Category: भाषा, लिपि व साहित्य

  • नेवाः लोकम्ये : सितला माजु

    (राग कोला ताल परताल )

    सितलामाजु वहुने परजाया गथिन हवाल ।। धु् ।।

    न्यना मदु खना मदु कचिमचा तय मदु

    महाराजया हुकुम जुल ।।१।।

    नायखिन बाजन थायका सिपाहीन घेरे याका

    कचिमचा पितिनाव छोत ।।२।।

    नसा बजि व्यकुच्यासे कचिमचा लुकुछिसे

    वनेमाल तामाखुसि पारि ।।३।।

    छम्ह मचा लुकुंछिसे छम्ह मचा ब्यकुंच्यासे

    छम्ह मचा लुतुलुसे यने ।।४।।

    यँ देशं दना वना खोप देशे बास जुल

    तलेजु माजु दरसन याये।।५।।

    खोपदेशं दना वना वदेपास बास जुल

    चण्डेश्वरी दरसन याये ।।६।।

    बदेपानं दना वना पलांचोस बास जुल

    भगवती दरसन बाये ।।७।।

    पलांचोकं दनावना दोलाघाते बास जुल

    भीमसेन दरसन याये ।।८।।

    दोलाघात दना वना तामाखुसि बास जुल

    वने मानि तामाखुसि पारि ।।९।।

    दोलखा देश दनावना तामाखुसि पारि थ्यन

    महादेव दरसन याये ।।१०।।

    नय यात नसा मदु तिय यात वसः मदु

    चोने यात बास जित मदु ।।११।।

    लखि मखु पसि मखु न्हाकप्वाच दाया हल

    सिपाहीन घेरेयाना हल ।।१२।।

    कइ बीम्ह कछला माजु लख जायकीम्ह सितला माजु

    यनकीम्ह बछला माजुयाके फोने ।।१३।।

    थ्व हे मचा रहे जूसा जोलिंजोल बखुन बोयके

    लुँयागु वहःयागु द्वाफो स्वान छाय ।।१४ ।।

    सुरज कोमजो धाल चिकुं पुना मचा सित

    माम बुबां नुग दाया खोल ।।१५।।

    सीम्ह मचा उयमदु मचा गाले थुनेमदु

    परजाया गथिन हवाल ।।१६ ।।

    बाम्ह मचा मामं जोँसे बाम्ह मचा बुबां जोँसे

    तामाखुसि कुतकाव छोत ।।१७।।

    स्वामि जुजुया धर्म मदया कचिमचा वाके छोत

    वनेमाल तामाखुसि पारि ।।१८।।

    नेपालया छत्रपति श्री रणबहादुर

    परजान अति दुःख सिल ।। १९ ।।

    मते मते सितला माजु सहश्र विनति छिके

    याहुने लोक उधार ।।२०।।

    संक्षेप

    कचिमचात तयेमदु धकाः जुजुं हुकुम जूबलय् जनताया नितिं सर्गतं क्वच्यूं वः थें जुल । नाय्खिं च्वयेकाः सिपाहीतय्‌सं ज्वज्वं न्हाय्‌कं प्वाचं दादां कचिमचा पितिनाछ्वत । नसाबजि ब्यकुं च्यानाः, कचिमचा लुकुंछिनाः मांबौपिं तामाखुसि पारि वन । लँय् उमिसं तसकं दुःख सिल । येँ देशं वनाः ख्वपय् च्वन । अनं बनेपा, पलाञ्चोक, दोलखा जुनाः तामाखुसि पारि थ्यंकः वन । थाय्‌थासय् मुलद्यःपिं तलेजु, चण्डेश्वरी, भगवती, भिद्यः व महाःद्यः दर्शन यानाः मचातय्‌गु सुरक्षाया वर फ्वफ्वं वन । मचा जक छुं मजूसा बखुंज्वः ब्वयेकेगु व लुँ, वहः, द्वाफोस्वां सितला माजुयात छायेगु नं संकल्प यात । अय्‌नं मचात कै वयाः पुकुपुकु सित । सीम्ह मचायात बाम्हं मामं ज्वनाः बाम्ह बौनं ज्वनाः खुसिइ चुइकाछ्वयेमाल ।

  • नेवाः लोकम्ये : सिलुतीर्थ

    (राग भूपालि, ताल पलेमा )

    हाय हाय प्रभु स्वामि छि गन झाया

    छन्त धन्दा छाय मिसा ज्याखँ याना चोना ।

    छिव जिव चोना प्रभु सल्हा साहुति मदु

    गन झाया चोना प्रभु गन वना दिया।

    सिलु तीर्थ मोल ल्हुय अति पुण्य लाइ

    सिलु तीर्थ वनेयात पासा माल वना ।

    पासा माले मते प्रभु छिव जिव वने

    निम्हतेपु सिलु वने अति पुण्य लाइ ।

    छव जिव वनेयात जोसी जोतिस केने मानि

    जोतिस केने स्वया जिन बाये मालि धाल

    जोतिस केने छाय प्रभु छिव जिव वने

    छिव जिव मोल हुय अति पुण्य लाइ ।

    हथ्या बियमते मिसा छव जिव बाइ

    बुझे याना बुझे मजु अवश्य नं बाइ।

    थव छेंस दना वना धमाथुलि बास

    धमाथुलि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

    वये धाये मते मिसा छेंस लिहां हुनि

    हथ्या बिय मत मिसा छव जिव बाइ ।

    नापं वने नापं चोने गथ बाय मालि

    धमाथुलि दना वना न्यागमनि बास

    न्यागमनि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

    वय धाय मते मिसा छव जिव बाइ

    नापं वने नापं चोने गथे बाय माली ।

    न्यागमनि दना वना जेफलपौवा बास

    जेफलपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल

    वय धाय मते….

    जेफलपौवां दना वया रानीपौवा बास

    रानीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

    वय धाय मते….

    रानीपौवां दना वना चतुरालिपौवा बास

    चतुरालीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

    वय धाय मते…..

    चतुरालिपौवां दना वना नक्वाब्यासि बास

    नक्वाब्यासि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

    वय धाय मते…..

    नक्वाब्यासि दना वना थैबु तने बास

    थैबु तने थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

    वय धाय मते….

    थैबु तने दना वना भिमलपाक्व बास

    भिमलपाक्व थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

    वय धाय मते….

    सितु तीर्थं लिहाँ वया भिमलपाक्व थेन

    भिमलपाक्व थ्यंगु बेले तिरि लुमंसे वल ।

    भिमलपाक्वं दना वया नक्वाब्यासि बास

    गन वना नाप लाय तिरि लुमंसे वल ।

    नक्वाब्यासि दना वया रानीपौवा थन

    रानीपौवा दना वया न्यागमनि थेन ।

    न्यागमनि दना वया पशुपति थेन

    नीलकण्ठ महादेव दरसन याय ।

    गनांगने मफु …..

    पशुपतिं लिहां वया थवछेंस थेन

    थगु छेंस थेंगु बेले माम बुबां न्वात ।

    दाजु किजा सकसिनं हेला जित यात

    थगु छेंस चोने छाय जोगि जुया वने ।

    गनां गने मफु….

    जोगियागु भेष कासे हिला माला स्वया

    राज्य हिला माला स्वयां छति ग्यंम्ह मदु ।

    झिनिदँ तप व्रत जिन याना चोने

    झिनिदँ तप यासां थ्वति ग्यंझ दैमखु ।

    गनां गने मफु….

    धन्दा काय मते रानी सुर्ता काय मते

    थुलिमछि कुमारी केती चाकर नोकर बिय ।

    हीरा मोति जुहार पन्ना तिसा वस बिय

    नु रे रानी छव जिव त्रिपासा छको म्हिते ।

    थ्व खँ ल्हाये मते राजा जिगु बिन्ति न्यँव

    चतुर्मास अवसं चोना व्रत सिंधयके मानि ।

    चतुर्मास अवसंयात छंत छु छु माल

    घ्यल साख चाकु दुरू सकतान माल ।

    प्रजागन सकलयात भोजन याके माल

    स्वराजया जोगि दक्व सामेल याके माल

    जोगि प्रजा दक्व थेन जि प्रभु मझानि

    स्नान याना बेले जिमि प्रभु थ्यंक झाल ।

    धन्दा काय मते प्रभु सुर्ता काय मते

    मातानिया भेस कया छल याना वय

    हाय हाय कुमारी केती चरविस पिथा वने

    चरबिस झाय मते रानी झारी कोपरा दिके ।

    थथिंजागु कोठास जि गये पिथा चोने

    चरबिस वने धका कोठा पिहाँ वल

    एकान्तन छखे वना वस्त्र दक्व तोल

    विभुतिन म्हस बुसे गेरु वस्त्रं पुन 

    मातानिया भेस कासे छले याना वन ।

    जि वयधुन प्रभु स्वामी धन्दा काय मते

    निम्हं नाप वने मज्यू छिनि न्हापा झासँ

    बिच हिला छित जिन नाप लाक वय

    धन्य धन्य जिगु कर्म स्वामि नाप लात

    थन चोने मखु प्रभु थव छेंस वने ।

  • नेवाः लोकवार्ता

    नेवाः लोकवार्ता ने.सं ११३० य् नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया लुखां पिदंगु नेवाः लोकवार्ताया विविध पक्षयात कःघानाः च्वयातःगु सफू खः । थ्व सफुलिइ लोकसाहित्यया परिभाषां निसें लोककला, लोककासा, लोकअभिव्यक्ति आदि तक यानाः झिंगुंगू अध्याय दु । थ्व सफू नेपालभाषा केन्द्रीय विभागय् स्वन्हुयंकं जूगु लोकवार्ताया गोष्ठीइ तत्कालिन विद्वानपिंसं प्रस्तुत याःगु झिंगुपु ज्यापौ संकलन खः । थथे उगु गोष्ठी प्रस्तुत जूगु झिंगुंगू ज्यापौयात १९ अध्यायय् ब्वथलातःगु खः ।

  • नेवाः लोकसाहित्य

    लोकसाहित्य लोकं लोकया लागि रचना याःगु साहित्य खः गुगु मौखिकरूपं छगू पुस्तां मेगु पुस्तायात लःल्हाल्हां न्ह्यानावनी । नेवाःतय्‌गु व्यवसाय मूलतः बुँज्या जूगु व सामूहिक जीवन हनेगु उमिगु जीवन पद्दति जूगु कारणं थ्व समुदायया भाषाय् आपालं तःजिगु लोकसाहित्य निर्माण जूगु दु । नेवाः भाय्‌यागु अस्तित्वं निसें लोकसाहित्यया अस्तित्व दयेमाःगु खयां नं प्रमाणित रुपं दावी यायेछिंगु लोकसाहित्य धाःसा मल्लकालं निसेंयागु जक लूगु दु ।

    झिंखुगूगु शदिंनिसें वा मल्लकालया उदयनिसें तत्कालीन लोकजीवनया घात प्रतिघात प्रतिविम्वत जूगु नेपालभाषाया लोकम्ये खनेदत । विशेषत लोकम्येय् तत्कालीन शासकपिनिगु नां नं न्ह्यथनातइगु जूगुलिं थज्याःगु रचना जूगु ई सीकेत थाकु मजू । ‘जि वया ला लाछि मदुनि’, ‘संसारया कारण’ आदि लोकम्ये थुकिया दसु खः । मल्लकालया अन्त अर्थात् पृथ्वीनारायण शाहया उपत्यका विजय लिपा नेपालभाषा न्हापा थें राजकाजया भाय् मजुल । तर थ्व प्रतिकूल वातावरणं झन तत्कालीन लोकयात थःपिंसं भोगे यायेमाःगु दुःख–सुखयात म्ये, बाखं प्याखं आदिया रुपय् निसंकोच रुपं प्वंकेबिल । ‘मते मते भिमराज’, ‘रानी विजयालक्ष्मी’, ‘शितलामाजु’, ‘सिलुतीर्थ’ आदि थज्याःगु हे लोक अभिव्यक्तिया दसु खः । राणा शासनया अन्त व प्रजातन्त्रया प्रार्दुभाव लिपा नेवाः लोकसाहित्ययात नं मौखिक परम्पराय् जक लिकुंका तयेगु मयासे लिखितरुपय् तयेगुया नापं थ्वया चर्चा परिचर्चा यायेगु नं ज्या जुल । थज्याःगु ज्याय् न्हापां न्ह्यचिलादीपिं विद्वानपिं खः— मानदास तुलाधर, करुणाकर वैद्य, प्रेमवहादुर कंसाकार, केशरलाल श्रेष्ठ, सत्यमोहन जोशी, ठाकुरलाल मानन्धर आदि । विधागत वर्गिकरणया आधारय् नेवाः लोकसाहित्ययात क्वय् बियाकथं ब्वथलाः अध्ययन याय्‌छिं ।

    १.लोकम्ये, २.लोकबाखं, ३.लोकप्याखं, ४.छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, ५.क्वाःकासा आदि नेवाः लोकसाहित्यया महत्वपूर्ण पक्ष जूगु दु । नेपालभाषाय् लोकम्ये अन्तर्गत धार्मिक, संस्कारगत, उत्सव, कार्यगत, सामयिक, कासाम्ये, बाखंम्ये आदि दुसां सिनाज्याया लसय् हनातःगु लोकम्ये हे दकलय् अप्वः दु । गुलिखे थज्याःगु नेवाः लोकम्येय् इतिहासकारं च्वयेमफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु ऐतिहासिक सत्य तथ्ययात निर्भिक निसंकोचं रुपं ब्वयेगु यानातःगु दु । शितलामाजु थज्याःगु म्येया दसु खः । अथेहे लोकबाखंया ख्यलय् लोकजीवनया नापं बुद्धि, दूरदर्शिता, अर्ती उपदेश नीति, भाग्य, कर्म, अलौकिक गुण, हास्यव्यंग्य, ख्याः कवं, लाखे लसिं, झंगःपंछि आदि सम्बन्धी बाखं दु । थज्याःगु लोकबाखंया उद्देश्य मनोरञ्जन जक बीगु मजुसे तत्कालीन समाजय् विद्यमान मनी मभिंगुयात उलाः क्यनेगुया नापं समाजयात खःगु भिंगु लँय् यंकेगु नितिं अर्ति उपदेश नं बीगु जूगु दु । अथेहे लोकप्याखं नं नेवाःतय्‌गु सांस्कृतिक, सामाजिक जीवनया छगू महत्वपुर्ण पक्ष खः । थज्याःगु लोकनाटकं केवल मनोरञ्जन जक बीगु मयासे तत्कालिन समाजय् विद्यमान असंगति, विसंगतिप्रति आलोचना, व्यंग्य प्रहार यानाः समाजयात सजग–सचेत यायेगु ज्या याःगु दु । यलया काति प्याखंया बाथःप्याखं थज्याःगु लोकप्याखंया दसु खः । अथेहे खँत्वाः खँभाय्, छुनाखं, क्वाः आदि नं नेवाः लोकजीवनया बौद्धिक सजगता तथा सिर्जनशीलताया प्रतिककथं धस्वानाच्वंगु दु । नवाक्वपतिकं हे छगू न छगू स्वभाविक चेष्ठाया रूपय् खँत्वाः, खँभाय्, छुनाखँया प्रयोग जुयाच्वनीगु नेवाः वाकपद्धतिया छगू विशेषता हे जूगु दु । नेवाः लोकसाहित्यया मेगु पक्ष क्वाःकासा खः गुगु बौद्धिक तथा मनोरञ्जनया साधनया रुपय् नेवाः समाजय् ल्यनाच्वंगु दु ।

    थुकथं नेवाः लोकसाहित्यं केवल नेवाः जीवनया सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, आर्थिक आदि थीथी पक्षया जक उद्बोधन यायेगु मयासे देय्‌या तत्कालिन इतिहास तथा सामाजिक, पौराणिक महत्वपूर्ण घटना तकं प्वलेगु याःगु दु ।

    लोकम्ये, लोकबाखं, लोकप्याखं, छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, क्वाःकासा,

  • नेवाः व नेवाः लोक सहित्य

    नेवाः व नेवाः लोक साहित्य सत्यमोहन जोशीया च्वखँ मुना खः । वाङ्मय शताब्दी पुरुष जोशीया च्वखँ मुनेगु ज्या मदन सेन वज्राचार्यं यानादीगु खः । ने.सं. १११४ य् सत्यमोहन जोशी हनेज्या ग्वसाः खलः पाखें पिदंगु थ्व सफुलिइ जोशीया थीथी पत्रिपत्रिकाय् पिहां वयेधुंकूगु व पिमदंनीगु च्वसु संग्रहित जुयाच्वंगु दु । थ्व सफुलिइ मुक्कं झिंच्यापु च्वसू दुथ्याःगु दु । जोशीया च्वसु बिना सम्पादन गथे खः अथेहे दुथ्याःगु धाःगु दु । पिन्यादँ न्ह्यःनिसेंया च्वसु दुगु जूगुलिं थ्व अवधिया शैलीया अध्ययन यायेत नं थ्व सफू महत्वपूर्ण जू ।

  • नेवाः व व्यवहार

    सुवर्ण शाक्यया वृति नेवाः व व्यवहार सफू छगू च्वसु मुना खः । थुकी दुथ्याःगु अप्वः च्वसु थीथी पत्रपत्रिकाय् पिहां वयेधुंकूगु खः । ने.सं. ११२६ न्हूदँ कुन्हु ओलम्पस क्लबं पिकाःगु थ्व सफुलिइ झीसं थःगु संस्कृति व थःगु मांभाय् नेपालभाषा ल्वःमंके मज्यू धैगु सन्देश बियातःगु दु । अथेहे नेवाः व नेवाःतय्‌सं हनाच्वंगु बुद्धधर्मबारे नं च्वसु दु । नेवाः व व्यवहार विषयगत निबन्ध खः । थुकी पीछपु च्वसु दुथ्याःगु दु ।

  • नेवाः समाज

    नेवाः समाज नेवाः देय् दबूपाखें ने.सं ११२७ य् पिदंगु नेवाः समाज दुनेया थीथी जातिया परिचयात्मक सफू खः । थ्व सफुलिइ नेवाःतय्‌गु राष्ट्रिय स्तरया संस्था नेवाः देय् दबू दुने दर्ता जूगु झिंगुंगू जाति—
    १) उदाय् २) कपाली ३) कारंजित ४) चित्रकार ५) ज्यापु ६) तण्डुकार ७) द्यःला ८) धोबि ९) नकःमि १०) नायः ११ ) प्रजापति १२) वज्राचार्य १३) मानन्धर १४)माली १५) रंजितकार १६)राजकर्णिकार १७) राजोपाध्याय १८) शाक्य १९) स्यस्यः
    आदि थीथी नेवाः जातिया वर्णनाणुक्रम कथं परिचय बियातःगु सफू खः । थथे प्रत्येक जातिया परिचय व हे जातियापिंसं च्वयेगु याःगु दु । थथे थःथःपिनिगु जातिया बारे च्वयेगु यानादीपिं च्वमिपिं खः— उदाय् उत्तमराज शिलाकार, कपाली सुर्दशना, कारंजित मंगला कारंजित, चित्रकार पूर्णमान चित्रकार, ज्यापु डा. पञ्चनारायण महर्जन, तण्डुकार मदनप्रसाद तण्डुकार, द्यःला माइलाबाबु द्यःला, धोवि रमेशकुमार कनौजिया व किरण मधैया, नकःमि डिल्लिराम नकःमि, नायः मनोज नेवाः, प्रजापति सुरेन्द्र विक्रम प्रजापति, वज्राचार्य फणीन्द्ररत्न वज्राचार्य, मानन्धर प्रेम साय्‌मि, माली तीर्थनारायण माली, रंजितकार भाइराजा रंजितकार, राजकर्णिकार मदनदास राजकर्णिकार, राजोपाध्याय गोवर्द्धन शर्मा, शाक्य सुवर्ण शाक्य, स्यस्यः पदम श्रेष्ठ । थथे नेवाः समुदाय दुने थीथी जातिया (१९ जातिया) वंशावली, मू थाय्‌बाय्, जनसंख्या, लजगाः, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, भाषिक, भाषिकस्थिति आदिया विस्तृत विवरण दुथ्याःगु थ्व नेवाः समाज सफू नेपालभाषाया ख्यलय् न्हापांगु सफू खः । नेवाः जातिया विषयय् अध्ययन अनुन्धान याइपिनिगु निंतिं थ्व सफू छगू मूवंगु ज्वलं जुइ ।

  • नेवाः समाजय् द्यःला

    नेवाः समाजय् द्यःला सफूया च्वमि भाजु राजनलाल (रास) जोशी खः । थ्व द्यःला समाजयात दुग्यय्‌क अध्ययन यानाः च्वयातःगु अनुसन्धानात्मक सफू खः । थ्व सफू समाजशास्त्र, नृतत्वशास्त्र विधाय् लाः । थ्व सफूया प्रकाशक सोसाइटी फर नेवार स्टडिज खः । ने.सं.११३५ स थ्व सफू पिदंगु खः । द्यःलातय्‌सं नेवाः नखःचखः थःगु हे बिस्कं पहलं हनी । इमिगु इहिपाः यायेगु संस्कार मेमेगु जातिसिबय् पाः । उमि इहि, बाह्रा व ज्याथः जंक्व यायेम्वाः । सीबलय् सीम्ह जिलाजं नं कुबिइ । न्हापा न्हापा उमिसं मेमेगु जातिं मयाइगु चःबि ईगु, बँ पुइगु, सी उइत पँया सामान दयेकेगु आदि ज्या याइ । थज्याःगु बिस्कं विशेषतां जाःगु छगू जातिया संस्कृति लिपा न्हना मवनेमा धकाः भाजु राजनलाल जोशीं खोजमूलक रुपं अध्ययन यानाः पिथनादीगु थ्व सफूया बिशेष महत्व दु । नेवाःतय् दत्थुइ द्यःला समाजया सांस्कृतिक, भाषिक, ऐतिहासिक महत्व छु गुलि दु ? धयागु खँ थ्व सफुलिइ उल्लेख दु । लिसें थौंकन्हय् प्रचलनय् दुगु व मदुगु परम्परायात न्ह्यथनाः राज्यया निंतिं द्यःलातय्‌सं यानावयाच्वंगु योगदानया बिषय नं चर्चा परीचर्चा यानातःगु दु ।

  • नेवाः समाजय् ध्याचू म्ये

    नेवाः समाजय् ध्याचू म्ये ने.सं १११३ य् सोसाइटी फर नेवार स्टडिज ललितपुरं पिदंगु मय्‌जु सृजना शाक्यं च्वयादीगु नेपालभाषाया ध्याचू म्ये सम्बन्धी विस्तृत विवेचना विश्लेषण यानातःगु छगू अनुसन्धानमूलक सफू खः ।

  • नेवाः समाजय् बाह्राः संस्कार

    नेवाः समाजय् बाह्राः संस्कार ज्ञानीमैँया महर्जनया अनुसन्धानात्मक प्रबन्ध सफू खः । ने.सं. ११२८ य् न्हू हिसु पुचः पाखें पिदंगु थ्व सफू नेपालभाषा स्नातकोत्तर यायेगु झ्वलय् च्वमिं च्वयादीगु शोधप्रबन्धया लिच्वः नं खः । थ्व सफुलिइ नेवाः समाजय् मिसा मचातय्‌त याइगु बाह्राः संस्कारया विधि विधान, उपादेयता आदियात बांलाक ब्वयातःगु दु ।