Category: भाषा, लिपि व साहित्य

झीगु न्वहालय् संस्कृति नांगु सफू नेपालभाषा शिरोमणि रमापतिराज शर्माजुं च्वयादीगु नेवाः भाषा विषयया सफू खः । झिंन्यापु च्वसु दुथ्याकातःगु थ्व सफू कुतः पिकाकः पाखें ने.सं. ११३९ चिल्लागा अष्टमिकुन्हु पिदंगु खः । थ्व सफुलिइ झीसं नेवाः समाजय् छ्यलाबुलाय् हयाच्वनागु भाषा व खँग्वःया व्याकरण बारे चर्चा यानातःगु दु ।

झीगु भजन म्ये सफू ने.सं ११२४ य् नेपालभाषा एकेडेमि पाखें पिदंगु भाजु प्रद्युम्न श्रेष्ठं संकलन व सम्पादन यानादीगु भजन म्येया संग्रह खः । थ्व सफू पिकायेगु नितिं भाजु ओमकार श्रेष्ठं नेपालभाषा एकेडेमियात आर्थिक ग्वाहालि यानादीगु खः । थ्व भजन संग्रहय् खुइस्वपु थीथी भजन म्ये दुथ्यानाच्वंगु दुसा थुपिं खुइस्वपु म्येँ मध्ये थीथी च्वमिपिं गथे विद्यापति, सिद्धिनरसिंहं, जयदेव आदिपिनिगु म्ये नापं गणेद्यः, आरती, हनुमान द्यः, नारायण द्यः, महाद्यः, बुंगद्यः, नबग्रह, दशअवतार ….आदि आदि यानाः झिंन्हय् म्येँ दुथ्यानाच्वंगु दुसा मेगु फर्मास म्ये कथं बौद्ध, शैव, शाक्त, वैष्णव आदि सम्प्रादायया द्यः पिनिगु पीखुपु भजनम्येँ समावेश जुयाच्वंगु दु । थुपिं म्येया राग ताल आदि नं म्ये नापं न्ह्यथनातःगु दु । थ्व सफुलिइ भजन म्ये शुरु यायेन्ह्यः भाजु प्रद्युम्न श्रेष्ठया नेवाः भजनर्कीतन दुवालेबलय् नांगु सफूया भूमिका कथं न्ह्यब्वयातःगु च्वसुं नेवाः भजनर्कितन सम्बन्धी आपालं जः ह्वलेगु याःगु दु ।

झीगु भाय् : झीगु खँग्वः सफूया च्वमि इन्द्र माली खः । थ्व भाय्सम्बन्धि सफू खः । ने.सं.१०९३ या श्रेष्ठ सिरपाः लाःगु थ्व सफू ने.सं.१०९८ य् मांभाय् मू लुखा, पोखरां प्रकाशनय् वःगु खः । थ्व सफुलिइ भाय्‌सम्बन्धि न्हय्‌पु व खँग्वःसम्बन्धि न्हय्‌पु च्वसू दुथ्यानाच्वंगु दु ।

ने.सं. ११३७ गुंलाथ्व गुंपुन्हि कुन्हु नेपाल साहित्य मन्दिरपाखें पिथंगु झीगु भाय् व वया ऋद्धिसिद्धि सफूया च्वमि भाषा शिरोमणि रमापतिराज शर्मा खः । झिपु च्वसुया थ्व संग्रहयात खसनेपाली भाषां भाय्‌हि लाः नं पिकाःगु दु । थथे भाय्‌हिलाः पिकाःम्ह भाजु हरिशरण राजोपाध्याय शर्मा खः । थ्व सफुलिइ नेवाःतय्‌सं हना वयाच्वनागु थीथी नखःचखः, रितिथिति, पुजा याना वयाच्वनापिं द्यःपिं, छ्यलाबुलाय् हयाच्वनागु वस्तु आदिया बारे दुग्यंक दुवालाः च्वयातःगु झिपु च्वसु दुथ्याकातःगु जुल ।

झीगु लवः कवः भाजु पन्नारत्न महर्जनं च्वयादीगु छगू प्राविधिक विषयया सफू खः । ने.सं ११२९ य् आदिवासी ज्यापु संघपाखें प्रकाशित जूगु थ्व कृति स्वनिगलय् परम्परागतरुपं बुँज्याया ख्यलय् छ्यला वयाच्वंगु लवःकवःया चीहाकलं म्हसीका खः । थुकी सच्छिं अप्व कृषि सम्बन्धी लवःकवःया बारे जानकारी बियातःगु दु गुगु थौं आपाःस्यां मसी धुंकल ।

झीगु सको देय् भाजु डा. बालगोपाल श्रेष्ठं च्वयादीगु स्वनिगःया छगू पुलांगु शहर सक्व देय्‌या बारे च्वयातःगु अनुसन्धानमूलक ग्रन्थ खः । थ्व सफू डा. बालगोपालजुं नेदरल्याण्डया लाइदेन विश्वविद्यालयं यानादीगु सको देय्‌या मानबशास्त्र अध्ययन विषयया विद्यावारीधिया नितिं अंग्रेजी भाषं प्रस्तुत याःगु थेसिस खः । थ्वहे थेसिसयात नेपालभाषां अनुवाद यानाः सफूया रुपय् पिकाःगु खः । थथे अंग्रेजी भाषाया सफूयात नेपालभाषां अनुवाद यानादीम्ह मय्‌जु सिल्भिया राजोपाध्याय खःसा सफूया सम्पादक विमल ताम्राकार अले प्रकाशक भाषा साहित्य मुँज्या खलः सको खः ।

ने.सं ११३९य् नेवाः भाषं अनुवाद यानाः पिकाःगु थ्व सफुलिइ थीथी व्यक्तिपिनिगु मन्तव्य, भूमिका व सुभाय् पौ बाहेक १६ अध्याय दु । थ्व १६ अध्याय दुने १, २, ३, अध्याय तक नेवाः समाज, संस्कार, संस्कृतिया परिचय बीगु यानातःगु दुसा प्यंगूगु अध्याय निसें सक्व देय्‌या — इतिहास व मिथक, भौगोलिक लागा, सामाजिक पक्ष, आर्थिक पक्ष, थीथी जातया कुल नां व धर्म, थीथी गुथि, थीथी जात्रा, थीथी नखः चखः अले थनया विशेष जात्रा कथं बज्रयोगिनी, माधवनारायण जात्राया चित्रण दुसा सफूया १६ द्याय् क्वचायेका खँ (ऋयलअगिकष्यल) कथं सक्वः देसय् जुयाच्वंगु निरन्तरता व ह्यूपाःया खँ दु । थुकथं थ्व सफुलिइ सक्व देय्‌या थीथी कथंया समाग्री भौगोलिक निसें जनसांख्यिक तथ्यांक, सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक, संस्कृति, संस्कारया पक्षयात केन्द्रित यानाः न्ह्यब्वयातःगुलिं अनया नेवाः समाज व संस्कृतिया विस्तृत खँ पिब्वयेत सक्षम जूगु दु ।

थुपिं मध्ये गुथिया बारे च्वयातःगु खँ दकलय् जानकारीमूलक जूगु दु । धार्मिक संस्थाया अचल सम्पति राज्यं राष्ट्रियकरण यानायंकूगु अले स्थानीय सांस्कृतिक ज्याखँय् राज्यया हस्तक्षेपं थनया प्रचलित गुथि न्हनावनाच्वंगु असामान्य परिस्थितिया गुगु खँ थ्व सफुलिइ न्ह्यब्वयातःगु खः थ्व मनन् यायेबहजू । थुकथं नेवाः समुदायया सामाजिक, धर्म व संस्कृति दुथ्याकाः च्वयातःगु थ्व सफू सक्व देय्‌या छगू विस्तृत मानवशास्त्रीय अध्ययनया सफू जूगु दु । अथेहे थ्व सफू फुक्कस्यां अःपुक ब्वनेफयेमा धकाः च्वमि बालगोपाल जुं थःगु हे कथंया सरलकृत नेपालभाषाया व्याकरणया प्रयोग यानातःगु थ्व सफूया मेगु विशेषता जूगु दु ।

झीगु संस्वृmति ने.सं ११२२ य् अर्थ प्रकाशन प्रा.लि. पाखें पिदंगु च्वसु मुना खः । अर्थ प्रकाशनया पिथना सन्ध्या टाइम्स न्हिपौ पिदंसां निसें नेवाः संस्कृतियात कयाः थीथी च्वमिपिंस च्वयातःगु यक्व च्वसुमध्ये नं स्वम्ह च्वमिया ग्यसुलाःगु च्वसु अले व हे च्वमिपिनिगु मेमेगु पत्रिकाय् पिहांवःगु छपु निपु च्वसू नं दुथ्याका थ्व सफू पिकाःगु खः । थुकी झिंप्यपु च्वसू दु । थुकी नेवाः दर्शन, नेवाः समाजया संरचना, नासः व नासः द्यः, छाय् पुज्यायेगु योमरि, पिने जक मखु दुने नं दु म्वःल्हुइमाःगु तिर्थ, नवदुर्गा जलय् बिज्याइगु न्हि भलभल अष्टमि, गुंला बाजं म्हिगः व थौं, देह व चित्त वृद्धिया नखः गुन्हिपुन्हि, झीसं छाय् नयेगु समय्‌बजि ? हाथु छाय् हायेकी ? मोहनि व दशैं व हे मखु, मोहनि मातृ शक्तिया आराधना यायेगु नखः, नेवाःतय्‌सं पुज्याइम्ह झिंछम्ह लक्ष्मी व झीसं पुज्याइम्ह लक्ष्मीद्यः गज्याःम्ह शीर्षकया च्वसु दु ।

नेपालभाषा परिषदया लुखां ने.सं १०७४ य् पिदंगु झीगु साहित्य ग्रन्थ महाकवि चित्तधर हृदयं च्वयादीगु नेपालभाषा साहित्यया थःगु हे पहःगु न्हापांगु इतिहास सम्बन्धी सफू खः । थौं तकया दुने थ्व सफूया स्वंगू संस्करण पिदने धुंकूगु दु । न्हापांगु संस्करणय् (ने.सं १०७४) च्यापु, निगूगु संस्करणय् (ने.सं. १०८७) मेगु स्वपु च्वसु तनाः झिंछपु व दकलय् लिपांगु संस्करणय् (ने.सं १०९४) अझ मेगु झिंनिपु च्वसु तनाः नीस्वपु च्वसु दुथ्याकातःगु । थुपिं नीस्वपु च्वसुमध्ये झिंनिपु च्वसु माध्यमिककालया च्वमिपिनिगु जीवनी व उमिगु योगदानसम्बन्धी जूगु दुसा मेगु न्हय्‌पु च्वसुतिइ थीथी च्वमिपिनिगु सफूया समिक्षात्मक टिप्पणी यानातःगु दु । अथेहे मेगु स्वपु मध्ये छपुइ नेपालभाषा साहित्यया संक्षिप्त इतिहास दुसा मेगु छपु नेवाः भाय्‌या संस्कारित नां नेपालभाषा खः धैगु खँ पुष्टि यायेगु निंतिं बियातःगु थीथी प्रमाणया चर्चा सम्बन्धी जूगु दु ।

अथे हे मेगु छपु च्वसुतिइ अंग्रेजी भाषा मसःसां नेपालभाषाया नितिं तःजिगु ज्या यानावंपिनिगु चर्चाया विषय दु । थ्व सफूया मू ब्व धयागु माध्यमिककालया स्रष्टापिं गथे निष्ठानन्द वज्राचार्य, सिद्धिदास अमात्य, जगतसुन्दर मल्ल, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्य, सहीद शुक्रराज शास्त्री निसें रामजी प्रधानांङ्ग, मानलाल मास्के आदि झिंच्याम्हं मयाक स्रष्टापिं मालाः छथाय् हे हयाः उमिगु योगदानया बारे चर्चा यानातःगु खः । थुपिं लेखत ब्वनेबलय् चित्तधर हृदय नेपालभाषा साहित्यया इतिहास सम्बन्धी न्हापांम्ह अन्वेषक, विश्लेषक व छम्ह समिक्षक नं खः धैगु स्पष्ट जू ।

अथेहे निगूगु ब्व नेपालभाषाया च्वमिपिनिगु न्हापा चर्चा मजूगु थीथी सफू गथे— जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया महासत्वपाख्यान नाटक, कवि सिद्धिचरणया फूस्वां आदि सफूया समालोचनात्मक विवेचना खः । अथेहे थ्व झीगु साहित्य सफूया तसकं मूवंगु लेख भाषण नांगु च्वसु नं खः, गुगु २००९ सालया हनुमानध्वाकाय् स्वन्हुयंकं जूगु साहित्य सम्मेलनय् चित्तधर हृदयं मू पाहांया आशनं ब्यूगु भाषणया साभार खः । थुकी नेपालभाषा साहित्यया संक्षिप्त तर पूवंक इतिहास ब्वयातःगु दु । थुलि पूवंक हृदय स्वयाः न्ह्यः सुं नं च्वमिपिंसं नेपालभाषा साहित्यया इतिहास न्ह्यब्वयावंगु मदु । थुकथं चित्तधर हृदयया झीगु साहित्य सफूयात समालोचनात्मक विवेचना, इतिहासया विशेषता व निवन्धया गुणं जाःगु अन्वेषणमूलक कृति खः धकाः मधासें मगाः ।

ने.सं.११४० य् कुतः पिकाकः पाखें पिदंगु झीगु साहित्यय् मथुरा साय्‌मि नांगु सफू च्वमि मय्‌जु अपर्णा प्रधानं च्वयादीगु छगू पिरिचयात्मक सफू खः । थ्व सफूया द्यबलय् थ्व सफूयात समालोचना मुना धयातःसां थ्व सफुलिइ नेपालभाषाया नांजाःम्ह आख्यानकार मथुराकृष्ण साय्‌मिजुया पिदंगु थीथी कृतिया समिक्षा यायेगु स्वयाः परिचय बीगु ज्या जूगु दु । स्वंगू द्याय् ब्वथलातःगु थ्व सफुलिइ मथुरा साय्‌मिया थौंतक पिदंगु कृतियात न्हापांगु द्याय् बाखं, निगूगु द्याय् उपन्यास व स्वंगूगु द्याय् उगुंथुगुं यानाः मुक्कं नीगु सफूया परिचय बीगु ज्या यानादीगु दु । थथे परिचय बीगु यानादीसां थाय्‌थासय् अपर्णां थःगु नुगः खँ नं प्वंकेगु यानादीगु दु ।

झुमिं यंम्ह मनू नाटक बाशुशशीं च्वयादीगु खः । वि.सं. २०४३ सालय् च्वसापासा पाखें थुगु सफू पिदंगु खः । नाटकय् समाजया शोषक वर्गतय्‌सं छम्ह गरिबम्ह किसानयागु पारिवारिक जीवनयात नष्ट व भ्रष्ट यानाबिउगु खँयात मार्मिक कथं न्ह्यब्वयातःगु दु ।