह बाखं च्वमि भूषण प्रसाद श्रेष्ठया च्वसां पिदंगु न्हय्गूगु न्हूबाखं व चिबाखं पुचः खः । ल्याय्‌म्ह पुचः पाखें ने.सं ११०१ य् प्रकाशित जूगु थ्व ग्व गुबलय् दुनावइ थें जिगु छेँ झिंन्यापु न्हूबाखंया नापं चिबाखंया संग्रह खः । तीक्ष्ण अनुभूतिं फूचाःगु, व्यंगात्मक विम्वात्मक व सुत्रात्मक शैलीं प्रस्तुत यानातःगु थ्व संग्रहय् दुथ्याःगु बाखनं पाठकया मन जक मखु मस्तिष्कयात नं क्रियाशील जुइकेब्यूगु दु ।

ग्वः फय् नेपाभाषाया नांजाःम्ह च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठया च्वसां पिदंगु निगूगु न्हू बाखं/चिबाखं पुचः खः । शारदाभक्त श्रेष्ठ व शैलेन्द्रलाल सुवालपिंसं ने.सं १०९४ स म्हपुजाया लसताय् पिकयादीगु थ्व ग्वः फय् बाखं संग्रह दुने ग्वः फय् बाखं नापं यानाः झिंनिपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । कवितात्मक अभिव्यक्ति जनताया शक्ति प्रति विश्वास परिवर्तन प्रति आस्था थ्व संग्रहया विशेषता खः ।