Category: भाषा, लिपि व साहित्य

सन् १९७७य् पिदंगु जापानी विद्वान मन्तारो हासिमोतोया कृति द नेवारी लाङ्ग्वेज अ क्लासिफाइड लेकसिकन अफ इट्स भादगाव डाइलेक्ट सफू चिनिया, अंग्रेजी व ख्वप नेवाः भाषा यानाः स्वंगू भाय्‌या खँग्वः मुना खः । थुकी ४,३४८ ग्वः चिनिया, अंग्रेजी व ख्वप नेपालभाषाया खँग्वः बियातःगु दु । थ्व सफू दक्षिणी चीनीया भाषिक क्षेत्रय् क्षेत्रकार्य याइपिंत ज्या वइकथं मुंकातःगु कोश खः ।

थ्व भाजु डा. गोपाल सिंह नेपालीं च्वयादीगु छगू चर्चित सफू खः । थ्व अंग्रजी भाषं च्वयातःगु नेवाः जातिया परिचयात्मक सफू खः । ४६१ पौ दुगु थ्व सफू नेवाः जातिया विषयय् समाजशास्त्रीय पद्धतिकथं अध्ययन विश्लेषण यानातःगु दकलय् न्हापांगु सफू खः । थ्व सफू भाजु गोपालसिंह नेपालीं विद्यावारीधी उपाधि हासिल यायेगु झ्वलय् सन् १९५९ इ बम्बे विश्वविद्यालयय् प्रस्तुत यानादीगु शोधग्रन्थयात लिपा परिमार्जन यानाः सफूया रुपय् पिकाःगु खः । थ्व शोध ज्याया नितिं वय्‌कलं काठमाडौं शहर व पाँगा गांयात थःगु शोधक्षेत्र कथं कयाः सन् १९५७—१९५८ दच्छितक अनया नेवाः समुदायया जनजीवन सम्बन्धी स्थलगत अध्ययन याना ३०० खा छेँयात नमूना (क्बउभि) साम्पल कथं कयाः उकिया आधारय् तयार यानातःगु सफू खः ।

थ्व सफुलिइ वय्‌कलं नेवाःतय्‌गु जनजीवनया थीथी पक्षयात १५ अध्यायय् ब्वथलाः न्ह्यब्वयादीगु दु । थथे सफुलिइ दुथ्याकातःगु अध्याय खः — “Introduction, Economic and Material life l & II, Birth and Initation, Death, Caste organization, Guthi organization, Marriage, Family, Kinship, Newar Pantheon l & ll, Festivals– Community Events, Festives Domestic Events, Concluding Remarks” अध्याय नाप सम्बधित नीप्यपाः किपा नं सफुलिइ न्ह्यब्वयातःगु दु । थथे नेवाःतय्‌गु, जन्मं निसें मृत्युतकया संस्कार, कर्मकाण्ड थितिरिति जक मखु उमिगु रहन सहन, जात्रा पर्व गुथिगान आदि फुक्कया विषय थ्व सफुलिइ दुथ्याना च्वंगुलिं नेवाःतय्‌गु विषयय् अध्ययन याइपिंत थ्व अतिकं ज्याख्यलय् जूगु सफू सिद्ध जूगु दु ।

द पोष्टर ने.सं ११३७ य् नार्गाजुन पब्लिकेशन प्रा.लिपाखें पिदंगु नेपालभाषाया नांजाःम्ह च्वमि व भाषा न्ह्यलुवा मल्ल.के सुन्दरया स्वंगूगु उपन्यास खः । थ्व उपन्यास राजनैतिक विषययात हे मू विषय यानाः नेपाःया राजनैतिक इतिवृत्त ब्वयातःगु सफू खः । नेपाःया राजनीतिइ व्याप्त जुयाच्वंगु विकृतिया छपाः नुगलय् थीगु किपा खः । झिंखुगू अध्यायय् ब्वथलातःगु थ्व उपन्यासया प्रत्येक अध्यायया थःथःगु हे कथं बिस्कं अस्तित्व दुगु व प्रत्येक अध्याययात छगू कौतुहलता थनाः न्ह्याकेगु व उकिया रहस्योद्घाटन यानाः अध्याय क्वचायेकेगु थ्व उपन्यासया छगू विशेषता जूगु दु । अथे हे उपन्यासया कथानक लिसे छुं हे सरोकार मदुम्ह पात्रपाखें बाखं कंकेगु यानातःगु थ्व उपन्यासया मेगु विशेषता खः । उपन्यासय् राजनीति व मानव सेवायात अमूया निगू पाःलय् गुगु लनेगु यानातःगु खः उकी मानव सेवाया पाःयात हे क्वसाय्कातःगु दु । थुकिं राजनीति स्वयां मानवसेवा हे तःधं धैगु च्वमिया सन्देशयात अप्रत्यक्ष रुपं उलाब्यूगु दु ।

थ्व दथु मिखा दुर्लभलाल सिंह च्वयादीगु न्यय्‌च्यापु चिबाखं मुना सफू खः । थ्व बाखं संग्रह श्रेष्ठ प्रकाशन यलं ने.सं. ११०४ य् पिथंगु खः । थुकी कृष्णचन्द्र सिंह प्रधानं भूमिका च्वयादीगु दु । सफूया द्यवः किपा उज्ज्वल कुन्दन ज्यापुं कियादीगु खः । समाज व परिवेशय् खनेदुगु अनेक खँयात उद्घाटित यायेगु ल्याखं स्याचुक छत्वाःचा घटना न्ह्यब्वयेगु ज्या हे चिबाखंया विशेषता खः । थ्व ल्याखं स्याचुगु दृश्य वा घटना थुकी न्ह्यब्वयातःगु दु । शहीद आत्मा, मभिंगु अय्‌लाखय् भिंगु अय्लाः, मनिप्लान्ट, न्ह्युख्वाः, नां मदु बाबा आदि चिबाखं थुकिइ दुथ्याः ।

दनावयाच्वंगु लबु नेपालभाषाया समकालिन मय्‌जु बाखं च्वमिपिनिगु प्रतिनिधि बाखं संग्रह खः । प्रज्ञा प्रतिष्ठान कमलादीया मातृभाषा विभागपाखें ने.सं ११३२ स पिदंगु थ्व सफूया प्रधान सम्पादक मय्‌जु रीना तुलाधर खःसा सह–सम्पादक मय्‌जु लोचनतारा तुलाधर खः । थ्व बाखं सफुलिइ वि.सं २०१३ सालं निसें बाखं च्वयेगु ज्याय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह मय्‌जु प्रकाश प्रधानांगं निसें कयाः थौं नकतिनि बाखं च्वयेगु कुतः यानाच्वंपिं कनिष्ठ बाखंच्वमिपिनिगु तकं बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वहे कथं थ्व बाखं संग्रह दुने नेपालभाषाया स्वम्ह मय्‌जु बाखं च्वमिपिनिगु स्वीपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । थथे थ्व सफुलिइ च्वमि मय्‌जुपिनिगु किपाया नापं परिचय नं न्ह्यब्वयातःगुलिं नेपालभाषाया बाखंसम्बन्धी अध्ययन अनुसन्धान याइपिंत थ्व सफू आपालं ज्याख्यलय् जूगु दु ।

दबू छधाः प्याखं पुचः भिक्षु सुदर्शनं च्वयादीगु खः । हिमाञ्चल पुस्तक भवन पाखें पिदंगु थुगु सफुलिइ शाक्यनी, मिलापु, साहित्य सेवा, मतिना, थुकलं, बसुन्धरा, कलाकार, हृदय परिवर्तन, म्वाःद्यः, सितिंलाः मास्टर व मेमेगु प्याखं दु ।

दयाबहादुर खड्गी साहित्यिक ख्यलय् दया खड्गी बेचैन कथं परिचितम्ह खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं १०८४ इ जूगु खः । थ्वय्‌कः साहित्यया तःगू विधा अर्थात् बाखं, कविता, गजल, हाइकु च्वज्याय् नेपालभाषाया नापं नेपाली भासं नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह स्रष्टा खः ।

थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया बाखं ख्यलय् भावनाया छगू न्हूगु संसार (ने.सं १११२), आशंका (ने.सं ११२६), जीवनया लँपुइ (ने.सं ११३४) थेंज्याःगु सामाजिक यथार्थवादी बाखं सफू पिकयाः नेपालभाषाया न्हूबाखंयात चकंकेगु ज्या यानादीगु दुसा जि व जिगु यात्रा (ने.सं १११८), इलं बुइकूगु चिनाखँ (ने.सं ११२४) थेंज्याःगु आधुनिक कविता संग्रह पिकयाः थौं थम्हं यात्रा यानाच्वंगु समाजया यर्थाथता बोध यायेगु ज्या यानादीगु दु । दया खड्गीया च्वसा हाइकु व गजल विधाय् नं उलि हे जः । छम्ह हाइजिनया रुपय् वय्‌कलं नेपालभाषाय् ने.सं १११९ निसें ११२३ दुने सच्छिकू हाइकु, न्यय्‌कू हाइकु, तकुस्वां यानाः स्वंगू हाइकुया सफू पिकयादीगु दु । गजलया ख्यलय् मतिनाया लँपुइ (ने.सं ११२१) सफू पिकयाः थःत गजलकार कथं नं म्हसीके बियादीगु दु । गजल लेखनय् दयाजु मतिनाया म्ये हालीम्ह स्रष्टा कथं न्ह्यलूसां समग्र रुपय् थ्वय्‌कः थौंया समाजय् विद्यमान मज्यूगु मभिंगु प्रति विरोध याइम्ह व सकारात्मक परिवर्तन प्रति आशक्तम्ह गजलकार कथं थःत म्हसीके बियादीगु दु ।

दयाजुं मेमेगु भाषाया बाखं गथे – प्रेमचन्दया न्यापु बाखं, रवीन्द्रनाथ टैगोरया निपु बाखं थःगु भाषां हीकाः नेपालभाषाया ब्वमिपिंत मेमेगु भाषाया बाखं म्हसीके बियादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं न्हू प्रतिभा, नेवाः हाइकु मुना थेंज्याःगु सफू, मणिगल लय्‌पौ थेंज्याःगु पत्रिकाया सम्पादन व थीथी भाषिक साहित्यिक संस्थाय् आवद्ध जुयाः नेपालभाषा साहित्य थपू यायेगु निंतिं आपालं ज्या यानादीगु । वय्‌कःया थज्याःगु हे ज्यायात कदर यानाः वय्‌कयातः थीथी संस्थां थीथी सिरपाः गथे— न्हूगु विश्वभूमि, विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथि, लुमिन नेपालभाषा सिरपाः आदि देछाःगु दु ।

थौंकन्हय् अमेरिकाया ओरेगनय् च्वंच्वनादीम्ह दयारत्न शाक्य मां तेजमाया व बौ मोतिकाजि शाक्यया कांछाम्ह काय कथं सन् १९५१ नोभेम्बर ९ शुक्रबाः कुन्हु येँय् न्यतय् जन्म जूगु ख । नेपालभाषा व नेवाः संस्कृति च्वन्ह्याकेगु व विश्वय् न्यंकेगु ज्याय् थःत मदिक्क फ्याना वैच्वनादीम्ह दरशा नामं नं म्हसिका दुम्ह दयारत्न शाक्य नेवाः आन्दोलनय् छम्ह न्ह्यथनेबहम्ह व्यक्तित्व ख ।

अमेरिकाया ओरेगन विश्वविद्यालय व नेपाःया त्रिभुवन विश्वविद्यालयं नेपालभाषाया भाषाविज्ञान, व साहित्यय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह दयारत्न शाक्य छम्ह तःगू भाषाया विज्ञ नापं बहुआयामिक व्यक्तित्व खः । अनुसन्धाता, भाषाविद्, च्वमि व शिक्षकया नापं दोभाषे व अनुवादक जुयादीम्ह वय्‌कलं अमेरिकाया थीथी कलेजय् ब्वंकेगु लिसें छम्ह स्वतन्त्र शिक्षक जुयाः तःम्ह विदेशी विद्वानतय्‌त खय् भाय् व नेपालभाषा नापं नेवाः संस्कृति स्यनेगु यानादीगु दु । अथेहे थीथी अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन व गोष्ठीइ नेपालभाषा व नेवाः संस्कृति सम्बन्धी शोधपत्रत न्ह्यब्वयेगु नापं आपालं ज्याझ्वःत नं यानादीगु दु ।

भाषाविद् दरसाजुं नेपालभाषा व अंग्रेजी भाषं थीथी सफू पिथनादीगु दु । वया प्वाथय् दु (ने.सं ११२८) वय्‌कःया न्ह्थनेबहःगु सफू ख । थुगु सफुलिइ वयकःया नेपालभाषाया भाषिक विशेषतायात कया च्वयातैदीगु च्वसुत मुनाच्वंगु दु । अथेहे वय्‌कलं च्वयादीगु नेपालभाषा सम्बन्धी मेमेगु सफू खः— Newa Bhaye Learner (ने.सं. ११३१)। नेपाल भाषा शिक्षा (ने.सं १११८) व बन्दीपुरया नेपाल भाषा (ने. सं. १११४), The Bandipur Dialect of Nepal Bhasha – 2021 AD) आदि ।

नेवा संस्कृतिइ नं उतिकं ल्हाः च्वजाःम्ह वय्‌कःया इल्हन सम्यक (ने.सं. ११०१) झिंनिदँया सम्यक महादान पर्व (ने.सं. १११३) सफू नं पिदंगु दु । वय्‌कलं बौद्ध भिक्षु महाप्रज्ञाया बौद्ध ऋषि महाप्रज्ञाया आत्मकथा १, २, ३ खण्ड ने.सं. ११०३,११०५,११०९ संपादन यानादीगु दु । सफू च्वयेगुली जक मखु सम्पादनया ज्याय् नं उलि हे मन क्वसाःम्ह दयाजुं धर्मोदय थुजागु पत्रिकाया संपादन यायेगु लिसें मेमेगु पत्रपत्रिकालिसें नेवाः विज्ञान थेंज्याःगु अन्तरराष्ट्रिय जर्नल पिथनादीगु दु । वय्‌कः ल्इब् या लसकुस (२००१) पौ पिथनाया नं दुजः खःसा वय्‌कःया सम्पादनय् ध्ल्इ या दँपौ हलिं नेवाः नं पिदंगु दु । दयारत्न शाक्य नेपाः तथा नेवाःनाप सम्वन्धित थीथी संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं नेपाली जनता व नेवाः जातिया नितिं ज्या यानादीम्ह छम्ह न्ह्यलुवा नं खः ।वय्‌कः नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरिका ९ल्इब्० (ई.स२००१–०६) या संस्थापक न्वकु खः । थौंकन्हय् हलिं नेवा दबू (WNO) या आजीवन संरक्षक कथं सम्मानित वय्‌कः उगु संस्थाया छम्ह संस्थापक दुजः नं खः । वय्‌कःया हे कजिसुइ सन २०१८य् हलिं नेवाः दबूया ग्वसालय् येँ तःजिक निक्वःगु विश्व नेवाः सम्मेलन क्वचाःगु खः ।

दँय्‌दसं न्यायेकावयाच्वंगु नखःचखः (सालाना मनाउँदै आइरहेको चाडपर्व) सफूया च्वमि भाजु विनोदमान राजण्डारी खः । मय्‌जु गीता राजभण्डारीं ने.सं.१०३२ य् पिकयादीगु थ्व सफुलिइ नेवाःतय्‌सं हनीगु दच्छियंकंया नखःचखःया परिचय बियातःगु दु । थीथी नखःचखःया परिचय बीबलय् व नखः गबलय् हनी, व नखः हनेगुया अर्थ, व नखःबलय् छु छु पुजा जुइ, छु छु नसात्वँसा नयेगु याइ आदि खँ न्ह्यब्वयातःगु दु । छगू पानाय् नेवाःभाय् मेगु पानाय् नेपाली भाय् छ्यलाः नेवाःभाय् सःपिंसं जक मखु नेपाली भाषीपिंसं नं थुइमा धकाः च्वयातःगु सफू खः । नेवाःतय्‌गु मंकाः संस्था नेवाः देय् दबूया कोषाध्यक्ष जुयाच्वनादीम्ह विनोद राजभण्डारीं नेवाः भाय् मसःपिं स्वनिगः पिनेच्वंपिं नेवाःतय्‌सं नं नेवाः जातीं हनीगु दच्छियंकंया थीथी नखःचखः म्हसीमा नापं थ्व सफू थःपिनिगु जातीय नखःचखः हनेत छगू निर्देशिका थें जुइमा धैगु तातुनाः अति संक्षिप्तं सरल भाषं च्वयातःगु सफू खः।

बा देवरत्न शाक्य व मां मोहनमाया शाक्यया क्वखं यलया नकःबही लाछीइ ने.सं १०९० (वि.सं. २०२६ श्रावण २६)य् साहित्यकार दर्वेरत्न शाक्य बूगु खः । वय्‌कःया मेगु म्हसीका मंगलमान शाक्य खः । स्वनिगः साहित्य पालाःया छ्याञ्जे भाजु शाक्यं थीथी पत्रिका (आखे स्वलापौ, ने.सं. ११०८) सम्पादन यानादीगु नापनापं इलय् ब्यलय् नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् थःगु साहित्यिक सृजना चिनाखँ, बाखं, च्वखं पिथना झायाच्वनादीगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु राजामति वापतिइ ने.सं. ११०६ य् पिदंगु च्वखँ छगू गफ छु च्वयेगु बारे खः ।