Category: भाषा, लिपि व साहित्य

नेवाः नेपालभाषाया छम्ह अध्ययनशील व्यक्तित्व रेवती रमणानन्द श्रेष्ठं च्वादीगु नेवाः जाति, भाषा, लिपि, संस्वृति, राष्ट्रिय व्यक्तित्व समबन्धी च्वयातःगु निबन्ध सफू खः । ने.सं ११२१ य् साहित्यया मूलुखा पाखें पिहांवःगु थ्व सफुलिं नेवाः जातिया बारे सीकेत अध्ययन, अनुसन्धान याइपिंत ग्वाहालि जुइ । थुकी झिंछपु च्वखँ दुथ्याःगु दु ।

“Newa – who, where, how many and when” अंग्रेजी भासं च्वयातःगु नेवाः (हू, ह्वेर, हाउ मेनी एण्ड ह्वेन) सफूया च्वमि प्रा.डा. मृगेन्द्रलाल सिंह खः । वय्‌क: नेपाःया नांजाःम्ह तथ्यांकविद् खः । थ्व सफू नेपाः राष्ट्रिय पार्टीं ने.सं. ११३१ य् पिथंगु खः । थ्व सफुलिइ २००१ य् काःगु राष्ट्रिय जनगणनाया ल्याखं देय्‌न्यंक नेवाःत गुलि दु । गन गन गा.बि.स.य् गुलि गुलि नेवाःत दु । जातिया ल्याखं भाय् ल्हाइगु ल्याखं नेवाःतय् स्थिति गुकथं दु, उकियात दुग्येयक दुवालातःगु थ्व छगू तःजिगु सफू खः ।

नेवाः अधिकार नेवाः न्ह्यलुवाः डा. महेशमान श्रेष्ठं च्वयादीगु नेवाः अधिकार विषयया छगू चर्चित सफू खः । थ्व सफू ने.सं. ११३४ य् नेवाः जागरण मञ्च पाखें पिदंगु खः । थुकी थीथी इलय्, थीथी सन्दर्भय् डा. महेशमानं च्वयादीगु लेखत दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वहे कथं थ्व सफुलिइ नेवाः ख्यलय् जूगु थीथी घटना व गतिविधिया चित्रण, उकिया लिच्वः व च्वमिं बियादीगु सल्लाह साउति आदी दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी नेवाःतय् यथार्थ अवस्था, नेवाःतय्‌गु मानसिकता, नेवाःतय् आन्दोलन व संघर्षया स्पष्ट चित्रण दुथ्यानाच्वंगु दु ।

नेवाः इहिपा विधिया च्वमि रीता राजभण्डारी खः । नेपालभाषा केन्द्रिय विभागया नेपालमण्डल घःचाः धुकू पाखें ने.सं. ११२२ य् पिदंगु थ्व सफू नेवाःतय्‌गु इहिपाया संस्कारबारे ध्वाथुइकेत च्वयातःगु खः । इहि बाह्राःबारे नं बःचाहाकःगु च्वसू दु । अथेहे इहिपा न्ह्यया विधि, इहिपाया मू विधि, इहिपाः धुंकाःया विधि विस्तृतकथं उल्लेख दु । सफूया लिपांगु पृष्ठय् नेवाः इहिपासम्बन्धी खँग्वः मुना नं दु ।

नेवाः उखान बखान व खँत्वाः खँभाय् सफू वांगमय शताव्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीं सम्पादन व मुनादीगु ने.सं ११३९ य् लोकसाहित्य परिषद्पाखें स्व. युवा कवि दयारामभक्त माथेमाया पुण्यस्मृतिइ दया फाउण्डेशनया आर्थिक गवहालिं प्रकाशित जूगु नेपालभाषाया छुनाखँ, खँत्वाः खँग्वः “Proverb & Idioms” धुकू खः । २८६८ पु छुनाखँ, खँत्वाः खँग्वः दुथ्याना च्वंगु थ्व सफू भाजु सत्यमोहन जोशीं थःगु न्हापा पिदने धुंकूगु छुनाखँ व खँत्वाः खँभाय् सफुलिइ च्वंगु छुनाखँ, खँत्वाः खँभाय् नापं भाजु शंकरमान राजवंशीं मुनादीगु खँत्वाः खँभाय्‌या लिसें मेमेपिं पासापिंसं मुनादीगु छुनाखँ, खँत्वाः खँभाय् नं दुथ्याकाः पिथंगु नेपालभाषाया वृहत् खँत्वाः खँभाय्‌या धुकू खः । नेवाःतय्‌गु अमूर्त सम्पदाया छगू ज्वलं खः । थ्व सफुलिइ भूमिकाया रुपय् दुथ्यानाच्वंगु मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधरया नेपालभाषाया छुनाखँ व खँत्वाः खँभाय्‌या इतिहास व विशेषता सम्बन्धी लेखं थ्व सफूया महत्ता अझ च्वन्ह्याकाब्यूगु दु ।थथे मौखिक रुपय् जक न्ह्यानाच्वंगु छुनाखँ, खँत्वाः खँभाय्‌यात लिखित रुपय् तयेगु ज्या गुगु सत्यमोहन जोशीजुं यानादिल थ्व नेपालभाषाया अर्मूत सम्पदाया संरक्षणया निंतिं तःजिगु पलाः खः ।

नेवाः कासा सफूया च्वमि निजिरोश श्रेष्ठ खः । थ्व सफू ने.सं. ११२८ दँय् न्हू हिसु पुचलं पिथंगु खः । थुगु सफुलिइ नेवाःतय्‌सं म्हिता वयाच्वंगु परम्परागत कासाया नां किपा नापं बियाः कासा गुकथं म्हितीगु धकाः छता छता कासाया ब्याख्या यानातःगु दु । छु कासा गथे यानाः म्हिती, ग्वःम्ह च्वनाः म्हिती धयागु तकं थ्व सफू ब्वनाः याउँक थुइका कायेफइ ।

नेवाः कासा निगूगु ब्व सफू मय्‌जु निजिरोस श्रेष्ठं च्वयादीगु नेवाः कासा सम्बन्धी सफू खः । विजय प्रकाशन पाखें ने.सं ११३० य् पिदंगु थ्व सफुलिइ नेवाःतय्‌सं थःगु हे कथंया लवःकवः छ्यलाः थःगु हे पहलं म्हितीगु न्यय्‌निगू कासाया तस्वीरसहित विवरण बियातःगु दु । थथे न्ह्यब्वयातःगु कासा मध्ये गुलि मिसा मिजं निखलकं जानाः म्हितीगु कासा गथे– ताःकासा, ताहाःकासा, हुस्लुं कासा दुसा गुलिं मिजं मचा मिजंमचा जक जानाः म्हितीगु –च्याम्पति कासा, भकुंग्वारा कासा, कुस्ति कासा व मिसामचात जक जानाः म्हितीगु कासा गथे —ध्वाँइ कासा, लैंचाकासा, कुलि कासा आदि दु । अथे हे दुकासा “Indoor Game” पिकासा कासा “Outdoor Game”, मौसम अनुसार म्हितीगु व थःथःगु स्थानीय संस्कृति कथं म्हितीगु कासायात नं दुथ्याकेगु यानातःगु दु । स्वभाविक रुपं सरलभाषं च्वयातःगु थ्व सफुलिइ कासाया विवरण न्ह्यब्वयेगु झ्वलय् कासाय् प्रयोग जुइगु तर थौं उलि प्रचलनय् मदयेधुंकूगु नेवाःखँग्वःनं थ्व सफुलिइ दुथ्याःगुलिं भाषिक अध्ययनया दृष्टिं नं थ्व सफूया महत्व अझ च्वन्ह्याः ।

नेवाः गौरव सफूया च्वमि भाजु पूर्णराम मुनंकर्मी खः । थ्व सफू ने.सं. ११४२ य् नेपालभाषा एकेडेमि पाखें पिदंगु खः । झीगु मांभाय् गुलि पुलां, नेपाःया भौगोलिक सीमादुने आखः च्वयेगु प्रचलन गुब्लेनिसें जुल धयागु खँयात कुतुकुलातःगु दु । अथेहे थ्व सफुलिइ दार्शनिक दृष्टिकोणं नेवाःतय् आस्था, धर्म, आत्मा अले द्यः सम्बन्धि नं बिचाः न्ह्यब्वयातःगु दु । थुकी तर्क व विवेचना जक मखु ऐतिहासिक ज्वलंया दसि नं दुथ्याकातःगु दु ।

सुरेन्द्रमान शाक्यं च्वयादीगु नेवाः छेँ निबन्ध सफू ने.सं. १११८ य् रामभक्त भोमिं प्रकाशन यानादीगु खः । थुके नेवाः छेँया स्वरुप जक मखु थुकिया कलात्मक, सांस्वृतिक व तान्त्रिक महत्वबारे नं उल्लेख जुया च्वंगु दु ।

नेवाः तजिलजिइ नखःचखः डा. चुन्दा वज्राचार्यं च्वयादीगु सफू खः । ने.सं ११२० य् नेपालभाषा एकेडेमिपाखें पिदंगु थ्व सफुलिइ नेवाःतय्‌गु फुक्क धयाथेँ नखःचखःबारे उल्लेख यानातःगु दु । थुकी नखःचखः गुकथं हनीगु व नखःचखः हनीबलय् छ्यलीगु ज्वलंया नापं नखःया महत्तायात सरल व स्पष्ट भाषां च्वयातःगु दु ।