Category: भाषा, लिपि व साहित्य

पूण्यभूमि नेपाल मय्‌जु अपर्णा प्रधानं च्वयादीगु निबन्ध मुना सफू खः । ने.सं. ११३६ य् पिदंगु पूण्यभूमि नेपाल निबन्धया पिकाकः शान्तवर प्रधान खः । थ्व सफुलिइ नेवाः समाजया थीथी धर्म, संस्कृति तजिलजि आदिया दुने गबलें न्हना मवनीगु, झ्वाः मजुइगु स्वां कथं ल्यनाच्वनीगु विषयवस्तुया जम्मा झिंखुपु निबन्ध दुथ्याः । थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु झिंनिपु निबन्ध मध्ये व्रम्हाण्ड छखा छेँया परिकल्पना नांगु निबन्ध छपु न्ह्यथनेबहगु निबन्ध खः ।

बौ गजरत्न बज्राचार्य व मां जोगमाया बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०४६ तछलाथ्व ३ कुन्हु येँया बसन्तपुली बहुप्रतिभाशाली व्यक्ति भाजु पुण्यरत्न बज्राचार्यया जन्म जूगु खः । संस्कृति विषयय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह भाजु बज्राचार्यया मेगु नां काकाभाइ नं खः । पद्यकन्या क्याम्पसय् नेपालभाषा विषयय् तःदँ तक प्राध्यापन ज्या यानादीम्ह पुण्यरत्न बज्राचार्य नेपालभाषा, नेपाली भाषा व अंग्रेजी भाषा स्वताय्‌सं ल्हाः ज्वःम्ह च्वमि खः । भाजु बज्राचार्यं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् च्वखँ, बाखं, छधाः प्याखं विधाय् च्वसा न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु बाखं मायाप्रेम ने.सं. १०७० इ धर्मोदय ३/३१ पत्रिकाय् पिदंगु खः । ब्वंकेज्या व पत्रकारिताया ज्या यानाझाःम्ह वय्‌कः साहित्य खलःया संस्थापक (ने.सं.१०७०) नं खः । वय्‌कःया न्हापांगु पिथना सफू बाज्याया ग्वाय् व मेमेगु बाखं (ने.सं.१०७४) खः ।

सामाजिक विसंगति प्रति व्यंग्य नकाः न्ह्यइपुइगु कथं बाखं प्रस्तुत यायेफुगु गुण दुम्ह वय्‌कःया मेगु सफू वँय् फय् व मेमेगु बाखं (ने.सं. १०७६) खः । बाखनय् थें पाय्‌छिगु संवाद छ्यलाः मनोरञ्जन बिइगुली वसपोलया नाटक विवाह समिति (ने.सं. १०७०) गाक्कं सफल जू । अथेहे वय्‌कलं नेवाः तजिलजि विषयया सफू झीगु नखः चखः (ने.सं. १०८४) सफू नं पिथनादीगु दु । थुकथं तःगू विधाया सफू च्वयाः नेपालभाषाया साहित्यया धुकू जायेकेगु नापं नेपालभाषाया शिक्षा क्षेत्रय् तःधंगु योगदान बियाः ने.सं. ११०९ थिंलाथ्व ६ कुन्हु वय्‌कलं थःगु देहत्याग यानादिल ।

बौ काजीलाल श्रेष्ठ व मां बिन्दुवासिनी श्रेष्ठया क्वखं यलया तापाहिती न्याधः त्वालय् ने.सं. १०५६य् उपन्यास च्वमि भाजु पुरुषोत्तमलाल श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । बि.ए. तकया अध्ययन यानादीम्ह भाजु श्रेष्ठं नेपालभाषा साहित्यख्यलय् थःगु च्वसा चिनाखँ व उपन्यासपाखे न्ह्याका झायाच्वंगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु सृजनाकथं ने.सं. १०७६ दँय् मचा स्वलापतिइ पिदंगु मचायात चिनाखँ खः ।

अथेहे ने.सं. १११५य् वय्‌कलं द्यः लानी उपन्यास पिथनादिल । थ्व द्यःलानी उपन्यास मल्लकालीन ऐतिहासिक घटनाया लिधंसाय् च्वयातःगु उपन्यास खः । उपन्यासय् श्रीनिवास मल्लया मथ्याःम्ह काय्नं छम्ह ब्रम्हुनीनाप इहिपा याइगु, मायाया जालय् लानाः लिपा व मिसां द्यःला नाप इहिपा यानाः द्यःलानी धायेकेमाःगु, अले झीगु समाजय् क्वजातयात गुकथं क्वत्यलीगु धयागु आदि खँ न्ह्यथनातःगु दु ।

पुलां कसि न्हूगु दापू समालोचक भाजु इन्द्र मालिं च्वयादीगु नेपालभाषा साहित्य सम्बन्धी थीथी विषयया अनुसन्धानमूलक रचनातय्‌गु संग्रह खः । त्रिवेणी साहित्य प्रतिष्ठानपाखें ने.सं १११७ पिदंगु थ्व सफू मालीजुं थःगु इलय् ब्यलय् थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदनेधुंकूगु लेखयात छथासं मुनाः सफूया रुपय् पिकयातःगु रचनाया संग्रह खः । उकिं थ्व सफुलिइ दुथ्याःगुु रचनात छगू विधाय् केन्द्रीत जुयाच्वंगु मदु । थ्व सफुलिइ गुलिं अनुसन्धानात्मक लेख गथे संगीत चन्द्रोदय दुने नेपालभाषा, मल्ल ईया नेपालभाषाया कविता थेंज्याःगु च्वसुत दुथ्यानाच्वंगु दुसा गुलिं च्वमि इन्द्र मालीया थौंया नेपालभाषाया आधुनिक कविता, बाखं आदि सम्बन्धी धारणा दृष्टिकोण प्वंकातःगु विवेचनात्मक रचनात दु ।

पुलांगु नेपालभाषा पारिभाषिक खँग्वः मुना सफूया च्वमि भाजु वज्रमुनि बज्राचार्य खः । थुगु सफू ने.सं. ११२१ य् नेपालमण्डल घःचाः धुकू, यलपाखें पिदंगु खः । थुगु सफू खँग्वः धुकूनाप स्वापू दु । थुकी पारिभाषिक खँग्वः ब्वथला व पारिभाषिक खँग्वः मुना यानाः निगू ब्वय् ब्वथलातःगु दु । थुकिया मू तातुना धैगु नेपालभाषाया पुलांगु वाङ्गमय सफू ब्वनेबलय् वइगु पारिभाषिक खँग्वःत अःपुक थुइके फयेमाः धैगुकथं थौंकन्हय्‌या खँग्वलं अर्थ च्वयातःगु खः ।

पुलांगु नेपालभाषा वाङ्मय मुना ब्व १ सफू भाजु काशीनाथ तमोटं मुनेगुया नापं सम्पादन यानादीगु सफू खः । मञ्जु पिथं येँपाखें ने.सं ११२१ य् पिदंगु थ्व सफू पुलांगु वाङ्मयया थीथी सफू, पत्रपत्रिकापाखें नमुनाकथं थीथी विषयया छगू छगू ल्ययाः मूल श्रोत नाप रुजु यानाः मुनातःगु झिंन्हय्‌पु वांगमय संग्रह खः । थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु वांगमययात रचनात्मक वाङ्मय व सृजनात्मक साहित्य धकाः निब्वय् ब्वथलातःगु दु । रचनात्मक वांगमय दुने लिखित अभिलेख उत्र्कीण अभिलेख व ग्रन्थ अभिलेख धकाः स्वब्वय् यानाः न्ह्यब्वयातःगु दु । अथे हे सृजनात्मक साहित्य दुने नं १) आख्यान २) चिखँ/काव्य/म्ये व ३) प्याखं /नाटक यानाः स्वंगू भागय् विभाजन यानातःगु दु ।

भाजु पुष्करबिक्रम प्रजापतिया जन्म बौ तुइकाजी प्रजापति तथा मां तुइल माया प्रजापतिया कोखं ने.सं १०९९ पोहेलाय् थिमिया चपाचो त्वालय् जूगु खः । नेपाःया परम्परागत सांगीतिक व सांस्कृतिक पृष्ठभूमि दुगु परिवाय् ब्वलंम्ह पुष्करबिक्रम प्रजापति थौंकन्हय् थः परिवार सहित अमेरिकाया भर्जिनियाय् सिनियर क्लाउड सिस्टम इन्जिनियर जुयाः ज्या यानाच्वनादीगु दु । मचाइलंनिसें हे भाषासाहित्य संगीत प्रति मन क्वसाःम्ह भाजु पुष्कर नेपालय् च्वनादीबलय् चकना साहित्य पाःलाःया अध्यक्ष, थिमि साहित्य परिषदया अध्यक्ष, मध्यपुर कला परिषद्या सचिव जुयाः ज्या यानादीगु दुसा अमेरिकाय् नं वय्‌कः नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरिकाया पूर्व अध्यक्ष खःसा थौंकन्हय् वय्‌कः ल्याय्‌म्ह अमेरिका गुथिया संयोजक खः ।

वय्‌कलं नेपाली व अंग्रेजी भाषं नेवाः सम्बन्धी थीथी लेख प्रकाशित यानादीगु दुसा तःगू पत्रपत्रिकाया नं सम्पादन यानादीगु दु । बहुआयामिक व्यक्तित्व भाजु पुष्कर प्रजापति नेपालभाषाया साहित्य, संस्कृति, कला प्रविधि, संगीत, नृत्य वपरम्परागत वाद्ययंत्र आदियात विदेश अर्थात् संयुक्त राज्य अमेरिकाय् ब्वयादीम्ह छम्ह ज्वःमदुम्ह कलाकार नापं नेवाः अभियन्ता खः । वय्‌कलं बागू दर्जन स्वयाः अप्वः म्ये चिनादीगु दुसा जनकवि दुर्गालालं रचना यानादीगु नेवाः छ नेवाः जु म्येय् नं संगीत बियादीगु दु । थौंकन्हय् लोकंह्वाःगु नेपालभाषाया म्युजिक भिडिओ भिन्तुना, भिन्तुना म्येया निर्देशक तथा संगीतकार नं वय्‌कः हे खः । थुपिं ज्या बाहेक भाजु प्रजापतिया दकलय् न्ह्यथनेबहःगु ज्या नेपाःया संस्कृति कला विदेशय् ब्वयेगु निंतिं सन् २०१८ अमेरिकाय् दयेकूगु कुमारीया रथ खः । प्यचा पांग्रा, १० फिट जाः, ८ फिट ब्या यानाः स्वतँ दुगु थ्व कुमारी रथ नेवाः चित्रकला, कालिगढी, शीप व लगनशीलताया छगू अनुपम नमुना खः । थज्याःगु रथ नेपालंपिने थौं तक गनं नं निर्माण जूगु मदुनि । थ्व रथ निर्माणया माष्टर माइन्ड व संयोजक वय्‌कः खः । अथेहे थुगु दँया (सन् २०२३) बिस्काः जात्राया निंतिं अमेरिकाय् कलापूर्ण द्यःखः दयेकल, थ्व द्यःखः दयेकेगुया डिजाइन व बिस्काः जात्रा सम्पन्न यायेगु ज्याया संयोजन नं वय्‌कल हे यानादीगु खः ।

भाजु प्रजापति छम्ह कलाकार नं खः । वय्‌कलं नेपालय् च्वनादीबलय् पलिस्था ख्यालः धेंधेंबल्लाखय् ब्वति कयाः स्वकःतक उत्कृष्ट कलाकारया सिरपाः त्याकादीगु दुसा ख्वपया नृत्य प्रतियोगिताय् नं दकलय् बांलाःम्ह प्याखं निर्देशकया सिरपाः त्याकादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं अन्तराष्ट्रिय ख्यलय् अर्थात् अमेरिका लगायत बंगलादेश, मेक्सिको, क्यानाडा, भारत आदि थासय् नं थःगु भाय्, नृत्य, नाटक, धिमेबाजा आदि प्रर्दशन यानाः थःगु कला संस्कृति प्रवद्र्धन यायेगु ज्याय् तःजिगु योगदान बियादीगु दु ।

नेपालभाषा संगीतयात क्वातुक्क मतिना याइम्ह थ्वय्‌कः थौंकन्हय् थःगु कला, तजिलजि, भाषा, साहित्य, परम्परागत बाजंतय्‌गु संरक्षण सम्वद्र्धनया ज्याय् सक्रिय जुया न्ह्यानाच्वनादीगु दु । थ्वय्‌कःयात पासा पुचः अमेरीकां -NPPA संगीतया ख्यलय् वय्‌कलं बियादीगु योगदानयात कदर यानाः हनेज्या याःगु दु ।

बौ पुण्यभक्त माथेमा व मां प्रेमकुमारी माथेमाया क्वखं ने.सं. १०८४ ञलाथ्व ४ कुन्हु किलागः त्वालय् चिनाखँमि भाजु पुष्करभक्त माथेमाया जन्म जूगु खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया मू विधा छधाः प्याखं व चिनाखँ खयां नं माथेमा भाजुया च्वसा आपाः यानाः शायरी व गजल पाखे न्ह्याःगु दु । न्हापां छपुचः शायरी (ने.सं. ११०५, झी ल्याः २०३ ) नांगु शायरी ज्वनाः नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् पिलूझाःम्ह पुष्करभक्त माथेमा थःगु विद्यार्थी कालय् थीथी साहित्य सम्मेलनय् तःकः सिरपाः त्याकादीधुंकूम्ह स्रष्टा खः । थ्वय्‌कः छम्ह च्वमि स्वया नं मूलतः छम्ह पत्रकार खः । सँझ्याः दँपौ, पौभाः स्वलापौया नापं नेपालभाषाय् थीथी पत्रिकाया सम्पादन यानादीम्ह वय्‌कः गोरखापत्र न्हिपौया निकःतक सम्पादक व अंग्रेजी भाय्‌या न्हिपौ राइजिङ्ग नेपालया नं (वि.सं २००८) सम्पादक जुयादीधुंकूम्ह खः । वय्‌कः हलिं नेवाः दबूया प्यक्वःगु सम्मेलन (ने.सं ११४२) या संयोजक नं खः । अथेहे वय्‌कः थौंकन्हय् हलिं नेवाः दबू केन्द्रीय कार्यसमितिया उपाध्यक्ष नं खः । भाजु माथेमां प्रधान पत्रकारिता सिरपाः, वातावरण पत्रकारिता अवार्ड अथेहे मेमेगु सिरपाः नं त्याकादीधुंकूगु दु ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये स्व. पुष्करमान बुद्धाचार्य नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. २००३ बैशाख १५ य् जूगु खः । वय्‌कलं नेवाः खलः कास्कीया कार्यसमिति च्वनाः ज्या यानादीगुसा नेवाः देय् दबूया जिल्ला प्रतिनिधिया दुजः जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः २०६३ चैत्र १७ गते दिवंगत जूगु खः ।

बौ डीट्ठा हिरा बहादुर चित्रकार व मां चिनिमाया चित्रकारया कोखं वि.सं. १९९५ साल माघ १८ गते येँया वटु त्वालय् साहित्यकार पुष्पबहादुर चित्रकारया जन्म जूगु खः । मचाबलय् निसें साहित्य प्रति रुची दुम्ह थ्वय्‌कलं थीथी साहित्य सम्मेलनय् ब्वति कयाः तःकः सिरपाःनं त्याकादीगु दु । वि.सं. २०२२ सालय् तत्कालिन पञ्चायत सरकारं नेपालभाषाया समाचार व जीवन दबू कार्यक्रम रेडियो नेपालं लिकयाब्यूगु विरोधय् तत्कालिन थःपिनिगु आक्रोश, विरोधस्वरुप त्वाः त्वालय् वाःवाःपतिं साहित्य सम्मेलन व थीथी विरोध सभा आदि यानाः भाषिक आन्दोलन न्ह्याकूपिं तत्कालिन जागरुक युवापिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । वि.सं २०२२ सालया भाषिक आन्दोलन लिपा नं नेवाः जाति व नेपालभाषाया भाषिक अधिकारया नितिं जुइगु थीथी आन्दोलय् वय्‌कलं थःगु उपस्थिति त्वःफिकामदी । अथेहे हिसि प्रेसया थुवाः जूगु नातां थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया गुलिखे ज्याझ्वःया निंतिं ब्वनापौ आदि ग्वाहालि स्वरुप थम्हं निशुल्कं हे पिकायेगु यानादीगु दुसा नेपालभाषा सफू छापे यायेगुली विशेष छुट बियाः नं ग्वाहालि यानादीगु दु ।

भाजु चित्रकार भाषिकख्यःया छम्ह न्ह्यलुवाः जक मखु नेपालभाषाया निबन्ध, प्याखं, बाखं, चिबाखं कविता व समालोचना ख्यलय् नं उलि हे नांजाःम्ह च्वमि खः । थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु च्वसु खः मृत्युया लिउ लिउ (सितु, १६ः १०८६) नांगु कविता खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया न्हापांपिं आधुनिक कविपिं मध्ये नं छम्ह खः, तर अथे खयाः नं थ्वय्‌कःया च्वसा छधाः प्याखं व समालोचनाया ख्यलय् अप्वः जाःगु दु । वि.सं २०१८ सालय् हनुमानध्वाखाय् क्यंगु — जुजु जयप्रकाश, स्वभाव, अन्तिम निर्णय छधाः प्याखं व येँया पुन्हिबलय् क्यनीगु महाकाली प्याखं आदि पाखें प्रभावित जुयाः थ्वय्‌कःया च्वसा नाटकपाखे न्ह्याःगु खः । थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु नाटक विश्वासघात (जः दँपौ ल्याः २, दँ २) खःसा नाटक च्वयेगु हे झ्वलय् स्वाः पुचःया ग्वसालय् जूगु नाटक धेंधेंबल्लाः कासाय् थ्वय्‌कलं च्वयाः म्हितादीगु कँलाय् (ने.सं.१०९७) प्याखनं न्हाप सिरपाः त्याकूगु खः । अथे हे थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् नं नीपुं मयाक छधाः प्याखं च्वयाः पिकयादीगु दु ।

पुष्प चित्रकार नेपालभाषाया अग्रज समालोचकपिनिगु झ्वलय् दुथ्याःम्ह छम्ह समालोचक नं खः । थौंतकया दुने थ्वय्‌कःया थीथी पत्रपत्रिका व सफूया भूमिकाया रुपय् पिदंगु फुक्कं च्वसुत यानाः नीपुं मयाक व्यवहारिक नापं सैद्धान्तिक समालोचनाया च्वसु पिदंगु दु । वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु समिक्षात्मक च्वसु गाजलं दाःगु चा (ने.सं १०८६) कविता संग्रह सम्बन्धी खः । थ्व गाजलं दाःगु चा गद्य कविता संग्रहय् दुथ्याःगु झिंन्हय्‌पु कवितायात कयाः समिक्षा यानातःगु छपु ग्यसु ग्यंगु समोलनाया च्वसु खः । अनं लिपा क्वँय् प्वालं धूस्वां साय्‌मिया पासा उपन्यास पिदंगु खः । अथेहे वय्‌कःया छपु ताःहाकःगु मेगु न्ह्यथनेबहःगु समालोचनाया च्वसु जि वयाः लाछि मदुनि नांगु बाखं म्येयात कयाः च्वयातःगु समालोचनाया च्वसु खः ।

साहित्यकार भाजु पुष्प चित्रकार छम्ह प्रगतिशील विचारधारायाम्ह च्वमि खः । थुकिया दसु वय्‌कलं च्वयादीगु प्याखं, बाखं, समालोचना, चिनाखँय् जक मखु स्वयम् थःगु जीवनय् नं बाखं च्वमि मय्‌जु सुवर्णकेशरी तुलाधर नाप (वि.सं. २०३३ सालय्) अन्तरजातीय इहिपाः यानाः क्यनादीगु दु । नेपालभाषाया साहित्यया थपू यायेया निंतिं थःगु च्वसु पाखें जक मखुसे स्कुल, कलेजय् नेपालभाषाया स्यनामिया रुपय् पीप्यदँ तक (वि.सं. २०१८–२०६२) ब्वनामिपिंत शिक्षा बियाः मांभाय्‌या सेवा यानादीगु दु ।