Category: भाषा, लिपि व साहित्य

नेपालभाषा साहित्यय् दकले न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू नेपाली विहार कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दु धाःसा मेगु माध्यमिक कालयापिं थीथी कविपिनिगु पद्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु (९) व द्वितीय खण्डय् च्यापु (८) याना झिंन्हय्पु (१७) पद्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –

१. सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी, २). पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ३) फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ४) श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र, ५). सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र, ६.) योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं, ७) वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वयेत्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं), ८.) हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य, ९) धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल, १०.) सुप्रभात – रत्न, ११) शुभदिन प्रकाश – कीर्ति फत्तेबहादुर सिंहं थ्व नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थिती थ्यनाच्वंगु इलय् अति सहास यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन याना पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालिन शासकपिंत छगू कथं हाथ्याब्यूगु खः । थ्व हे कथं झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्पु कविताया संग्रह थ्व नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीरिसिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्‌म्हम्ह फत्तेबहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्‌गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर ‘मांभाय्‌या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः’ धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापेयाकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६स थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।

जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवात यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनिककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुस मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता, सौन्दर्यया उपासना आदि थेंज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु । थथे हे थ्व नेपाली विहार सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका म्हो महत्वपूर्ण मजू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेंपुयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतःस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् दकलय् न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू ‘नेपाली–विहार’ कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दुसा मेगु माध्यमिककालयापिं थीथी कविपिनिगु काव्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु व द्वितीय खण्डय् च्यापु यानाः झिंन्हय्‌पु काव्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –

सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी ।

पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ।

फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ।

श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र ।

सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र ।

योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं ।

वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वय्‌त्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं ।

हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य ।

धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल ।

सुप्रभात – रत्न ।

शुभ दिन प्रकाश – कीर्ति ।

फत्तेबहादुर सिंहं नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थितिइ थ्यनाच्वंगु इलय् अति साहस यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन यानाः पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालीन शासकपिंत छगू कथं हाथ्या बीगु खः । झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्‌पु कविताया संग्रह नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीर सिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्‌म्हम्ह फत्तेवहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्‌गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर मांभाय्‌या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापे याकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६ य् थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।

जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवाट यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुसा मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता सौन्दर्यया उपासना आदि थें ज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु ।

थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका महत्वपूर्ण जू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेँपुंयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।

नेवाः नेपालभाषाया छम्ह अध्ययनशील व्यक्तित्व रेवती रमणानन्द श्रेष्ठं च्वादीगु नेवाः जाति, भाषा, लिपि, संस्वृति, राष्ट्रिय व्यक्तित्व समबन्धी च्वयातःगु निबन्ध सफू खः । ने.सं ११२१ य् साहित्यया मूलुखा पाखें पिहांवःगु थ्व सफुलिं नेवाः जातिया बारे सीकेत अध्ययन, अनुसन्धान याइपिंत ग्वाहालि जुइ । थुकी झिंछपु च्वखँ दुथ्याःगु दु ।

“Newa – who, where, how many and when” अंग्रेजी भासं च्वयातःगु नेवाः (हू, ह्वेर, हाउ मेनी एण्ड ह्वेन) सफूया च्वमि प्रा.डा. मृगेन्द्रलाल सिंह खः । वय्‌क: नेपाःया नांजाःम्ह तथ्यांकविद् खः । थ्व सफू नेपाः राष्ट्रिय पार्टीं ने.सं. ११३१ य् पिथंगु खः । थ्व सफुलिइ २००१ य् काःगु राष्ट्रिय जनगणनाया ल्याखं देय्‌न्यंक नेवाःत गुलि दु । गन गन गा.बि.स.य् गुलि गुलि नेवाःत दु । जातिया ल्याखं भाय् ल्हाइगु ल्याखं नेवाःतय् स्थिति गुकथं दु, उकियात दुग्येयक दुवालातःगु थ्व छगू तःजिगु सफू खः ।

नेवाः अधिकार नेवाः न्ह्यलुवाः डा. महेशमान श्रेष्ठं च्वयादीगु नेवाः अधिकार विषयया छगू चर्चित सफू खः । थ्व सफू ने.सं. ११३४ य् नेवाः जागरण मञ्च पाखें पिदंगु खः । थुकी थीथी इलय्, थीथी सन्दर्भय् डा. महेशमानं च्वयादीगु लेखत दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वहे कथं थ्व सफुलिइ नेवाः ख्यलय् जूगु थीथी घटना व गतिविधिया चित्रण, उकिया लिच्वः व च्वमिं बियादीगु सल्लाह साउति आदी दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी नेवाःतय् यथार्थ अवस्था, नेवाःतय्‌गु मानसिकता, नेवाःतय् आन्दोलन व संघर्षया स्पष्ट चित्रण दुथ्यानाच्वंगु दु ।

नेवाः इहिपा विधिया च्वमि रीता राजभण्डारी खः । नेपालभाषा केन्द्रिय विभागया नेपालमण्डल घःचाः धुकू पाखें ने.सं. ११२२ य् पिदंगु थ्व सफू नेवाःतय्‌गु इहिपाया संस्कारबारे ध्वाथुइकेत च्वयातःगु खः । इहि बाह्राःबारे नं बःचाहाकःगु च्वसू दु । अथेहे इहिपा न्ह्यया विधि, इहिपाया मू विधि, इहिपाः धुंकाःया विधि विस्तृतकथं उल्लेख दु । सफूया लिपांगु पृष्ठय् नेवाः इहिपासम्बन्धी खँग्वः मुना नं दु ।

नेवाः उखान बखान व खँत्वाः खँभाय् सफू वांगमय शताव्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीं सम्पादन व मुनादीगु ने.सं ११३९ य् लोकसाहित्य परिषद्पाखें स्व. युवा कवि दयारामभक्त माथेमाया पुण्यस्मृतिइ दया फाउण्डेशनया आर्थिक गवहालिं प्रकाशित जूगु नेपालभाषाया छुनाखँ, खँत्वाः खँग्वः “Proverb & Idioms” धुकू खः । २८६८ पु छुनाखँ, खँत्वाः खँग्वः दुथ्याना च्वंगु थ्व सफू भाजु सत्यमोहन जोशीं थःगु न्हापा पिदने धुंकूगु छुनाखँ व खँत्वाः खँभाय् सफुलिइ च्वंगु छुनाखँ, खँत्वाः खँभाय् नापं भाजु शंकरमान राजवंशीं मुनादीगु खँत्वाः खँभाय्‌या लिसें मेमेपिं पासापिंसं मुनादीगु छुनाखँ, खँत्वाः खँभाय् नं दुथ्याकाः पिथंगु नेपालभाषाया वृहत् खँत्वाः खँभाय्‌या धुकू खः । नेवाःतय्‌गु अमूर्त सम्पदाया छगू ज्वलं खः । थ्व सफुलिइ भूमिकाया रुपय् दुथ्यानाच्वंगु मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधरया नेपालभाषाया छुनाखँ व खँत्वाः खँभाय्‌या इतिहास व विशेषता सम्बन्धी लेखं थ्व सफूया महत्ता अझ च्वन्ह्याकाब्यूगु दु ।थथे मौखिक रुपय् जक न्ह्यानाच्वंगु छुनाखँ, खँत्वाः खँभाय्‌यात लिखित रुपय् तयेगु ज्या गुगु सत्यमोहन जोशीजुं यानादिल थ्व नेपालभाषाया अर्मूत सम्पदाया संरक्षणया निंतिं तःजिगु पलाः खः ।

नेवाः कासा सफूया च्वमि निजिरोश श्रेष्ठ खः । थ्व सफू ने.सं. ११२८ दँय् न्हू हिसु पुचलं पिथंगु खः । थुगु सफुलिइ नेवाःतय्‌सं म्हिता वयाच्वंगु परम्परागत कासाया नां किपा नापं बियाः कासा गुकथं म्हितीगु धकाः छता छता कासाया ब्याख्या यानातःगु दु । छु कासा गथे यानाः म्हिती, ग्वःम्ह च्वनाः म्हिती धयागु तकं थ्व सफू ब्वनाः याउँक थुइका कायेफइ ।

नेवाः कासा निगूगु ब्व सफू मय्‌जु निजिरोस श्रेष्ठं च्वयादीगु नेवाः कासा सम्बन्धी सफू खः । विजय प्रकाशन पाखें ने.सं ११३० य् पिदंगु थ्व सफुलिइ नेवाःतय्‌सं थःगु हे कथंया लवःकवः छ्यलाः थःगु हे पहलं म्हितीगु न्यय्‌निगू कासाया तस्वीरसहित विवरण बियातःगु दु । थथे न्ह्यब्वयातःगु कासा मध्ये गुलि मिसा मिजं निखलकं जानाः म्हितीगु कासा गथे– ताःकासा, ताहाःकासा, हुस्लुं कासा दुसा गुलिं मिजं मचा मिजंमचा जक जानाः म्हितीगु –च्याम्पति कासा, भकुंग्वारा कासा, कुस्ति कासा व मिसामचात जक जानाः म्हितीगु कासा गथे —ध्वाँइ कासा, लैंचाकासा, कुलि कासा आदि दु । अथे हे दुकासा “Indoor Game” पिकासा कासा “Outdoor Game”, मौसम अनुसार म्हितीगु व थःथःगु स्थानीय संस्कृति कथं म्हितीगु कासायात नं दुथ्याकेगु यानातःगु दु । स्वभाविक रुपं सरलभाषं च्वयातःगु थ्व सफुलिइ कासाया विवरण न्ह्यब्वयेगु झ्वलय् कासाय् प्रयोग जुइगु तर थौं उलि प्रचलनय् मदयेधुंकूगु नेवाःखँग्वःनं थ्व सफुलिइ दुथ्याःगुलिं भाषिक अध्ययनया दृष्टिं नं थ्व सफूया महत्व अझ च्वन्ह्याः ।