Category: भाषा, लिपि व साहित्य

नेपालभाषा परिषद्या लुखां ने.सं १०९१ य् पिदंगु नेपालभाषाया जातः सफू कविकेशरी चित्तधर हृदयया तःदँया कुतःया संकलन खः । वैत तंका तिनि ल्वीका धकाः उखेलाः थुखेला जुयाच्वंगु झीगु भाषा साहित्यया मूवंगु दसिज्वलंत न्यादँ बिक मालाः लुइकाहयागु धकाः हृदयजुं थ्व सफूया प्रकाशकीय न्ह्यथनादीगु दु । सफुलिइ हृदयजुं नेपालभाषा व थ्वया साहित्यया इतिहास अध्ययन यायेगु नितिं नेपालभाषाय् छापा आखलं सफू पिदने न्ह्यः झीगु भाषाया ल्हातं च्वयातःगु थीथी विषय थीथी थासय् च्वंगु अभिलेख, ग्रन्थतय्‌गु अध्ययन बिनाः नेपालभाषाया प्राचीन अध्ययन पूवनी मखु धैगु महशुस यानाः नेपालभाषा व थ्वया इतिहासया जातः प्वलीगु दसितय्‌गु नमूना तत्कालिन थीथी पुस्तकालय, संग्रहालय व थीथी व्यक्तिपिं पाखें संकलन यानादीगु खः । थज्याःगु संकलनया पुचः हे थ्व नेपालभाषाया जातः सफू खः । थ्वहे कथं थ्व सफुलिइ २८२ शिर्षकय् नेपालभाषा प्रयोग जूगु ने.सं २२४ या वगत गुह्यकया अन्ते निसें ने.सं १०२७या स्तोत्रसमुच्चयया विज्ञापन तकया लिखित व उत्कृण दसितय्‌गु नमूनायात देवनागरी लिपिं हीका समयक्रम मिले यानाः थ्व सफुलिइ न्ह्यब्वयातःगु दु । थथे थ्व सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दसित गुलिं चा, ल्वहं, सिँ, सिजः, ली आदिइ कियातःगु खःसाः गुलिं ताडपत्र, भ्वजपत्र, कापः, म्हासु भ्वँतय् ल्हातं च्वयातःगु खः । अथेहे थज्याःगु ज्वलंया विषय —छेँ, बुं, ध्यबा, वस्तु आदि सम्बन्धी, दानपत्र, क्रयपत्र, वन्धकपत्र, लालमोहर, अथे हे देगः, छेँ, सतः, हिति, धः, तुं, पाः, तँ, जःधुं पुखू, गढ, क्वाथ आदि दयेकागुया अभिलेख कथंसा, गुगुं प्याखं क्यंगु, बाखं कंगु, देगः चीभाः आदिया प्रतिष्ठा, थीथी देव देवीआदिया जात्रा, जुजु राजकुमारपिनिगु विवाह, व्रतवन्ध, जुजुपिनि मेगु देश नाप जूगु हताः, सन्धी आदि जक मखु पुलांगु रचनात्मक व सिर्जजनात्मक ग्रन्थया नमूना गथे —गोपालराज वंशावलीया, अमरकोश, तन्त्राख्यान, महासत्वपाख्यान, महाकाल चचा आदि, अथे हे ल्हासा अदालतया निर्णय, व्यक्तिगत पौ आदि जूगु दु । थुपिं दसि नमूनात केवल स्वनिगः दुनेयागु जक मजुसे स्वनिगलं पिने —बनेपा, चित्लांग, भोजपुर, तानसेन अझ गुलिं ल्हासायागु तकं जूगु दु । थथे थीथी कथंया थीथी विषयया थीथी थासं प्राप्त जूगु थीथी नेपाल लिपिं च्वयातःगु हस्तलिखित नमूना दसित नेपालभाषाया व थ्वया प्राचीनभाषा साहित्य अध्ययन यायेत आपालं ज्याख्यलय् जूगु कच्चा पदार्थ चूलाकेगु ज्या थ्व सफुलिं याःगु दु । तर थुपिं नमूना दसित अप्व थें द्वितीय श्रोत पाखें प्राप्त यानातःगु व मूल अभिलेख नाप बांलाक रुजु मयानातःगु कारणं आपालं अशुद्ध पाठ नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

नेपालभाषाया त्वाथः नेपाःया चैनपुरय् च्वनादीम्ह लप्टन लोकमान श्रेष्ठं च्वयादीगु नेपालभाषाया अर्थ नेपाली भाषं बियातःगु शब्दकोशया सफू खः । भाजु दिलिप श्रेष्ठं साहित्य सदनपाखें ने.सं १०७३ पिथंगु थ्व सफू लोकमान श्रेष्ठं नेवाः जुयाः नं नेवाःभाय् मसःपिं स्वनिगलं पिने चैनपुरय् च्वंपिं नेवाःतय्‌त नेपालभाषा सयेकेबीगु व नेपाली भाय् मसःपिं नेवाःतय्‌त नेपाली भाय् सयेके जीक च्वयादीगु सफू खः । थ्व सफुलिइ छगू छगू विषयया शब्दयात छगू छगू अध्याय गथे म्ह ब्व छगू अध्याय, थःथिति खँग्वः मेगु अध्याय, नसा स्वंगूगु अध्याय, यानाः पीनिगू अध्याय दुथ्याकातःगु दु । थ्व छगू बःचाधंगु कोशया सफू खयां नं छगू ऐतिहासिक धायेबहःगु सफू खः ।

झिदँय् छकः काइगु जनगणनाय् वि.सं. २०६८या जनगणनाय् नेवाःतय् जनसंख्या व नेवाःभाय् मांभाय् कथं ल्हाइपिनिगु जनसंख्या वास्तविक ल्याः स्वयाः म्हो जूगुलिं लिपायागु २०७८ या जनगणनाय् थथे मजुइमा, नेवाःत सर्तक जुयाः थःपिनिगु भाषा जाति सम्बन्धी सही तथ्यांक जनगणनाय् दुथ्याकेमा धकाः थःगु मातृभाषा, जाति आदिया नां गुकथं जनगणना काःवइपिंत बीमाः धकाः जनसंख्या शिक्षाया खँ नं थ्व सफुलिइ न्ह्यब्वयातःगु दु । अथे हे मातृभाषाया परिभाषा छु खः छुकियात मातृभाषा धाइ धैगु सन्दर्भय् — मामं ल्हाइगु भाय्, मांनं स्यंगु भाय् व थः पुर्खापिसं ल्हाइगु भाषा मातृभाषा जुइधकाः मातृभाषाया परिचय नं थ्व सफुलिइ न्ह्यब्वयातःगु दु ।

नेपालभाषा ल्हाइपिं मनूत विस्तार जुयावंलिसे थुकिया भौगोलिक व सामाजिक भेद नं खनेदत । थुगु भेद येँ, यल, ख्वप, दोलखा, पही व चिलं यानाः न्याकचा दु (शाक्य, १९९२ व जोशी, २०६०, क–ज) । येँ, यल, ख्वप, दोलखा व चिलं भौगोलिक कचा खःसा पही सामजिक कचा खः । नेवाःभाय्‌या वक्ता स्वनिगः (येँ, यल, ख्वप) व नेपाःगाःया ३९गू गामय्‌ ख्वातुक्क खनेदु । जिल्लाया ल्याखं ७७ गू जिल्लाय्‌ न्यनाच्वंगु दु ।

ई.सं. २००५ निसे २०१७ तक भाजु ओमकारेश्वर श्रेष्ठंया नेतृत्वय्‌ जूगु ‘समाज भाषावैज्ञानिक सर्भेक्षण’ कथं नेपालभाषाया भौगोलिक व सामाजिक भेद मूलतः येँ–यल, ख्वप, दोलखा व पही यानाः प्यथी जक खनेदुगु जुल । येँ–यलं नेपाःगाःया येँ व यलदेलिसें पूर्वी, दक्षिणी व पश्चिमी ग्रामीण लागा (आःया ११गू नगरपालिका)यात कःघाइ । लिसें तराइया थीथी जिल्लाय्‌ नं थुकिया बल्लाक प्रभाव खनेदु । थुकी ख्वपया भाषिकाय्‌ दकलय्‌ आपाः लिकचा खनेदत । ख्वप, थिमि–बोदे–नगदेश, नाला–साङ्गा– भ्वँत, धौख्यः–खम्पु–चौकोट, पन्ति–खोपासी यानाः न्याकचा दु । पही दुने गमाल, पही, गोपाली व बलामि प्यकचा दत  ।

दोलखाया द्वालखाय्‌, तौथली, दुति व लिस्ती यानाः प्यकचाः दत । पहीया थःगु हे लिकचा नं तौखेल, शिखरपा, बोसन, खोपासी व थोकरपा खनेदत । चित्लाङया लिकचाकथं बलामि, गमाल व गोपाली यानाः स्वकचा सामाजिक लिकचा खनेदत । बलामिया चित्लाङ बाहेक टेकानपुर (थानकोट), सितापाइला, रानीवन (बालाजु), कागतीगाउँ (ओखरपौवा) लिकचा नं दत । गमालया चिलं (चित्लाङ) व संगू (प्याङगाउँ)या निकचा दत । गोपालीया तिष्टुङ, चिलं व थक्वाः (थानकोट) स्वकचा दत । मुक्कं यानाः नेपालभाषाया २८ कचा, लिकचा खनेदत । थन पहीया कचामचा दकलय्‌ आपा लिकचामचा खनेदत । थुकीयात तालिका नं–२ दुने क्यनातःगु दु ।

चित्लाङ गालय्‌ गमाल, बलामि व पोडेया क्वातुगु जग खनेदु । चित्लाङ गाः व मेमेथासया बलामिया स्थानीय कचामचा खनेदयावल । चित्लाङ व ओखरपौवाया वर्णव्यवस्था नामं पाःगु खनेदत बलामिं बिस्कं भाषाया बांलुइकेत्यंगु खनेदु । पहरीया कचा खँग्वःया तगिमय्‌ खनेदत । पहरीया अभियन्तातसें नेपालभाषालिसे फायाः जनजातिया भाषा व जातिया धलखय्‌ विस्कं नां दुतिनेधुंकूगु दु । नेपालभाषाया कचा क्वःछीत वृहत्तर अध्ययन न्ह्याकेमाःगु खनेदु ।

तानसेनय्‌ नेपागाःया स्वंगू शहर येँ, यल, व ख्वपया भाषाया ल्वाकःबुकः खनेदु । थन स्वंगू सहरया मनूतसें थःथगु हे भासं खँल्हाना कालाबिल याइ । छम्हेसिनं धाःगु मेम्हसिन बांलाक थुइका ज्याखँ न्ह्याकाच्वंगु दु । भाषा संरक्षणया बांलाःगु दसु थन खनेदु ।

सामान्य ल्याखं नेपालभाषाया कचा थुइकेत नेपाःगाःया उत्तरपूर्वी लागाय्‌ ख्वप व मेथासय्‌ यलभाय्‌या किचः खनेदु । अथे हे तत्कालीन सगरमाथा अञ्चलं पश्चिमया दक्व थासय्‌ ख्वपभाय्‌या किचः खनेदुसा ल्यंगु थासय्‌ यलभाषाया किचः खनेदु ।

नेपालभाषा नेवाः जातिया मातृभाषा खः । खँल्हाबल्हाय्‌ नेवाःतय्‌सं थःगु मांभाय्‌यात नेवाःभाय्‌ धायेगु याःसा मेपिं भाषाभाषीपिंसं थ्व भाषायात नेवारी/नेवारभाषा/नेपालभाषा आदि धायेगु नं याः । औपचारिक रूपं नेवाःतय्‌सं थःगु भाषायात नेपालभाषा धकाः धायेगु याइ नापं मेपिंसं नं नेपालभाषा धकाः हे सम्बोधन यायेमाः धैगु मनंतुनी । थौंकन्हय्‌ नेवाः अभियन्तातसें सः तःगुलिं जातिया नां व भाषाया छता हे नां नेवार धयाहःगु दु । तत्कालीन प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीया अध्यक्षताय्‌ च्वंगु बैठकं आवंलि नेपालभाषा धायेगु खँ क्वःछिउगु खः । थुकथं ‘नेपालभाषायात’, थीथी नामं सम्वोधन याःसां थ्व भाय्‌या ऐतिहासिक नां ‘नेपालभाषा’ खः धयागु खँ प्रमाणित याइगु आपालं दसित लूगु दु । मध्यकालीन साहासन, शिलापत्र, अभिलेख ग्रन्थ आदिइ थ्व भाय्‌यात नेपालभाषा / नेवारभाखा / ङेपारभाखा / नैपालिक भाषा आदि धकाः तःथाय्‌ हे उल्लेख यानातःगु दु । थथे थौं तक प्राप्त प्रमाणअनुसार थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा’ सम्वोधन यानातःगु न्हापांगु प्रमाणिक दसि ने.सं. ५०० या ‘नारदसंहिता टीकाग्रन्थया पुष्पिका वाक्य’ खः, गुगु थुकथं दु–

‘इदमल्पधियां तृणां दुर्विज्ञयं–पदोदितम् ।।

नारदीयं यदस्तोह न्यायशास्त्र महार्थवत् ।।

तस्येयं लिख्यते टीका स्पष्टा नैपाल भाषया ।

इमां विज्ञय्‌ भूपाद्या श्चरन्तु न्यायवत्र्मना’ ।।

अथेहे ने.सं ५०१ य्‌ माणिक्य धाःम्हेस्यां च्वःगु अमरकोशया टीकाग्रन्थया उपसंहार वाक्यय्‌ नं थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा’ धकाः हे नां बियातःगु दु गथे —

‘इति माणिक्य विरचितो–अमरकोषस्य नैपाल भाषा टिप्पणी समाप्तेयं ।। स्वस्ति श्री मन्नेपालिक वत्सेर ५०९ चैत्रकृष्ण त्रयोदश्यां बुधवासरे’ (हृदय, १०९१:९) । थुकथं अमरकोशया टीकाग्रन्थं निसें स्पष्टरूपं तत्कालीन सफुलिइ, ग्रन्थया समाप्ति वाक्यय्‌, शिलालेख, अभिलेख आदिइ थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा’या नामं सम्बोधन यानातःगु दु । थथे नेवाःतय्‌गु मांभाय्‌ नेपालभाषायात नेपाल देशया नामं जक सम्बोधन यानातःगु मखसे गुलिं शिलालेखय्‌ ‘अतः परं नेपालभाषा’, ‘देशभाषा’, ‘स्वदेशभाषा’ धकाः नं सम्बोधन यानातःगु दु । जुजु जयज्योति मल्लया शासनकालयागु ख्वपया टौमढी त्वालय्‌ च्वंगु ने.सं १४०९ या शिलालेखय्‌ ‘अतः परं नेपालभाषा श्री योङस्तु सोमवासरे श्री त्रिपुरविद्या पीठिया द्वार पादुका स्थापना दिन जुरो’ (माली, ने.सं. १०९८:१७) धकाः नेपालभाषायात ‘परं नेपालभाषा’ धकाः उल्लेख यानातःगु दुसा जुजु यक्ष मल्लया शासनकालयागु ख्वपया हे टौमढी त्वालय्‌ च्वंगु ने.सं १४३९ या शिलालेखय्‌ – ‘देशभाषा ।। श्री जय यक्ष मल्ल प्रभु ठाकुरसं पादस्थापनया दिन गजुडि छसि पुल छय्का लुँ यितिन दय्का जुरो’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु ।

नेपालभाषायात मल्लकालय्‌ ‘देशभाषा’ जक मखु ‘अथः स्वदेशभाषा, अतः परं देशभाषा’ धकाः तकं सम्वोधन यायेगु जूगु खँ येँया मल्ल जुजु प्रताप मल्लया ने.सं १६५३ या हनुमानढोकाया शिलालेखपाखें पुष्टि जूगु दु । उत्तर मल्लकालय्‌ वयाः थ्व भाषायात अझ मेमेगु नामं नं म्हसीकेगु जुल । थ्व हे कथं तत्कालीन थीथी अभिलेख, कोश, टीका, ज्योतिष, चिकित्सा, अवदान, कथा आदि विविध विषयया ग्रन्थतय्‌गु न्हापांगु व दकलय्‌ लिपाया पुष्पिका वाक्यय्‌ व नाटक, कथा आदिया प्रसंगय्‌ थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा,’ ‘नेवारभाषा’ धकाः सम्बोधन यायेगु जुल । थुकथं नेपाल देशया नामं सुशोभित जुइगु अवसर नेपालभाषायात प्राचीनकालं निसें प्राप्त जूगु खः ।

थज्याःगु हे तथ्ययात मनन यानाः इतिहास संशोधनमण्डल, डिल्लीरमण रेग्मी, योगी नरहरि आदि थेंज्याःपिं इतिहासकारपिंसं सङ्कलन यानाः प्रकाशित याःगु सहासन व वीर पुस्तकालयं प्रकाशित याःगु सहासनय्‌ नं थ्व भाषायात ‘नेपालभाषा’ हे धकाः च्वयेगु याःगु खः ।

थौंकन्हय्‌ गुलिं विभाषी नेवाःतय्‌सं नेपालभाषायात ‘नेवारी’ धकाः धायेगु गुगु यानाहःगु खः थ्व प्रचलन नेपाःगालय्‌ युरोपं वःपिं कम्पुचियन पादरीत पाखें शुरु जूगु खः । अमिसं भारोपेली भाषाया स्वभाव अनुरुप ‘अंग्रेज’तय्‌गु भाषायात ‘अंग्रजी’ भारतया भाषायात ‘भारती’ धाये थें नेवाःतय्‌गु भाषायात नं ‘नेवारी’ धायेगु यात । नेपालभाषा चीन—तिब्बती भाषा परिवारया भाषा जूगुलिं भारोपेली भाषा परिवारया भाषायात अंग्रेजी, हिन्दी, वंगाली धाइ थें नेपालभाषायात नं नेवारी धायेगु पाय्छि मजू । चीन—तिब्बती परिवारया भाषा गथे  – तामाङ भाषायात ‘तामाङी’, गुरुङ भाषायात ‘गुरुङी’, भाषा धाइमखु थें नेपालभाषायात ‘नेवारी’ धायेगु भाषिक विशेषता अनुसार पाय्छि मजू ।

भाषिक वंशावली

नेपालभाषा नेवाःजातिया मातृभाषा खः । थौंया नेवाःतय्‌ दथुइ छुं नं मंकाः चिं दुसा अमिगु भाषा खः । उकिं नेवाःत भाषां छधी यानातःपिं भाषिक समुदाय खः । थ्व भाषाया उत्पति गुकथं जुल गबलें निसें जुल धैगु धायेगु उलि अःपुगु खँ मखु, थ्व सम्बन्धी थीथी विद्वानपिनि थीथी धारणा दु । तर अथे खःसां थौं स्वयाः निद्वःदँ न्ह्यः हे नेपालभाषा अस्तित्वय्‌ दयेधुंकल धयागु खँ नेपाःया थीथी थासय्‌ लुयावःगु तत्कालीन अभिलेखय्‌ दुथ्यानाच्वंगु नेपालभाषाया खँग्वः थुकिया दसु खः । छु नं भाषा आपालं विकास जुइधुंकाः जक लेख्य परम्पराया विकास जुइगुलिं निद्वःदँ न्हयः हे नेपालभाषा जनभाषाया रुपय्‌ अस्तित्वय्‌ वयेधुंकल धैगु स्पष्ट जू । नेपाल देशया नामं हे नेपालभाषा जूगु वा ‘नेपालभाषा’ ल्हाइपिं च्वनीगु देश जूगुलिं देशया नां ‘नेपाल’ जूगु खः धाइपिं नं दु । नेपालभाषाया उत्पति तथा विकासया बारे थीथी विद्वानपिनि थीथी धारणा दुसां नेपालभाषा चीनसँय्भाय्‌ खलःया सँय्बर्मा कवःया हिमालीकचाय्‌ लाःगु छ असर्वनामिक भाय्‌ खः धैगु खँय्‌ धाःसा आपाःसिया सहमत दु ।

थ्व हे कथं नेपालभाषाया भाषिक वंशावलीया भाषिक आनुवंशिका रेखाचित्र थुकथं क्यने छिं–

थथे नेपालभाषायात चीन तिब्बती भाषा परिवार अन्तर्गतया भाषा खः धकाः दकलय्‌ न्हापां सन् १८२७ य्‌ तत्कालीन नेपाःया रेजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हडसनं लुइकूगु खः । हडसनं थःगु लेखय्‌ नेपालभाषायात उत्तरी मूलया भाषाअन्तर्गत दुथ्याकादीगु खः । छुं दँ लिपा ग्रियसनं सन् १९०८ उप भारतीय भाषा सर्वेक्षण ग्रन्थ सम्पादन याःबलय्‌ नेपालभाषायात चीन–तिब्बती भाषा परिवारया तिब्बती बर्मा उपशाखाअन्तर्गत दुथ्याकूगु खः । थुकिया भाषा वैज्ञानिक पारिवारिक सम्बन्धया पुष्टि रबर्ट सेफरं सन् १९५२ स ‘नेपालभाषा व चीन तिब्बती’ धैगु लेखय्‌ याःगु खः । सेफरं पुलांगु तिब्बती बर्मी परिवारया भाषाय्‌ उपसर्ग व प्रत्ययया लिउने व्यञ्जन वर्ण लोप जुयावनीगु जूगुलिं नेपालभाषाया सम्बन्ध आसाम–बर्मा शाखा स्वयाः अप्वः उत्तर (तिब्बती) व पूर्वी (बर्मा र पूर्वी सिमाना) अर्थात् तिब्बती–बर्मी नाप अप्वः स्वापू दुगु क्यंगु दु । अथेहे क्वयल्भरं थ्व भाषाया अर्थ व ध्वनिया सगोत्री प्रतिशतया आधारय्‌ नेपालभाषायात ‘हिमाली भाषासमूह’ अन्तर्गत वर्गीकरण यानाः थ्व ‘चेपाङ’ (सन् १९७० स ) भाषा नाप अझ अप्वः सतीगु क्यंगु दु । क्वयल्भरया अनुसार ईशापूर्व १५०० न्ह्यः हे थ्व भाषा चीन–तिब्बती भाषा पाखें बाय्धुंक्र्रूूगु खः । मेम्ह नृतत्वशास्त्रीया धापू कथं मूल नेपालभाषा भाषीत म्ह नं स्वकः बाय्‌ हिलाः, हिलाः, नेपाल उपत्यका दुने दुहांवःगु खनेदु  । थ्व तथ्य नेपालमण्डलय्‌ लूूगु २२५ गू ति लिच्छविकालीन अभिलेखय्‌ छ्यलातःगु २७५ गः ति संस्कृतेत्तर खँग्वलं प्रमाणित जूगु दु । उकीसनं ईशापूर्वया नेपाल उपत्यकाया समाजय्‌ ‘लः’ थुइकीगु शब्दयात छगू हे कथं (संयुक्त रूपं ) छ्यःगुलिं नं पुष्टि याः । थज्याःगु चीन–तिब्बती भाषाया थीथी खँग्वः गथे —तिखु (चेपाङ +नेवार), डिखु (मगर+ नेवार), खुदुल (नेवार +किरात) आदि खः । थ्व तथ्य पाखें छु प्रष्ट जू धाःसा प्राचीन नेपालभाषा खालि छगू खास जातिया भाषा जक मजुसे ईशापूर्व उपत्यकाय्‌ केन्द्रित जुयाच्वंपिं विभिन्न हिमाली समूहया मनूतय्‌गु मंकाः भाषा जूगु खनेदु । थ्व अनुसार तिब्बती–बर्मी मूलया हिमाली भाषा नवाइपिं विविध समूहया मनूत मध्ये उगु इलय्‌ थन दुपिं नेवाःतय्‌गु समूह नं छगू खः (तमोट, ने.सं. १११४ः५) ।

थथे तिब्बती–बर्मी मूलयापिं हिमाली भाषा नवाइपिं समूहलं जक बास यानाच्वंगु नेपाल उपत्यकाय्‌ ईया ह्यूपाःलिसें भारोपेली भाषा परिवारया थीथी भाषा संस्कृत/प्राकृत, मैथिली, फारसी, खस नेपाली आदि नवाइपिं मनूत नं विभिन्न कारणं थीथी इलय्‌ नेपाःगालय्‌ दुथ्यन । फलस्वरूप थुमिगु भाषाया प्रभाव नं विस्तारं थनया भाषा भाषीपिनिगु भाषाय्‌ लाःवन । थुकिं यानाः तिब्बती–बर्मी भाषाया भाषिक स्वरूप शिथिल जुजु वनसा मेमेगु भारोपेली भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ झन झन अप्वया वन । कालान्तरय्‌ भारोपेली भाषा परिवारया विभिन्न भाषाया खँग्वः जक नेपालभाषाय्‌ दुथ्यनेगु मजुसे नेपालभाषाया भाषिक संरचनाय्‌ तकं थुमिगु प्रभाव लाःवन । उकिं थौंया नेपालभाषा तिब्बती–बर्मी मूलया भाषा खया नं भारोपेली भाषाया गाक्कं प्रभाव लायेधुंकूगु भाषा जूगु दु ।

नेपालभाषाया नीनिम्ह च्वमिपिं सफू ने.सं ११२६ य् कविकेशरी चित्तधर हृदयया सच्छिदँया बुन्हिया लसताय् पिदंगु खः । शान्तराज शाक्य क्वाःबाहाः यलं थम्हं च्वयाः थम्हं हे पिकयादीगु सफू खः । थुकी महाकवि चित्तधर हृदय निसें भाषासेवी ज्यापु पञ्च तक यानाः नीनिम्ह च्वमिपिनिगु संक्षिप्त जीवनी व उमिगु कृतिया परिचय दुथ्यानाच्वंगु दु ।

नेपालभाषाया पुनर्जागरणकाल धकाः ने.सं १०२९–१०६० तकया समयावधियात कायेगु यानातःगु दुगुगु समयावधि नेपालभाषाया माध्यमिककाल (ने.सं ९६७—१०६०) या समयावधि दुने लाः । पुनर्जागरणया शाब्दिक अर्थ खः हानं दनेगु । थ्व शव्द दकलय् न्हापा १४ गू गु शदी रेनाँ सा (Renaissance) या नामं इटालीइ तत्कालीन मनूतय्के ईश्वर व धर्मय् जक अति मोह दयाच्वंगुया विरोधय् मानबीय र्सिजनाप्रति आस्था देजाइगु सांस्कृतिक सामाजिक जागरणयात कयाः छ्यःगु खः । अथे हे भारतय् ने.सं ९९८—१०२० तक भारतेन्दु हरिश्चन्द्रया नेतृत्वय् राष्ट्रियता, सामाजिक सुधार, भाषिक सुधार व समृद्धिया ज्याखँ छगू आन्दोलन कथं गुगु न्ह्यात थुकियात भारतया पुनर्जागरण आन्दोलन नालेगु याःगु दु । थ्व आन्दोलन पाखें नेपाःया तत्कालिन युवात नं प्रभावित जूगु जुयाच्वन । फलत थ्व युवातय्‌सं थःथःगु व्यक्तिगत कुतलं थःपिनिगु भाषा साहित्य थकायेगु युगान्तकारी ज्या यात । थुकियात हे नेपालभाषाया पुनर्जागरण कथं काःगु खः ।

नेपालभाषाया प्राचीनकाल अर्थात् मल्लकालय् म्ये, प्याखं तथा बाखं आदिं सम्पन्न जुइधुंकूगु नेपालभाषा साहित्य राणाकालय् वयाः थ्वया अस्तित्व तकं न्हनावनीगु अवस्थाय् थ्यंवन । थुकिया मू कारण खः —छखे नेपालभाषा साहित्ययात ईया माग कथं न्ह्याकेमफु खःसा मेखेर राणा शासकपिनिगु दमन नीतिं नं खः । चन्द्रशम्शेरमा पालय् ने.सं. १०२६ स नेपालभाषां च्वयातःगु भांयात मान्यता मबिइगु जुलसा, लिपावनाः छपु निपु सिलः तुतः च्वपिंततकं ज्वनाः कुनाः ख्याच्वः बियाः नेपालभाषां च्वयेगु ब्वनेगु धैगु हे गैरकानुनी थें यानाबिल । मेखेर ने सं १०२९ न्ह्यः तक नेपालभाषां गुलि नं सफू च्वयेगु जुल फुक्क हस्तलिखित रुपय् जक जुल व नं प्राचीन नेपाललिपिं हे जक च्वयेगु जुल । तर शाह जुजुपिनिगु उदयलिसे चलन चल्तिइ देवनागरी लिपि छ्यलेगु जूगुलिं थुगु इलय् थ्यंबलय् सर्वसाधारणं प्राचीन नेवाः लिपि ब्वने मसया वनेधुंकल । न्हापा न्हापा सफू च्वयावंपिसं नं चलनचल्तीया नेवाःभाय् मखु पुलांगु हे नेपालभाषा छ्यलाः च्वयावंगु जुयाच्वन। फलत सर्वसाधारणं सफू च्वयेगुला गन अमिसं च्वयातःगु सफू तकं ब्वनेमफैगु जुयाबिल ।

तर इलं निष्ठानन्द वज्राचार्य, सिद्धिदास अमात्य, जगतसुन्दर मल्ल, योगवीरसिंह, धर्मआदित्य धर्माचार्य, शुक्रराज शास्त्री आदि थेंज्याःपिं युगपुरुषत बुइकूगु जुयाच्वन । नेपालभाषाया थज्याःगु दयनीय अवस्थायात वाचायेकाः थ्वय्‌कः महारथीपिंसं मरणान्त स्थिति थ्यनेत्यंगु नेपालभाषायात मृत्यु सन्जीवनी बुटी त्वके थें तत्कालीन वस्तुस्थिति आवश्यकतायात नं मनन यासे नेपालभाषाया पुनर्उत्थानया ज्या न्ह्याकल ।

पं. निष्ठानन्द वज्राचार्य (ने.स.९८७–१०५५) हस्तलिखित परम्पराय् लिकुनाच्वंगु नेपालभाषायात छापा आखलं सफू पिकायेगु परम्परा ब्वलंकाः नेपालभाषायात प्रचार प्रसार जुइके बिल सा देवनागरी लिपि, बोलिचालिया भाषां सफू च्वयेगु थेंज्याःगु क्रान्तिकारी पलाः न्ह्याकाः नेपालभाषायात जनग्राह्य जनरुचिया विषय जुइके बिल । महाकवि सिद्धिदास अमात्यं (ने.स.९८७– १०५०) ५० मयाक विविध विधा तथा विषयया सफू च्वयाः नेपालभाषा साहित्ययात छगू स्तरीय साहित्य दुगु भाषा जुइके बिल । साहित्य श्वान्त सुखायया नितिं मखु परान्त सुखाय परहितया नितिं जुइके बिल । नीति उपदेश हे थुगु समयावधिया साहित्यया मूल लक्ष्य जूवन । अथे हे मास्टर जगतसुन्दर मल्लं (ने.स.१००३–१०७३) मातृभाषा शिक्षा बिइगु संस्कार स्वनाबिलसा, योगवीरसिंहं (ने.स.१००६–१०६२) कविताया माध्यम मातृभाषा अनुराग तथा सामाजिक जागरण व सुधारया सः प्रतिध्वनित यात । नेपालभाषा जिर्ण जुगु, अल्सि मचासे भिकेनु, धकाः नेपालभाषायात हान थनेगु जक मखु, थ्वयात अझ विकास यायेगु निति शंखनाद यात । शुक्रराज शास्त्री (ने.स.१०१३– १०६१) नेपालभाषा वर्णमाला, नेपालभाषा व्याकरण सफू च्वयाः नेपालभाषायात स्तरीयता विइगु कुतः यात ।

धर्मादित्य धर्माचार्यं (ने.स १०२२.– १०८३) बुद्ध धर्म व नेपालभाषा (ने.सं १०४५–१०५०) पत्रिका पिकयाः भाषिक साहित्यिक चेतनाया जः हवलेगुया नापं पत्रकारिता नीस्वनेगु ज्या यात । भाषिक साहित्यिक उत्थानया ज्याय् संगठनात्मक रुपं पला. न्ह्याकेगु कुतः यात । नेपालभाषा व थ्वया साहित्य नांगु अन्वेषनात्मक लेख च्वयाः नेपालभाषायात स्वदेशय् जक मखु विदेशय् नं म्हसिइके बिइगु यात । थ्व समयावधी साहित्यिक माध्यमं जक भाषिक चेतना जागरण हयेगु मजुसे धर्म संगीतया माध्यमं नं तत्कालिन जनमानसय् भाषिक अनुराग थनेगु ज्या जूगु दु । तत्कालीन बौद्ध विद्वानपिसं बौद्ध धर्मया महायानी ग्रन्थयात नेपालभाषां हिलाः धर्मया शील व पवित्रताया ज समाजय् खयेकेगु यातसा तत्कालिन जागरुक युवात पाखें ज्ञानमाला भजन खलः (ने.सं १०५५) नीस्वनाः भजन पाखें जनमानसय् मातृभाषाया प्रचार नापं सुधारया चेतना ह्वलेगु यात । पुनर्जागरणकालया अन्त पाखे पिदंपिं चित्तधर हृदय, वैकुण्ठप्रसाद लाकौल, फत्तेबहादुर आदिपिंसं नं थः अग्रजपिंसं ल्ह्वंगु भाषा साहित्य जागरणया पलाःयात अझ तिबः बीगु यात । थुगु इलय् पिदंगु साहित्य न्हापाया स्वयाः पाःगु जक मजुसे गुलि नं रचना थुगु इलय् पिदन व फुक्कय्सनं जागरणया सः मातृभाषानुराग दु, नेपालभाषायात न्ह्यज्याकेगु आतुरता दु । उकि ने.सं. १०२९ निसें ने.सं. १०६० या समयावधियात पुनर्जागरणकाल कथं कयातःगु खः । थथे थ्व समयावधियात पुनर्जागरणकाल धकाः नां छुइगु ज्या न्हापा यानादीम्ह विद्वान डा. कमलप्रकाश मल्ल खः । अनंलि मेपिसं नं थुगु न्हूगु हिउपाः वःगु ईयात नेपालभाषाया पुनर्जागरणकाल धायेगु यात ।

नेपालभाषाया प्राचीन काव्य सिर्जना डा. जनकलाल वैद्यं च्वयादीगु नेपालभाषाया प्राचीन काव्य सम्बन्धी छगू ग्यसुलाःगु अनुसन्धानात्मक ग्रन्थ खः । नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं ने.सं ११२२ (वि.सं २०५२) य् पिकाःगु थ्व सफू डा. जनकलाल वैद्यं नेपालभाषाया प्राचीन काव्य सिर्जना विषयय् विद्यावारीधि यानादीबलय् प्रस्तुत यानादीगु शोधप्रबन्धयात सफूया रुपय् पिकयातःगु ग्रन्थ खः । थ्व सफू नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं पिकाय् न्ह्यः च्वमिं थ्व ग्रन्थयात टाइप लिथो यानाः पिकयादीगु खः । मुक्कं ३६३ पौ व झिंगुंगू अध्याय दुगु थ्व सफुलिइ झिंखुगूगु शदी निसें झिंगुंगूगु शदीया अन्ततक रचना जूगु नेपालभाषाया ४६१ पु (प्रकाशित २३५ व अप्रकाशित २३८) प्राचीन म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं प्रत्येक छपु छपु म्येया विश्लेषण जक मखु व्याक्क म्येया सन्दर्भ प्रशंग तकं ब्वयातःगु दु । अले पुलां म्यँया वैज्ञानिक वर्गिकरण यानाः विषयवस्तुया आधारय् च्यागू विषयबस्तु गथे —भक्ति, श्रंगार, देशभक्ति, ध्याचू, उपदेश, शोक, स्तुति आदि शैलीया अधारय् वर्णनात्मक, इतिकथात्मक, सम्वादात्मक, अक्षरमाला आदि, अथेहे अभिव्यतिm कथं सहज, सरल, सुबोधता, संगीतात्मकता (लय, तालवद्ध) आदि कथं ब्वथलातःगु दु ।

अप्वः थें पुलां म्ये लाय्‌कू खलःया काव्य सिजृना जूगुलिं येँ, यल, ख्वपया लाय्‌कू खलकं पिलूपिं कवि, कवयित्री व भारदार स्रष्टापिनिगु अलग्ग परिचय नापं उमिगु काव्यया विषयवस्तु, अभिव्यक्ति, शिल्पगत पक्ष आदिया लिधंसाय् उमिगु परख यानातःगु दु । थथे थ्व सफुलिइ लाय्‌कू खलकं पिदंपिं झिंन्हय् कवि जुजुपिं, न्हय्‌म्ह कवयित्री लानिपिं व झिंनिम्ह ज्ञात कविपिनिगु विवेचना दुथ्यानाच्वंगु दु ।

अथेहे च्वमिया अध्ययन सीमादुने लाःगु (झिंखुगू शदी निसें झिंगुंगू शदीया) म्येया विवेचना यायेगु झ्वलय् अज्ञात च्वमिपिनिगु म्येयात जुजुपिनिगु शासनकाल कथं ब्वथलाः उकिया विवेचना यानातःगु दुसा थुगु समयावधिया म्येयात विषयवस्तु, शैली आदि कथं नं व्याख्या विश्लेषण यानातःगु दु । थ्व सफुलिइ नेपालभाषाया प्राचीन म्ये व म्ये च्वमिपिनिगु विवेचना विश्लेषण जक मखु अध्ययनय् दुथ्याःगु म्येया आधिकारिकताया लागि परिशिष्ठय् थ्व सफुलिइ विवेचना जूगु म्येया मूल पाठ व म्येँया श्रोत आदि नं न्ह्यब्वयातःगु दु । उकिं थ्व सफू नेपालभाषाया प्राचीन काव्यया इतिहास जक मखु नेपालभाषाया पुलांम्ये सिर्जना जुइकूगु समाज, संस्कृति व सभ्यताया इतिहास नं खः ।

नेपालभाषाया भाषा संन्हू मय्‌जु मोतिलक्ष्मी शाक्यया बाखं व प्रबन्ध विधापाखें अलग्गगु व्याकरणीय सम्बन्धी सफू खः । नेपालभाषाया भाषा संन्हू सफू वाङ्मय शताब्दीपुरुष सत्यमोहन जोशीया दच्छियंकं माने याःगु सछिदँ बुन्हिया लसताय् वय्‌क:यात हे देछानाः पिकाःगु सफू खः । कुतः पिकाकःया प्रकाशनय् ने.सं. ११४० य् पिदंगु थ्व सफुलिइ झिंनिगू अध्याय दुथ्यानाच्वंगु दु । सफूया भूमिकाय् झीगु भाषिक धनयात ल्यंकातयेगु तातुनाः थ्व सफू च्वयागु खः धकाः सफू च्वयाया उद्देश्य न्ह्यथनातःगु दु । थ्वहे उद्देश्य अनुरुप च्वमि मोतिलक्ष्मीं थ्व सफुलिइ तःम्हमछि नेपालभाषा साहित्यया विद्वानपिनिगु मन्तव्यया नापं भाषिक मौलिकता स्वरुपगु नेपालभाषाया छता निता मूल खँग्वः, खँभाय्, खँत्वाः आदि न्ह्यब्वयादीगु दु । नापं थ्व सफुलिइ नेवाः संस्कृतिया महत्वपूर्ण विशेषता अर्थात् नेवाः समाजय् म्ह्याय्‌मचाया भूमिकायात नं न्ह्यब्वयाः मिसा जाति प्रति सम्मान व गौरब देछायादीगु दु ।

नेपालभाषा नेपाःया ताहाकःगु साहित्यिक परम्परा नापं थःगु हे विविध लिपिं सम्पन्नगु भाषा खयाःनं थ्व भाषाया वैज्ञानिक ढंगं अध्ययन, विश्लेषण यायेगु ज्या आपालं लिपा तिनि जुल । सन् १८२८ स तत्कालीन नेपाःया रिजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हजसन धैम्ह विद्वानं नेपालभाषाया अध्ययन यानाः थ्व चीन तिब्बती भाषा समूह अन्तर्गत लाःगु भाषा धकाः दकलय्‌ न्हापां वर्गिकरण याःगु खः । अनं लिपा अगष्ट कनरेडी (सन् १८९१) धैम्ह मेम्ह भाषा वैज्ञानिकं दकलय्‌ न्हापां नेपालभाषाया व्याकरणसम्बन्धी लेख प्रकाशनय्‌ हलसा भाषाशास्त्री जि.ए. ग्रियर्सनं (सन् १९०९) थःगु भारतया भाषा वैज्ञानिक सर्वेक्षण सफू Linguistic Survey Of India Vol.1 य्‌ नेपालभाषायात चीन तिब्वती भाषा अन्तर्गतया तिब्बती बर्मेली परिवारया सूची दुथ्याकेगु यात । नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक पारिवारिक सम्बन्धया पुष्टि रबर्ट सेफरं सन् १९५२ य्‌ ‘नेपालभाषा व चीन तिब्बती’ धैगु लेखय्‌ यानादिल । कर्क पाट्रिक (सन् १८११), डेनियल राइट (सन् १८७७) थेंज्याःपिं विद्वानपिंसं नेपालभाषाया आपालं शब्द संकलन नापं विश्लेषण यात । नेपाःया विद्वान शुक्रराज शास्त्रीं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) सफू च्वयाः नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा दयेकेगु कुतः यात । नेपालभाषाया अध्ययन–अनुसन्धानया ज्याय्‌ डेनमार्कयाम्ह हाय्‌न्स जोर्गेन्सनया योगदान नं म्हो मजू । जोर्गेन्सनं अंग्रेजी भाषं A Dictionary of classical Newari, A Grammar of classical Newari (सन् १९४१) पिकयादिल । थ्व सफू नेपाःया भाषा वैज्ञानिकतय्‌गु निंतिं नमूना थें जुयाबिल । भारतीय विद्वान भि. मोडीं (सन् १९६७) वर्णविज्ञानया संरचनात्मक पद्धतिया लिधंसाय्‌ नेपालभाषाया वर्ण विश्लेषण यात ।

नेपालभाषाया भाषा अध्ययनया ख्यलय्‌ महत्वपूर्ण ज्या याःम्ह छम्ह भाषाशास्त्री अष्टिन हेल नं खः । हेलं ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, ठाकुरलाल मानन्धर, तेजरत्न कंसाकार आदि थेंज्याःपिं

भाषाविद्पिं नाप जानाः नेपालभाषाया वर्ण संरचना, वाक्यविज्ञान, कोश निर्माण आदिया ख्यलय्‌ आपालं महत्वपूर्ण ज्या यात । नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययन–अनुसन्धानयया ख्यलय्‌ न्ह्यथनेबहः जुइक ज्यायाःम्ह मेम्ह विद्वान ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य नं खः । वय्कलं अष्टिन हेल थेंज्याःम्ह भाषाविद्लिसे सहकार्य यानाः नेपालभाषायात रोमन आखलं लिपिवद्ध यानाः Jyapu Vocabulary (A.D 1976), A Concise Dictionary Newar -English (सन् १९९४) आदि थेंज्याःगु तःगू हे भाषावैज्ञानिक अध्ययन सम्बन्धी सफूया नापं तःपु रचना पिकयादिल । जापानया मन्टारो जे हासिमोतों नं नेपालभाषाया भाषिकातय्‌गु अध्ययन यानाः जापानं भक्तपुर भाषिकाया छगू कोश हे पिकयादिल । जर्मनीयाम्ह मय्‌जु उलरिके कोयल्भरं नेपालभाषाया वाक्य संरचनासम्बन्धी अध्ययन यानाः नेपालभाषाय्‌ दकलय्‌ न्हापां विद्यावारिधि उपाधि हासिल यानादिल । अथेहे कोयल्भरं ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यनाप जानाः A Dictionary of Contemporary Newari (सन् १९९४) नांगु बृहत् कोश प्रकाशित यानादिल ।

नेपालभाषाया कोश निमार्णया ज्याय्‌ संलग्न जुयादीम्ह मेम्ह प्रमुख विद्वान् डा. कमलप्रकाश मल्ल नं खः । मल्लया प्रधान सम्पादनय्‌ A Dictionary of classical Newari (सन् २०००) नामक बृहत् कोश प्रकाशनय्‌ वःगु दु गुगु सफूयात जापानया टोयोटा फाउण्डेशनं The best book of the year या पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।

थथे स्वतन्त्ररुपं नेपालभाषाया भाषा वैज्ञानिक अध्ययन यायेगु झ्वलय्‌ ज्या यानादीपिं मेपिं भाषाविद्पिं नं दनि । गथे – रमापतिराज शर्मा, काशीनाथ तमोट, अयोध्याप्रसाद प्रधान आदि । अथे हे विद्यावारीधी उपाधिया नितिं नेपालभाषाया विभिन्न विषययात कयाः अध्ययन अनुसन्धान यानादीपिं विद्वानपिं गथे – कमलप्रकाश मल्ल, शिशिरकुमार स्थापित, तेजरत्न कंसाकार, सुन्दरकृष्ण जोशी, क्यारोल जेनेटी, ज्योतिप्रभा तुलाधर, रुद्रलक्ष्मी श्रेष्ठ, तुयुबहादुर महर्जन, ओमकारेश्वर श्रेष्ठ आदिपिनिगु अध्ययनं नं नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययनया ख्यलय्‌ तःजिगु ज्या जूगु दु ।

नेपालभाषाया मौलिक शव्दकोश भाजु पुष्परत्न सागरं च्वयादीगु नेपालभाषाया बःचाधंगु शव्द संग्रह खः । ने.सं १११८ य् पिदंगु थ्व शव्द संग्रहलय् २५०० ग्वः खँग्वः दुथ्याकातःगु दु । थुकी नेपालभाषाया प्रविष्टि, व्याकर्णिककोटी अले शव्दया अर्थ नेपाली नापं अंग्रेजी नं बियातःगु दु । थुलि बाहेक थुकी पर्यायवाची शव्द नं २०० गः दुथ्याकातःगु दु ।