Category: भाषा, लिपि व साहित्य

तुतां नेपालभाषाया नांजाःम्ह आधुनिक बाखं च्वमि यज्ञरत्न धाख्वाःया च्वसां पिदंगु झिगूगु बाखं संग्रह ख । नेपालभाषा एकेडेमिपाखें ने.सं ११३६ य् पिदंगु थ्व बाखं सफुलिइ—तुतां, हापँ, इजलास, हाकुगु पेटी, दुर्घतना, निब्वरा जाकि, सुकाय् तक्यंम्ह म्हय्‌खा झंगः …. आदि यानाः झिंनिपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं बाखं च्वमिं ११३४—११३६ दुने च्वःगु सीदु । थः जःखःया, थःत प्रभावित विषयवस्तु व थम्हं बांलाक म्हमस्यूपिं मनूतय्‌त पात्र दयेकाः जीवनया छगू घटना व मनूया मनोभाव ब्वयेगु हे धाख्वाःजुया बाखंया गुगु विशेषताः खः थ्व संग्रहय् नं अज्याःगु हे विशेषता विद्यमान जूगु दु । सायद च्वमियात दकलय् यःगु बाखं जुयाः हे जुइ थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु न्हापांगु मनोवैज्ञानिक बाखं तुतांया नामं थ्व सफूया नां नं तुतां तयादीगु जुइमाः ।

नेपालभाषाया साहित्यकार भाजु दिलबहादुर चित्रकारया अबुया नां गणेशबहादुर चित्रकार खः । मांया नां धनमाया चित्रकार खः । वय्‌कःया जन्म यल बखुम्बाहालय् बि.सं.२०२० फागुनय् जूगु खः । वय्‌कः थौंकन्हय् यल, बोलाछेँय् च्वनादी ।

भाजु दिलबहादुर चित्रकारया साहित्यिक नां तुयू पुं खः । वय्‌कलं थ्व हे नामं साहित्य सिर्जना यानादी । तुयू पुंजुं हाइकु, मुक्तक, गजल, म्ये व चिबाखं च्वयादी । वय्‌कःया पिदने धुंकूगु सफू लुफिं हाःगु पलाः (मुक्तक मुना, ने.सं. १११९), निपला (हाइकु व क्वाः मुना,ने.सं.), घाः (गजल मुना), मतिनाया पुखू (हाइकु मुना), चिरिबाःगु (हाइकु मुना, ने.सं. ११२३), कंझाः दुने (हाइकु मुना, ने.सं.११२३), पालिजाः स्वां (हाइकु मुना, ने.सं.११२६), निभाः जः (हाइकु मुना, ने.सं. ११२७), वेँय् (कविता मुना, ने.सं. ११२८), मि (चिबाखं, ने.सं. ११२८), थौं (कविता मुना, ने.सं. ११२७), लू (हाइकु मुना, ने.सं. ११२८), जिमिगु सः (म्येचाः), स्व (म्येचाः), स्वंगः न्यागः स्वंगः (हाइकु मुना, ने.सं.११४१), एल्फे कबिता हाइकुया मिखा (च्वसु) खः । वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु सफू नेवाः हाइकु मुना– १, व नेवाः हाइकु मुना– २ खः । अथेहे वय्‌कःया पिदने धुंकूगु म्येचाः झीम्ह संखधर साख्वाः व राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः खः ।

वय्‌कः मणिगल लय्‌पौया संस्थापक खःसा अन्ति लय्‌पौया सम्पादक नं खः । वय्‌कःयात नेपाल साहित्य मन्दिर पाखें हनापौ देछाःगु दु । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलः यलया आजिवन दुजः जुयादीगु दु ।

तुयूगु अजः उपन्यासकार राज साय्‌मिया नेपालभाषां पिदंगु न्यागूगु जासुसी उपन्यास खः । सन्ध्या टाइम्स प्रकाशन प्रा. लि. पाखें ने.सं. ११४० य् पिदंगु थ्व उपन्यासय् झिंप्यद्या दु । थ्व उपन्यासय् नं राज साय्‌मिया न्हापालिपाया उपन्यासय् थें ब्वमिपिंत सफू ब्वने क्वमचाःतले झुमिं यंकातइ थें पाठकपिनिगु मन सालेफुगु विशेषता दु । मू कथावस्तु नापनापं समसामयिक देशकाल परिस्थितियात नं ब्वयायंकेगु व थीथी थाय्‌या चित्रण थ्व उपन्यासया मेगु विशेषता जूगु दु ।

तुलसी साय्‌मिया जन्म मां लक्ष्मीदेवी मानन्धर व अबु नारायणकृष्ण मानन्धरया कोखं येँया नंसाः त्वाः (नक्साल)या गाः ल्वहँहिटीइ ने.सं १०६४ य् जूगु खः । बी.ए, बी.एड, बी.एल यानाः नन्दी राष्ट्रिय माध्यमिक विद्यालयय् शिक्षणया नापं टुरिष्ट गाइडया ज्या यानादीम्ह भाजु साय्‌मि छम्ह नेवाः अभियन्तानापं च्वमि नं खः । भाजु तुलसी साय्‌मिया न्हापांगु च्वसु सितु पत्रिकाय् पिदंगु मतिनां प्याःगु छपु पौ च्वखँ खःसा सफूया रुपय्— रमिला स्मृति (ने.सं १११९)नांगु संस्मरण सम्बन्धी सफू व यां भाय् ल्याः (ने.सं. ११३८) पिदंगु दु । अथेहे थ्वय्‌कलं त्रिचन्द्र कलेजं पिदनीगु जः पत्रिका–ल्याः ४०) सम्पादन यानादीगु दुसा विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन आदिइ ब्वति कयाः सिरपाः नं त्याकादीगु दु ।अथेहे थ्वय्‌कलं सितु, जः आदि पत्रपत्रिकाय् नं इलय् ब्यलय् लेख पिथनेगु यानादीगु दुसा थीथी गोष्ठी, व सम्मेलनय् ब्वति कयाः टिप्पणीकार जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । थ्वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलःया दुजःया नापं नेपालभाषा आन्दोलनया छम्ह न्ह्यलुवाः नं खः । अथेहे नेवाः जाति व नेपालभाषाया निंतिं जूगु थीथी आन्दोलनय् नं वय्‌कलं सक्रिय रुपं ब्वति कयादीगु दु । थौंकन्हय् थ्वय्‌कः नेवाः देय् दबू येँ जिल्ला कवःया ल्लाहकार खःसा थ्वय्‌कलं नेपालभाषा परिषद्, विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथि, हलिं नेवाः दबू, धर्मोदय सभा आदिया दुजः जुयाः ज्या यायेगुया नापं इलय्ब्यलय् थम्हं फुगु आर्थिक ग्वाहाली नं यायेगु यानादी ।

अबु कृष्णलाल महर्जन व मां राममाया महर्जनया कोखं ने.सं. १०७४ दिल्लाथ्व षष्ठीकुन्हु यल, लुँखुसि त्वालय् तुलसीलाल सिंहया जन्म जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषाया प्राचीन अभिलेख, भाषा, लिपि, साहित्य सम्बन्धी दुग्यंक अध्ययन दुम्ह छम्ह अध्ययता खः । नेपालभाषा एम.ए.या न्हापांगु पुचलय् प्रथम श्रेणीइ प्रथम जुयाः महेन्द्र विद्याभूषणं विभूषित जुयादीम्ह वय्‌कलं २०४१–२०७४ तक निरन्तर रूपं नेपालभाषा विषयया प्राध्यापन यानादिलसा ने.सं. २०६९ निसें २०७३ तक वय्‌कः नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया प्रमुख नं जुयादिल । वय्‌कःया मौलिक, सहलेखन तथा सम्पादनय् पिदंगु कृति थुकथं दु —

मौलिक कृति —

नेपाल ऋतुपौया च्वसु–धलः (वि.सं २०३२, सम्पादक : काशीनाथ तमोट), विदेशी विद्वान् व नेपालभाषा–वि.सं. २०३४), नेपाल भाषाया प्यांगां भाषिका (ने.सं. १११२), नारदस्मृती दिव्य परीषा (ने.सं. ११२८), तन्त्राख्यान (ने.सं. ११२९), नेवाः लोकवात्ता (ने.सं. ११३० संयुक्त लेखन), सक्व वज्रजोगिनीया शान्ति–स्वस्ति–सफू (ने.सं. ११३६), जलद्यःया निगू थ्यासफू (ने.सं. ११४३) ।

सम्पादन —

भक्तप्रसाद ब्यांया नेपाः चाःहिला (लेखक : कमलमणि दीक्षित वि.सं. २०५६), चिन्तामनि अंगुलिया खँ (लेखक ऋद्धिनरसिंह मल्ल, ने.सं. ११२२), कात्तीप्याखंया छुं अंश (लेखक : श्रीनिवास मल्ल, योगनरेन्द्र मल्ल, ने.सं. ११२४), नेपालभाषा– ५, ६, ७ (जर्नल ने.सं. ११३०, ११३५, ११३६ क्रमिक), नेवाः लोकसाहित्य–संयुक्त लेखन, ने.सं. ११३७), लुमन्ति–पौ (रजत जयन्ती विशेषांक ने.सं. ११३८), श्रीलंकाया न्यंकं बाखं (अनु : बालगोपाल श्रेष्ठ ने.सं. १११५) , A Dictionary of Classical Newar  -Kathmandu; Kasa Pasa , Complier and Assistant Editor, 2000AD आःतकया दुने थ्वय्‌कःपाखें सम्पादित, सहलेखन व एकललेखनं १९गू सफू व जर्नल पिदनेधुंकूगु दु । अथेहे थीथी पत्रिकाय् थ्वय्‌कःया अनुसन्धानात्मक व साधारण लेख नं पिदनेधुंकूगु दु ।

पुलांगु नेपालभाषाय् नुगः क्वसाःम्ह भाजु तुलसीलाल सिंहं थ्व विषयया तःगू परियोजनाय् नं ज्या यानादीगु दु । गथे— सन् १९८५ निसें च्वसापासा अन्तर्गत A Dictionary of Classical Newari खँग्वःधुकू निर्माण परियोजनाय् खँग्वःधुकू निर्माणया अन्तिम ईतक ज्या यानादिल ।

अथेहे यल महानगरपालिकापाखें चूलाःगु परियोजनाय् संयोजक व प्रमूख अनुसन्धाताया रूपय् यल महानगरपालिका दुने उखेंथुखें लानाच्वंगु पुलां–पुलांगु अभिलेख अध्ययन यानाः करिब १००० पाः अभिलेख देवनागरी लिपिं लिप्येन्तर यानादिल । थ्वहे झ्वलय् यल महानगरपालिका वडा २८ या आर्थिक ग्वाहालिं जलद्यः सम्बन्धित निगू थ्यासफू सम्पादन यानाः पिथनेत ताःलात । थःगु प्राध्यापनया झ्वलय् नं भाजु तुलसीलाल सिंहं आइ.ए, बीए. व एम.ए. तगिंया नेपालभाषाया पाठ्यक्रम दयेकेगु व समसामयिक पाठ्यक्रम सुधार

यायेगु ज्याय् थीथी पदय् च्वनाः ज्या यानादीगु जक मखु वि.सं. २०७८ य् यल महानगरपालिकां आधारभूत तगिमय् नेपालभाषा विषय नं अनिवार्य पठनपाठन यायेगु तातुनाः स्थानीय पाठ्यक्रम निर्माण समितिइ वय्‌कःयात सहसंयोजक व पाठ्यसफू च्वयेगु ज्याय् संयोजक नियुक्त याःगु जुल ।

थ्वय्‌कःया संयोजकत्वय् कक्षा नर्सरी, एलकेजी, यूकेजी, १, २ व ३ या सफू तयार जुइधुंकूगु दु । सामाजिक व भाषिक संस्थाय् नं थ्वय्‌कः उलि हे सकृय जुयादीगु दु । थ्वय्‌कः यलया ज्यापु समाजय् ने.सं. ११३० निसें आःतक मदिक्क पार्षद, सल्लाहकार जुयाच्वनादीगु दु । लोकसाहित्य परिषदय् (वि.सं. २०७४—७९) न्वकू जुयाः व मोतिलानी सिरपा समितिइ नं न्वकू जुयाः क्रियाशील जुयादीगु दु ।