Category: भाषा, लिपि व साहित्य

अबु दुर्गावज्र बज्राचार्य व मां तीर्थकुमारी बज्राचार्यया कायमचा दिव्यवज्र बज्राचार्य ने.सं. १०३९ य् येँया मासंगल्लीइ जन्म जुयादीम्ह खः । वय्‌कःयात रत्नकाजी गुरुजुया नामं नं म्हस्यू । साहित्यमध्यमा आयुर्वेद व बौद्ध दर्शन सम्बन्धी उच्च शिक्षा हासिल यानादीम्ह वय्‌कःया झिगुलिं मल्याक सफू पिदंगु दु । वैद्य ज्या यानादीम्ह वय्‌कःया प्रमुख सफूत थथे दु – अद्वयपरमार्थ नामसंगीति (ने.सं. १०९२), पञ्चाक्षर कथासार (ने.सं. ११००) प्रतीत्य समुत्पाद हृदयकारिका, आचार्य शान्तिदेवया बोधिचर्यावतार (ने.सं. ११०६), भद्रचरी व प्रज्ञा पारिमिताया भावना (ने.सं. ११०८) आदि संस्कृत भाषाया ततःधंगु महायानी बौद्ध ग्रन्थ नेपालभाषां अनुवाद यानाबिज्याइम्ह प्रसिद्ध धर्मवाचक वसपोल ने.सं. १११९ य् दिवंगत जुयादिल ।

अबु देवरत्न बज्राचार्य व मां बेतिमाया बज्राचार्यया काय बद्रीरत्न बज्राचार्य ने.सं. १०५३ य् येँया इमाननि, महाबौद्धय् जन्म जूगु खः । वय्‌कः येँ, यल, ख्वप, थिमि, भ्वँत शहरय् व गांगामय् वनाः नेवाः भासं बाखं कनाः नेपालभाषा प्रचार यानादीम्ह छम्ह बज्रयानी गुरु खः । वय्‌कलं वज्रयानी बौद्ध पूजा कर्मकाण्ड स्यनादीगु जक मखु थ्व विषय सम्बन्धी आपालं सफू नं च्वयादीगु दु । चर्या नृत्यया निर्देशक नं जुयादीम्ह वय्‌कःया नां अन्तर्राष्ट्रिय जगतय् नं जाः । नीन्यागुलिं मल्याक सफू च्वयादीम्ह वय्‌कःया प्रमुख कृति थथे दु— नेपाल जनजीवन कृया पद्धिति (ने.सं. १०८३), मञ्जुश्री गुरु (ने.सं. १०९२), तुख्योया महाकाल (ने.सं. १०९३), नागार्जुन पर्वत – नागार्जुन सिद्वा (ने.सं. ११०३), जामनः गुभाजु (ने.सं. १११३), हारति मां (ने.सं. १११६), सर्वज्ञमित्रावराज व मेमेगु बाखं (ने.सं. १११६) ।वय्‌कःयात स्वीगुलिं मल्याक संस्थापाखें अभिनन्दन पत्र लःल्हाःगु दु । अथेहे वय्‌कः धनवज्र बज्राचार्य राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कारं विभुषित जुयादीगु दु । वय्‌कः ने.सं. ११३६ कौलागा पारु कुन्हु दिवंगत जुयादीगु खः ।

पं. रत्नकाजी बज्राचार्यजुया स्मृति ग्रन्थ डान्स मण्डल येँ पाखें ने.सं ११२१ य् पिदंगु पं. रत्नकाजी बज्राचार्यया लुमन्तिइ पिकाःगु स्मृति ग्रन्थ खः । बौद्ध कर्मकाण्डया छम्ह ज्ञाता, बौद्ध चर्या पद्धतियाम्ह आर्चाय, बौद्ध कलाकृतिया छम्ह अन्वेषक, अले नेवाःतय्‌गु धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक जीवन पद्धति विषयक थी थी कथंया सफूया च्वमिया गुण स्मरणकथं पिदंगु थ्व सफुलिइ नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वतां भाषायात थाय् बियातःगु दु । पं. रत्नकाजी बज्राचार्यया म्हसीका नामं वय्‌क:या छेँजःपिंसं च्वयातःगु वय्‌क:या वंशवृक्ष नापं जीवनी, वय्‌क:या काय्भाजु ज्ञानेन्द्ररत्न वज्राचार्यं जिम्ह बौनं च्वयावंगु कृतिया सारांश धकाः रत्नकाजीया कृति परिचय –गुकी वय्‌कलं संस्कृत व नेवाः भाषं च्वयाः हालावंगु चचा (चर्यागीत) या धलः, वय्‌क:या प्रकाशित नीनिगू सफूया धलः नापं अप्रकाशित कृति धलः समावेश जुयाच्वंगु दु ।

थ्व लिसें नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी भाषं वय्‌क:या जीवननाप सम्बन्धित थीथी आयामयात ख्वीनिम्ह थीथी व्यक्तित्वपिंसं थःपिनिगु नुगः खँ प्वंकातःगु खुइनिपु च्वसु दुथ्यानाच्वंगु दु । अथेहे वय्‌क:यात वय्‌क:या जीवनकालय् थीथी संस्थां ब्यूगु सिरपाः, हनापौ, नापं वय्‌क: मदये धुंकाः वय्‌क:यात थीथी संघ संस्थां देछाःगु श्रद्धाञ्जली व थीथी पत्रपत्रिकां पिकाःगु शोक समाचारयागु किपा दुथ्याकातःगु दु । थुकथं थ्व स्मृति ग्रन्थय् पं. रत्नकाजी वज्राचार्यया विषयलय् अध्ययन अनुसन्धान याइपिनिगु निंतिं आपालं उपयोगी ज्वलं दुथ्यानाच्वंगु ।

अथःननि यलय् ने.सं. १०२९ स अबु ज्योतिराज बज्राचार्य व मां राजमाया बज्राचार्यया क्वखं जन्म जूम्ह आशाकाजी बज्राचार्यया मेगु नां गणेशरत्न बज्राचार्य खः । बज्रयान, तन्त्रयातन, मन्त्रयान विषय अले चर्या म्ये व नृत्य विषय विशेषज्ञ जुयादीम्ह वय्‌कः बौद्ध ग्रन्थया च्वमि खः । वय्‌कः ब्याकरणविद् व आयुर्वेदिक शास्त्री नं खः ।

नीन्यागुलिं मल्याक सफू च्वयादीम्ह वय्‌कःया महत्वपूर्ण सफूत थथे दु— त्रिरत्न स्तोत्र (ने.सं. १०७२), बुद्ध वृष जन्म कथा दीपंखा (ने.सं. १०७२), नेपाल वर्ष क्रिया (नखःचखः), (ने.सं. १०७७), बुंगद्यः नेपालय् हःगु वंशावली (ने.सं. १०७५), महायान बुद्ध धर्म दर्शन (ने.सं. १०९१) बोधिसत्वावदन माला भाग १, २, ३ (ने.सं. ११०३–ने.सं. ११०५), पञ्चदान विधि (ने.सं. ११०२), सुवर्णनृपावदान (ने.सं. १११३) ।

वय्‌कःया ज्याया कदर यासें वय्‌कःयात अवदान रत्न उपाधिं छाय्‌पिउगु दु । ने.सं. १११३ स वसपोल दिवंगत जुयादिल ।

पण्डित हेमराज शाक्यया जन्म बौ पुण्यराज व मां अष्टमायाया कोखं यलया थैना त्वालय् ने.सं १०४६ य् जूगु खः । स्वअध्ययनया नापं तकालिन थीथी गुरुपिं पाखें प्राचीन लिपि व विद्वान धर्मादित्य धर्माचार्य पाखें बौद्ध धर्मदर्शनया दीक्षा प्राप्त यानादीम्ह हेमराज शाक्य नेपाःया छम्ह तःधंम्ह बौद्ध विद्वान लिसें लिपि विशेषज्ञ जुयाः पिदन । वि.सं २००९ सालय् यलय् ललितपुर आर्दश कला प्रदर्शनी जुल । उगु प्रर्दशनीइ ब्वयेत तयातःगु हेमराज शाक्यया लुँया मसिं रञ्जना लिपिं च्वयातःगु हस्तकलाया थीथी नमूनां वय्‌कःयात छम्ह पोख्तम्ह लिपिकार कथं म्हसीके बिल । थुकिं हे यानाः वय्‌कःयात तत्कालिन सरकारं पण्डित पद बियाः वीर पुस्तकालयया बौद्ध पाठशालाय् ज्या याकेबिल । थनंनिसें वय्‌कःयात पण्डित धायेगु जूगु खः । अथेहे वयकःयात संस्कृति विभागपाखें दक्षिण भारतया एपिगा्रफी प्राच्य विद्या केन्द्रय् एपिग्राफीसम्बन्धी तालिम प्राप्त यायेगु अवसर नं चूलात । अन वय्‌कलं थःगु अध्ययन जक सफलपूर्वक क्वचायेकादीगु मखसे नेपाःया छम्ह तःधंम्ह विद्वान धैगु थःगु म्हसीका नं त्वःताथकल ।

पं. हेमराज शाक्य नेपालभाषां दकलय् अप्वः व दकलय् तःधंगु ग्रन्थ च्वयावंम्ह विद्वान खः । वय्‌कलं खुगू दर्जन स्वयाः अप्वः नेपाःया लिपि, बौद्धधर्म दर्शन, इतिहास, कला, संस्कृति, साहित्य आदि सम्बन्धी सफू पिकयादीगु दु । गथे — श्रीस्वयम्भु महाचैत्य, यलया विहार चैत्य व धर्मधातु सूचि, .रूद्रवर्ण महाविहार तालपत्र अभिलेख, रूद्रवर्ण महाविहारया विभिन्न अभिलेख, नेपाल लिपि संग्रह लिपि विकाश तालिका, नेपाल लिपि प्रकाश, हेमराज हस्तलिपिकला, बुद्ध जन्म वोधि व महापरिनिर्वाण प्रस्तर मूर्तिकला, महाबौद्ध मन्दिर इतिहास, लिच्छवि अभिलेख प्रकाश, लोककीर्ति महाविहार काष्ठकलाया परिचय, मणिगल राजप्रशाद (मंगल बजार), धर्म संस्कृतिया बसजाः जोलं, सम्यक महादान गुथि, इतिल्हने सम्यक, भद्रकल्पिमसूत्रानुसार द्वलछि व प्यम्ह बुद्धपिनिगु नां अंकित धलः, बौद्धमूर्ति छगू अध्ययन, महाबोधिमण्डप विहार महाबुद्ध देगः संक्षिप्त परिचय, बौद्ध विहार व ग्रन्थ सूचि, नेपाल संस्कृतिया मूलुखा आदि खः । थथे थ्वय्‌कःया पिदंगु सफू मध्ये दकलय् न्ह्यथनेबहःगु सफू ९०० पौ दुगु स्वयम्भू चैत्य (ने.सं १९८) अनुसन्धानमूलक वृहत् ग्रन्थ खः । नेपालमण्डलया इतिहासं निसें थनया सभ्यता संस्कृतिया विकास आदिया बारे च्वयातःगु थ्व स्वयम्भु महाचैत्य ग्रन्थ नेपालभाषाय् आःतक पिदंगु ग्रन्थत मध्ये दकलय् तःधंगु ग्रन्थ खः, गुगु ग्रन्थयात श्रेष्ठ सिरपाः नं देछाःगु दु । हेमराज शाक्य नेपाःया प्राचीन लिपियात वैज्ञानिकढंगं अध्ययन विश्लेषण यानाः सफू च्वयादीम्ह न्हापांम्ह लिपिविद् नं खः । नेपाल लिपि संग्रह, लिपि विकाश तालिका, नेपाल लिपि प्रकाश, हेमराज हस्तलिपिकला आदि वयकःया पिदंगु लिपि सम्बन्धी न्ह्यथनेबहःगु ग्रन्थ खः । थुपिं सफुलिं इतिहासकार व अन्वेषकपिंत नेपाःया प्राचीन अभिलेख व ग्रन्थत ब्वनेगु निंतिं आपालं उपयोगी सिद्ध जूगु दु । अथे हे वि.सं २०१२ सालय् नेपालं संयुक्त राष्ट्रसंघय् सदस्यता प्राप्त यायेत नं हेमराज शाक्यं च्वयातःगु नेपाल लिपि संग्रह (वि.सं २००९)सफुलिइ च्वंगु रञ्जना लिपियात थःगु देय्‌या लिपिकथं न्ह्यब्वःगु खः । थ्वय्‌कलं लिपि सम्बन्धी सफू च्वयेगु बाहेक थाय्‌थासय् लिपि प्रर्दशनी, कक्षा संचालनया नापं लिपि प्रशिक्षण बीगु थीथी संस्था स्वनेत हःपाः बिया लिपिया संरक्षण सम्बद्र्धनया निंतिं उल्लेखनीय ज्या नं यानादीगु दु ।

हेमराज शाक्य छम्ह ज्वःमदुम्ह नेपालभाषाया अनुसन्धाता खः । नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु अभिलेख माने यानातःगु ने.सं २३५ या ताडपत्र लुइकाहयादीम्ह अनुसन्धाता नं थ्वय्‌कः हे खः । नियम परिभाषा पत्रिका नां बियातःगु, न्हय्झ्वः नेपालभाषाया पूर्ण वाक्य प्रयोग जुयाच्वंगु थ्व अभिलेख वय्‌कलं यलया रुद्रवर्ण महाविहारय् च्वंगु अभिलेख अध्ययन यायेगु क्रमय् लुइकादीगु खः । नेपाःया संस्कृति तथा बौद्धधर्मया विश्वकोश थेंज्याःम्ह हेमराज शाक्यं स्वदेशी अनुसन्धातापिंत जक मखु विदेशी अध्यतापिं गथे— फ्रान्सका सिल्भान लेभि, भारतका राहुल सांस्कृत्यायन, बेलायताका डाभिड गेल्नर आदिपिंत नं नेपाःया धर्म संस्कृति विषयया अनुसन्धानया ज्याय् आपालं ग्वाहाली यानादीगु दु । अथेहे स्वदेशय् जक मखु विदेशय् जुइगु थीथी सभा सम्मेलनय् ब्वति कयाः नेपाःया संस्कृति, धर्म दर्शनयात म्हसीके बियादीगु दु । वय्‌कःया थज्याःगु हे ज्यायात कदर यानाः वय्‌कःयात नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानं महेन्द्र प्रज्ञा पुरस्कार, नेपालभाषा परिषदं भाषाथुवाः आदि सम्मान देछाःगु दु । थ्व संसारय् जन्मे जुक्व वनेमाःगु नियम कथं हेमराज शाक्यं नं वि.सं २०६६ साल अर्थात् ८४ दँया वैशय् थ्व संसार त्वःता दिल ।

नुगः छ्वःम्ह दाता कथं नांजाःम्ह भाजु पञ्चवीरसिंह तुलाधरया जन्म नेपाल संवत् १०५९ इ अबु भवाणीवीरसिंह तुलाधर व मां धर्मकुमारी तुलाधरया कोखं येँ न्हाय्‌कंत्वाःया चाबाहलय् जूगु खः । ल्हासा साहुपिनिगु परिवारय् जन्म जूम्ह थ्वय्‌कः १३ दँ दुबलय् हे ल्हासाय् वनाः बनेज्यायात माःगु सँय्‌भाय्, चिनियाँ भाय् सयेकाः व्यापारय् थःत फ्यानादिल । शैक्षिक ज्ञान स्वयाः नं व्यवहारिक ज्ञानय् पोख्तम्ह थ्वय्‌कलं ल्हासां लिहां वयेधुंकाः थःगु व्यापारयात अझ च्वन्ह्याकादिल । तर छम्ह व्यापारि जुयाः केवल वय्‌कलं ध्यबा कमय् यायेगु पाखे जक मखु थःगु भाषा व थःगु धर्म अर्थात् बुद्धधर्मप्रति नं मन उलि हे क्वसायेकादिल । थ्वहे कथं वय्‌कलं थःम्हं कमे यानागु धन थःगु निंतिं, थः परिवारया नितिं जक मखु थःगु भाषा तथा धर्मया नितिं नं छ्यलेगु यानादिल । वय्‌कःयाथाय् वयाः भाषाया निंतिं, बुद्धधर्मया निंतिं आर्थिक ग्वाहालि फ्व वइपिंत वय्‌कलं गवलें खालि ल्हातं मछ्वः । थ्व हे कथं वय्‌कलं थीथी विहार, बौद्ध संस्था, बौद्धसभा सम्मेलन, भजन आदिया निंतिं माःगु आर्थिक ग्वाहालि यायेगु बाहेक नेवाःभाषं बुद्धधर्म सम्बन्धी च्वसु च्वैपिनिग निंतिं पञ्चवीरसिंह सिरपाः, नेपालभाषा एम.ए ब्वनीपिनिगु निंतिं पुष्पदेवी छात्रवृति, नेवाः देय् दबूया छेँ दनेगु निंतिं आर्थिक ग्वाहालि, हलिं नेवाः दबू, नेवाः पत्रकार संघ, लिपि गुथि, आशा सफू कुथि, नेपालभाषा मंकाः खलः, नेवाः पत्रपत्रिकाया आदिया निंतिं नं थम्हं फक्व आर्थिक ग्वहालि यानादीगु दु । अथे हे थीथी संस्था गथे उदाय् समाजया नायः जुयाः तःदँ तक उदाय् समाजया नितिं ज्या यानादीगु दुसा आः नं धर्मोदय सभाया सल्लाहकार, हलिं नेवाः दबूया वरिष्ठ संरक्षक, लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालय सभाया सदस्य, युवा बौद्ध समूहया संरक्षक जुयाः ज्या यानाच्वनादीगु दु । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप वय्‌कःयात सम्मान यायेकथं सच्छिगू स्वयाः नं अप्वः थीथी संघसंस्थां हनेधुंकूगु दु ।

देशय् पञ्चायती व्यवस्था लागु जुसेंलि राज्यं छगू देय् छगू भाषाया नीति (एक देश एक भाषाको नीति) ज्वनाः देय्‌या मेमेगु मातृभाषायात थें नेपालभाषायात नं बहिष्कृत यायेगु ज्या जुल । २००७ सालया प्रजातन्त्र स्थापना लिसें रेडियो नेपालं प्रशारण यानावयाच्वंगु नेपालभाषा समाचार वाचन लगायत जीवन दबू थेंज्याःगु ज्याझ्वः नं बन्द यानाबिल । साहित्य सम्मेलन थेंज्याःगु साहित्यिक कार्यक्रम तकं याकेमबिल । पञ्चायती शासनया थज्याःगु दमनकारी भाषा नीतिं नेवाः समुदाययात आतंकित व आन्दोलित यानाबिल । थज्याःगु दमनया विरोधय् तत्कालीन ल्याय्‌म्हतय्‌सं त्वाःत्वालय् वाःवाःपतिं साहित्य सम्मेलन यानाः भाषिक आन्दोलन न्ह्याकल । थज्याःगु साहित्य सम्मेलनं पुलांपिं लेखकपिनि च्वसा परिमार्जित जुइकेबिलसा न्हूपिं आपालं च्वमिपिं नं बुइकल । फलत असंन्तोष, आक्रोश व व्यंग्य हे तत्कालीन कविता, बाखं, च्वखँया मूलभूत प्रवृत्ति जुयाबिल । अथेहे काव्य साहित्यय् टी. एस. इलिएट, इजरा पाउण्ड थेंज्याःपिं अंग्रेजी कविपिंसं प्रयोग याःगु आधुनिक कविता प्रवाह व लु शुन, माओत्सेतुंग आदिपिंसं प्रयोग याःगु प्रगतिवादी प्रवाह नेपालभाषा काव्यय् नं नापनापं थ्वहे इलय् दुथ्यन । थ्वहे कथं प्रतिकात्मक अभिव्यक्ति, परम्परागत मूल्य मान्यताप्रति अनास्था, वर्तमानप्रति असन्तोष आदि तत्कालीन काव्यया मूलभूत प्रवृत्ति जुयाबिल । पूर्ण वैद्य, आनन्द जोशी, रमेश मधु, योगेन्द्र प्रधान, बुद्ध साय्मि, श्यामसुन्दरु सैंजु, इन्द्र माली, पुष्पबहादुर चित्रकार, पुष्परत्न तुलाधर, पुष्पराज राजकर्णिकार, त्रिरत्न शाक्य, सत्यभामा माथेमा आदि थ्व प्रवृतिया अग्रज कविपिं खःसा थ्व हे क्रमय् नातिवज्र, नवीन चित्रकार, नर्मदेश्वरमान प्रधान, भगतदास श्रेष्ठ, प्रतिसरा साय्मि, शाक्य सुरेन, सुधीर ख्ववि, श्रीराम श्रेष्ठ, वसन्त महर्जन, नारद वज्राचार्य, सुदन खुसः, रामभक्त कायष्ठ, श्यामलाल दिवाकर, महेन्द्र कायष्ठ, शैलेन्द्र श्रेष्ठ, अमोघ ताम्राकार आदि कविपिं नं खनेदत ।

बाखं विधाय् न्हापा खनेदुपिं बाखं च्वमिपिनिगु बाखं गथे पूर्णदासया न्हूधाः, मथुरा साय्मिया जि हेरा, कस्ति, फणिन्द्ररत्न वज्राचार्यया च्वापुया जः आदि थेंज्याःगु बाखं पिदनसा हितकरवीर सिंह कसाःया अगिंमथः, यज्ञरत्न धाख्वाःया सारी, सुवर्ण केशरीया गुंच्व मूपुली आदि बाखं सफू पिदन । हरिशंकर रञ्जितकार, राजा शाक्य, सुवर्ण केशरी, गम्भीरमान मास्के, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, दुर्लभलाल सिंह, केशरमान ताम्रकार, नर्मदेश्वर प्रधान, मंगलदेवी स्थापित, मोतिलक्ष्मी शाक्य, मनदेवी तण्डुकार, अष्टमुनि गुभाजु, अमोध ताम्राकार, ध्रुव मधिकर्मि, सुलोचना मानन्धर, सुशीला मानन्धर, केदार सितु, केशवमान शाक्य, श्यामदास कुमाः, अमीर रत्न ताम्रकार, बालगोपाल श्रेष्ठ, श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ, उद्धव मास्के, लोचनतारा तुलाधर, रीना बनिया, सरस्वती तुलाधर, शशीकला मानन्धर, भवानी तुलाधर थेंज्याःपिं पुलांपिं नापं न्हून्हूपिं बाखं च्वमिपिंसं नं बाखं च्वयेगु यानाहल । फलतः सामाजिक कुरीति, सुधारया सन्देश बीगु जक बाखं मखु मनोवैज्ञानिक, नारीमुक्तिया चेतं प्रभावित बाखं नं खनेदत । शैली व प्रस्तुती चेतना प्रवाह, फ्लासबाय्‌क थेंज्याःगु न्हापा उलि खनेमदुगु प्रयोग बाखं व उपन्यासय् नं छ्यलेगु जुल । अथेहे लघुकथा, विम्वात्मक बाखं नं प्रचलनय् वल ।

उपन्यास विधाय् नं शुरुइ निम्ह प्यम्ह उपन्यासकारपिं जक खनेदुथाय् थुगु समयावधी वयाः गिरिजाप्रसाद जोशी, जगदीश चित्रकार, रत्नवहादुर साय्मि, मथुरा साय्मि, चिनियालाल वज्राचार्य, केवलप्रकाश कायष्ठ, रामकुमार खेँ, रामशेखर नकमि, मदनगोपाल श्रेष्ठ, मल्ल के.सुन्दर, अरुण साय्मि, शशीकला मानन्धर, तुयुबहादुर महर्जन, नजरराम महर्जन, राज साय्मि थेंज्याःपिं उपन्यासकारपिं नं खनेदत । प्रवृत्तिगत रुपं थ्व इलय् वयाः फ्रायडवाद, यर्थाथवाद, जक मजुसे माक्र्सवाद, प्रगतिवाद, विसंगतिवाद, अस्तित्ववाद दर्शनं प्रभावित उपन्यास नं पिदन । धर्मरत्न यमिया आंगल्हामो, इश्वरानन्दया न्हाय्कं, रामशेखरया नसंफाःगु चा आदि उपन्यास थुकिया दसु खः । अथेहे यःम्ह सत्रु उपन्यास च्वयाः नेपालभाषाय् जासुसी उपन्यासया प्रार्दुभाव राज साय्मिं यानादिलसा मिसा उपन्यासकार कथं शशीकला मानन्धर नं शैली उपन्यास ज्वनाः पिदन । लघु उपन्यास, लघुकथा, गजल, मुक्तक आदिया प्रचलन नं विस्तारं खने दयावल ।

निबन्ध विधाय् नं प्रेमबहादुरं न्ह्याकूगु आत्मपरक निबन्धया धाःयात अझ चकंकेगु ज्या पद्मरत्न तुलाधर, तेजेश्वरबाबु ग्वंगः, पूर्ण वैद्य, मंगलप्रसाद स्यस्यः, पूर्ण ताम्रकार आदि थेंज्याःपिं च्वमिपिंसं यानायंकल । थ्व समयावधीइ वयाः कमलप्रकाश मल्लया सम्पादनय् मूसः निबन्ध, स्वयम्भुलाल श्रेष्ठया झीजि, हेमराज शाक्यया नेपाल संस्कृतिया मूलुखा, स्वयम्भु महाचैत्य थेंज्याःगु ग्यसुग्यंसु निबन्ध÷प्रबन्धया सफू पिदनसा जीवनपरक च्वसुत नं आपालं पिदन । थ्व समयावधीइ विकास जूगु छगू महत्वपूर्ण विधा हास्यव्यंग्य नं खः । सूर्यबहादुर पिवाः, रामशेखर, पद्मरत्न, श्रीकृष्ण अणु आदिपिंसं थ्व विधायात ब्वलंकेगु ज्या यातसा लिपा हानं ध्रुवनारायण कायष्ठ, हृदयप्रसाद मिश्र, सौरभ शाक्य, केशरत्न शाक्य आदिपिंसं नं थ्व लँय् पलाः न्ह्याकल । नाटक विधाय् दुर्गालाल श्रेष्ठया निमन्त्रणा, ब्यहांचुलि थेंज्याःगु गीति नाटक, वासुशशीया ताःचाप्वाँय्, गिरिजाप्रसाद जोशीया बाखा छेँ थेंज्याःगु सामाजिक नाटकं आपालं लोकप्रियता कमय् यातसा दिनेश भुजु, राजभाइ जकःमि आदि थेंज्याःपिं न्हूपिं नाटककारपिं नं पिदन ।

समालोचनाया ख्यलय् माणिकलाल श्रेष्ठया समालोचनाया सिद्धान्त, कमलप्रकाश मल्लया नःलि स्वना (सं), सिँकःमिया स्वांने, जनकलाल वैद्यया सत्यसतीया विवेचना, नेपालभाषाया काव्य सिर्जना प्रवृति, ईश्वरानन्दया सौन्दर्य व आलोचना, पूर्ण वैद्यया कविताया लागा आदि पिदन । थुकथं न्हापा पत्रपत्रिकाय् जक समालोचनाया च्वसु च्वयाच्वंपिं समालोचकपिं माधवलाल कर्माचार्य, कृष्णचन्दसिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्ल, झुलेन्द्रमान प्रधान, नर्मदेश्वर प्रधान, इन्द्र माली, गिरिजाप्रसाद जोशी, काशीनाथ तमोट आदिपिनिगु सैद्धान्तिक व व्यावहारिक समालोचनाया सफू पिदनसा न्हून्हूपिं समालोचकपिं मनमोहन श्रेष्ठ, प्रेमशान्ति तुलाधर, माधवलाल श्रेष्ठ, शान्तहर्ष बज्राचार्य, चन्द्रमान बज्राचार्य, चुन्दा बज्राचार्य, जनक नेवाः आदि पिदन । थ्वहे कथं ने.सं १०८७ इ सिद्धिदास १०० दँ बुदिंया लसताय् सिद्धिदास सम्बन्धी स्वम्ह विद्वानपिंसं कार्यपत्र प्रस्तुत यानाः नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहासय् न्हापांगु साहित्यिक गोष्ठी सम्पन्न जुल । थथे नेपालभाषाय् समालोचनाया विकासया दृष्टिं थ्व समयावधी उर्वराकाल सिद्ध जूगु दु । अथेहे नेवाः एकता व भाषिक अधिकार प्राप्त यायेगु तातुनाः ने.सं ११०० य् नेपालभाषा मंकाः खलःया स्थापना जुलसा थ्व संस्थां गैर खसनेपाली भाषीतय्‌गु दथुइ भाषिक चेतना थनेगु नापं नेपाल संबत्‌या प्रणेता शंखधरया शालिक स्थापना यानाः म्हपुजाया दिनय् न्हूदँ हनेगु परम्परा न्ह्याकेगु यात ।

पटाचारा पद्यमय नाटकया च्वमि भिक्षु सुदर्शन खः । ने.सं. १११७ य् नगर मण्डप श्री कीर्ति विहार कीर्तिपुर पाखें थुगु सफू पिदंगु खः । प्यधाः दुगु थुगु सफुलिइ बौद्धकालिन बाखंया छम्ह पात्र पटाचारां दुःख कष्टया पराकाष्ठ पार यानाः लिपतय् बुद्धया शरणय् वंगु खँ दुथ्याःगु दु ।

पटाचाराया पल्पसा किपा प्याखं वंशीधर बज्राचार्यं च्वयादीगु खः । थुगु सफू ने.सं. ११२८ यंलागा कुन्हु विमलप्रभा बज्राचार्य व रोशनी तारा बज्राचार्यपाखें पिदंगु खः । थुगु सफुलिइ च्वंगु ब्याक्कं बाखं व प्याखं पटाचारा नाटक नाप ज्वःलाः ।

मां दिव्यलक्ष्मी व बौ ज्ञानरत्न तुलाधरया कोखं ने.सं. १०६० सिल्लाथ्व १५ कुन्हु येँया न्हाय्‌कंतलाय् पद्मरत्न तुलाधरया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं स्कूलया विद्यार्थी जीवनकाल निसें नेपालभाषाय् पलाः छिनाः च्वसा न्ह्याकूगु खः । दकलय् न्हापां वय्‌कलं पद्मोदय हाइस्कूलय् जूगु न्हापांगु अन्तर हाइस्कूल नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् कविता ब्वनाः ब्वति कयादीगु खः । स्वक्वःगु अन्तर हाइस्कूल नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् वय्‌कलं विश्व सम्राट हाइड्रोजन बम निबन्ध च्वयाः न्हाप सिरपाः त्याकूगु खः । नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् वय्‌कःया पिदंगु कृति कथं वय्‌कः निबन्धकार, नाटककार, उपन्यासकार, समालोचकया नापं पत्रकार नं खः । अथे खयाः नं वय्‌कःयात छम्ह निबन्धकार व ख्यालः च्वमि कथं अप्वः म्हसीकेगु याः । वय्‌कःया नेपालभाषाय् पिदंगु सफू खः – बुलुमि (निबन्ध मुना ने.सं. १०८३), आः जितः नं तनतन दइवल (ख्यालः मुना, ने.सं. १०९७), हसिना (उपन्यास, ने.सं. ११०९), झ्वाः मजुइगु स्वां (जीवनी, सह–लेखक ने.सं. ११०१), ख्याः बछि नि बछि (ख्यालः मुना, ने.सं. १०९४), जिं लात कि …. (ख्यालः मुना, ने.सं. ११३५), बाथरुम व मेमेगु निबन्ध (ने.सं. ११३२), लुमं लुमं न्ह्याइपुसे च्वं (संस्मरण, ने.सं. ११३५), ग्वय्दां व मेमेगु छधाः प्याखं मुना ।

पद्मरत्न तुलाधर नेपालभाषा पत्रिका न्हिपौया सम्पादक जुयाः ने.सं. १०९७–११०२ तक नियमित कथं पत्रिका पिथंगु खः । पत्रिका पिथनेगु झ्वलय् उगु इलय् हे वय्‌कलं निगू लाख तका द्यापं च्वनेमाःगु खः । नापं वय्‌कलं नेपाल ऋतुपौ (१०९६–११०२)या सह–सम्पादक व झी लय्‌पौया न्हापां व्यवस्थापक लिपा प्रकाशक जुयाः तःदँ तक साहित्यिक पत्रिका पिथनादिल । थथेहे नेपालभाषा मंकाः खलःया संस्थापक नायःया नापं च्वसापासा, आशा सफूकुथि गुथि, प्रतिभा समाजया नायः जुयाः थुगु संस्था न्ह्याकादीगु दु ।

पद्मरत्न तुलाधर कलेजया विद्यार्थी जीवनकालय् थःगु छेँय् ने.सं. १०८३ स लूजः  नागु संस्था नीस्वनाः उकिया संस्थापक दुजः जुयादिल । थ्वया नापं वय्‌कः त्रिचन्द्र कलेजया जः साहित्य पाःलाः, नेपालभाषा परिषद्, नेपालभाषा डिक्सनरी कमिटी, नेपालभाषा एकेडेमिया नं दुजः जुयादीगु दु । अथेहे वय्‌कः साहित्य गुथि, नेपाल लिपि गुथि, नेपाल शान्ति प्रतिष्ठानया संरक्षक व नेपाली भाषाया युगधारा साप्ताहिकया वरिष्ठ सम्पादक, मुल्यांकन मासिक पत्रिकाया सल्लाहकार नं खः ।

नेपालभाषाया भाषागत आन्दोलन, मानवाधिकार, जनजाति आन्दोलन, नागरिक आन्दोलनया अभियन्ता पद्मरत्न तुलाधर माओवादी जनयुद्धया इलय् शान्ति प्रक्रिया व द्वन्द्व व्यवस्थापनय् नं सक्रिय भूमिका म्हितादीम्ह खः । स्वतन्त्र कथं वामपन्थि राजनीतिइ सक्रिय जुयाः पद्मरत्न तुलाधरं झिदँ तक सांसद व प्र.म. मनमोहन अधिकारीया मन्त्रिपरिषद्य् गुला तक स्वास्थ्य व श्रममन्त्री (सन १९९५–९६) जुयादिल । पद्मरत्न तुलाधरयात नेपालभाषा परिषद्ं भाषाथुवाः (ने.सं. ११२३) व अमेरिकाया इउभल क्ष्लतभचलबतष्यलब िगलष्खभचकष्तथ सन् २००५ य् मानार्थ विद्यावारिधी बियाः हंगु खः । थथेहे ३२ गू थीथी संघसंस्थां वय्‌कःयात तःजिक हंगु खः ।

बहुप्रतिभाशाली बहुआयामिक व्यक्तित्वं जाःम्ह पद्मरत्न तुलाधर नेपालभाषा ख्यः व देशय् जक मखुसे हलिमय् हे मानवअधिकारवादी अभियन्ता कथं नां जाः । नेपालभाषा व साहित्य ख्यः चकंकेगुलिइ पद्मरत्न तुलाधरया योगदान दु थें देशय् थीथी आन्दोलन न्ह्याकेगुलिइ नं वय्‌कःया भूमिका दु ।