Category: भाषा, लिपि व साहित्य

सुधीर ख्वबिया च्वसां पिज्वःगु जः नांया चिनाखँ सफू ने.सं. ११२५ न्हूदँया लसताय् कलश पिथना पाखें पिदंगु खः । थुकी दुने छगू हे जः शीर्षकय् केन्द्रीत यानाः चिनाखँ चिनातःगु दु । जः चिनाखँ दुने पीडाया चित्कार, हत्या हिंसा विरुद्धय् सः थ्वयेकाच्वंगु दु । आशाया मत च्याकाच्वंगु दु । समाजय् न्यनाच्वंगु विकृति कुसंस्कार व विडम्बनायात जलं नुनाबिउगु खंकेफइ ।

मोहन दुवालया च्वसां पिज्वःगु जः जीवन, जीवन जः चिनाखं सफू ने.सं. ११२२ तछलागाय् जनमत प्रकाशन भ्वँत (बनेपा) पाखें पिदंगु खः । थुगु सफुलिइ थीथी विषयया पीगुपु चिनाखँ दुथ्यानाच्वंगु दु । चिनाखँ दुने देय्‌या वर्तमान दर्दनाक स्थितिं ब्वलंकूपिं कारक तत्वतय्‌त सजाय बीमाःगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । देशय् जुयाच्वंगु अन्या, अत्याचार, सीमा अतिक्रमण आदिया चित्रण नापं चेतनाशून्य जूपिं नेतातय्‌गु कुनीति, कुचरित्रया चित्रण यानातःगु दु । लिसें २०७२ सालय् नारायणहिटी लाय्‌कू दुने गुगु विभत्स घटना जुल उगु घटनाया कारक घटक तत्व सु खः ? धयागु अनुत्तरित न्ह्यसः नं थनातःगु दु ।

थ्व जकःमिया कविता लोककवि राजभाइ जकःमिया गद्य व पद्य यानाः नीन्हय्पु कविता दुथ्यानाच्वंगु सफू खः । थ्व पलिस्था : नेपालभाषा साहित्यिक संस्था पाखें ने.सं. ११२२ य् जकःमिया याकः चिनाखँ वाचन ज्याझ्वःया दथुइ पिथने ज्या जूगु खः । थ्व सफूया देबः कलाकार किरण मानन्धरं च्वयादीगु खः । थ्व सफुलिइ प्रा. नर्मदेश्वर प्रधानया भूमिका नं दुथ्यानाच्वंगु दु नापं थुकी गुपु मचा चिनाखँ नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

जगतकेशरी आःतक स्यूगुली जनसाधारण पाखें पिदंम्ह भ्वँत देय्‌या न्हापांम्ह ज्ञात कवि खः । थ्वय्‌कःया चण्डेश्वरी स्तोत्र शीर्षकगु छपु इतिकथात्मक म्ये लुयावःगु दु । थ्व म्येय् जगतकेशरीं थःगु परिचय ‘बाहरया जगतसिंहन चोया जुरो’ धकाः जक न्ह्यथनातःगु दु । भवानी श्रीचण्डेश्वरी भ्वँत देय्‌या मूम्ह इष्ट देवी खः । वैसाख पुन्हि कुन्हु भ्वँत देशय् थ्व देवीया जात्रा तःजिक न्यायेकी । थुगु जात्राबलय् श्रीचण्डेश्वरीया भजन सतलय् स्वन्हुयंकं जगतकेशरीं च्वःगु थ्व चण्डेश्वरी स्तोत्र पाठ व भजन जुइ । अथे हे वैशाख लच्छि यकं धैथें भ्वँतया छेँय् छेँय् नं भवानी श्रीचण्डेश्वरीया पाठ यायेगु चलन आःतकं न्ह्यानाच्वंगु दनि । थ्व चण्डेश्वरी स्तोत्र हिमवतखण्ड नेपाल महात्म्यया पौराणिक बाखंया भगवती चण्डेश्वरी व चण्डासुरया दथुइ जूगु युद्धया मज्जिमगाःगु अंश जक लिकयाः चिनातःगु इतिकथात्मक स्तोत्र खः ।

कवि जगतकेशरीं थुकी भक्तवत्सला उपास्य चण्डेश्वरी देवीया स्तोत्र पाठ यायेवं धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष वरदान प्राप्त जुइ धकाः थ्व स्तोत्रया महात्म्य न्ह्यब्वयातःगु दु । कवि जगतकेशरीं थ्व चण्डेश्वरी स्तोत्र पौराणिक बाखंया लिधंसाय् चिनातःगु खयां नं थुकिया भाषा व शैलींं थ्व स्तोत्रयात मौलिक स्वतन्त्र रचना थें च्वंकाबिउगु दु । थुकी छ्यलातःगु नेपालभाषा उबलय्‌या ख्वप, भ्वँत देय्‌या प्रजाजनया बोलिचालि प्रतिनिधि भाषा खः । थज्याःगु स्तरीय काव्यया रचना यानावंम्ह कवि जगतकेशरीया मेमेगु काव्य नं लुयावयेफैगु आपालं सम्भावना दु ।

येँया केलत्वालय् अबु नन्दलाल श्रेष्ठ व मां चन्द्रकुमारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०२२ स जगतलाल श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया प्यंगः थां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह जगतसुन्दर मल्लया छम्ह सच्चाम्ह शिष्य खः । थः गुरु जगतसुन्दर मल्लया आदर्शयात अनुशरण यासे मस्तय्‌त नेपालभाषां आखः स्यनेगु ज्याय् न्ह्यच्यूपिं जगतसुन्दर मल्लया शिष्यपिं मध्ये थ्वयकः नं छम्ह खः ।

थ्वय्‌कलं सर्वसाधारणया मचातय्‌त आखः ब्वंकीगु ब्वनेकुथि मदुगु राणाशासन कालय् थःगु छेँय् हे ब्वनेकुथि चायेकाः शिक्षाया जागरण हयादिल । थुलि जक मखु अंग्रेजी शिक्षाया प्रचलन मदुगु इलय् नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषा ब्वंकाः नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषाया प्रचार प्रसार यानादिल । नापं मचातय्‌त ब्वनेगु नितिं मचासाहित्यया अभाव महशुस यानाः थम्हं हे मचासफू च्वयाः पिकयादिल ।

थ्वहे कथं वय्‌कलं ने.सं. १०६९ इ जगत–वर्णमाला (ने.सं. १०७०), मचा बाखं (ने.सं.१०७१) व पुलां बाखं पिथनादिल । अथेहे अंग्रेजी भाषा स्यनेत English Grammar in Nepal Bhasa सफू नं पिथनादिल । थथे नेपालभाषाय् मचा साहित्य निर्माण याःपिं अग्रज स्रष्टापिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यानाः ने.सं. १०८३ स च्वसापासां थ्वय्‌कःयात भाषाजवाः उपाधिं छायेप्यूगु खः ।

बौ नांजाःम्ह कलाकार अमर चित्रकार व मां चन्द्रदेवी चित्रकारया कोखं ने.सं. १०६७ इ येँया डल्लु तुल्सीधारा त्वालय् साहित्यकार भाजु जगदीश चित्रकारया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं अर्थशास्त्र विधाय् एम.ए. क्वचायेकादीगु व लजगाः कथं चित्रकारिता ज्वनादीगु खःसां नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा गथे– उपन्यास, बाखं, समालोचना व चिनाखँ पाखे नं च्वसा न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु छ व जि नांगु चिनाखँ, (सितु १६, ने.सं. १०८७) खः ।

वय्‌कःया साहित्य सृजना चिनाखँपाखें न्हापां न्ह्यज्याःगु खःसां आपाः यानाः वय्‌कःया च्वसा उपन्यासपाखे न्ह्याःगु दु । सुधारवादी बिचाःधाः दुम्ह उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारया उपन्यासय् मिजंतय्‌सं मिसातय्‌त याइगु अन्याः, अत्याः, शोषणया खँचुत न्ह्यब्वयाः उकियात निराकरण यायेगु लँपु नं क्यनादीगु दु । थज्याःगु हे सशक्त व चेतनशील पात्रत न्ह्यब्वयातःगु वय्‌कःया न्हापांगु उपन्यास खः माखापिखा (ने.सं. १०९७) ।

अथेहे उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारया मेगु लोकं ह्वाःगु उपन्यास खः – नचुयावंपिं मनूत (ने.सं ११२४)। उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारंं उपन्यास जक च्वयादीगु मयासे उपन्यासलिसे स्वापू दुगु ग्यसु ग्यंगु व्यावहारिक समालोचनाया च्वसु नं आपालं च्वयादीगु दु । समालोचना सम्बन्धी सफू पिदंगु मदुसां थ्वय्‌कःयात नेपालभाषाय् छम्ह स्यल्लाःम्ह समालोचक कथं नं कयातःगु दु ।

जनआन्दोलन कविता चिनाखँ मुना सफू नेपालभाषा चिनाखँ ख्यःया छगू ऐतिहासिक सफू खः । प्रतिभा साहित्यिक परिवारं ने.सं. १११० स पिदंगु थ्व चिनाखँ सफुलिइ ०४५/०४६ सालया जनआन्दोलन विषयया जक स्वीनिम्ह कविपिनिगु स्वीनिपु हे चिनाखँ दुथ्याःगु दु । थ्व सफूया संकलन व सम्पादन यायेगु ज्या तत्कालीन प्रतिभा साहित्यिक परिवारया नायः राजभाइ जकःमिजुं यानादीगु खः । ने.सं. १११० तछलागाः १ (२०४७ जेष्ठ २६ गते) प्रतिभा साहित्यिक परिवारया ग्वसालय् भाषाविद व साहित्यकार ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यया सभापतित्वय् नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानय् जूगु जनआन्दोलन कविता गोष्ठीइ दुथ्याःगु चिनाखँ मुनातःगु सफू खः । थुकी जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठ, फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, नारायणदेवी श्रेष्ठ, पुर्ण वैद्य, बुद्ध साय्‌मि, सुन्दर मधिकर्मि आदिपिनिगु चिनाखँ दुथ्याःगु दु ।

बौ पूर्णमान शाक्य व मां पूर्णशोभा शाक्यया कोखं ने.सं. १०६८ गुंपुन्हि कुन्हु येँया ब्रम्हुत्वाः भलननी मुसुंबहालय् समालोचक भाजु जनक नेवाःया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया पूवंगु नां जनककुमार शाक्य खः । भाजु जनक नेवाः नेपालभाषाया स्नातकोत्तर वंकादीम्ह जक मखु नेपालभाषा हे ब्वंकेज्या (स्यनामि) यानादीम्ह स्रष्टा नं खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया ब्वंकेज्या पाखें समालोचनाया ख्यलय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह च्वमि खः । भाजु जनक नेवाःया न्हापांगु विश्लेषणत्मक समालोचना च्वसु झीगु समाज व वेश्यावृत्तिया अध्ययन (स्वनिगः १ ने.सं. ११०६) खः । थःगु मांभाय्‌या थपू यायेगु तातुनाः मतिना नांगु पत्रिकाया सम्पादक जुयाः नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीम्ह समालोचक भाजु जनक नेवाःया न्हापांगु समालोचना सफू ने.सं. ११०५ य् पिदंग धर्मरत्न यमि व वय्‌कःया कृति खः । अनं लिपा समालोचना नाप स्वापू दुगु सफू पुजाभू (ने.सं. ११०६) पिदंगु दु ।

मय्‌जु प्रज्ञादेवी शाक्यं च्वयादीगु प्रबन्धया सफू खः – जनबहाःद्यः । थ्व सफु तपुलि धुकू (नन्द तपुलि पसः) पाखें ने.सं. ११३१ य् पिहांवःगु खः । थ्व बःचाधंगु सफू अनुसन्धान वा अध्ययनया लिच्वः धाःसा मखु । थ्व सफू च्वमिं थःत बियातःगु संस्कार कथं, थःम्हं खं थें, यानावयाच्वंथें व थःत स्यनातः थें अनुभवया आधारय् येँया जनबहाःद्यःया बारे जः ह्वलातःगु सफू खः ।

मय्‌जु अमिर मैयाँ रञ्जितं थः नेपालभाषाय् स्नातकोत्तर यानादीबलय् तयार यानादीगु थेसिसयात हे सफूया रुप बियाः थ्व जनयुद्ध व नेवाः सफू पिकायादीगु खः । थ्व सफूया प्रकाशक रेगन रञ्जित खः । जनयुद्ध व नेवाः ने.सं ११३४ य् पिहांवःगु खः । थुकी जनयुद्धबलय् विकास जूगु नेवाः संगठन, नेवाः आन्दोलन व नेवाः जातियाबारे चर्चा यानातःगु दु ।