Category: भाषा, लिपि व साहित्य

मां सिलुकुमारी व बौ ज्योतिरत्न बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०५१ चिल्लागा ११ कुन्हु येँया झ्वाःबहालय् फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यया जन्म जूगु खः । थौं स्वयाः न्हय्‌गू दशक न्ह्यवंनिसें निरन्तररुपं नेपालभाषा व थ्वया साहित्य संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं थःत फ्यानाझाःम्ह फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य नेपालभाषाया कवि, गीतकार, निबन्धकार, बाखंच्वमि, समालोचक, अनुवादक, सम्पादक, वैय्‌याकरणविद्, बालसाहित्यया रचनाकार आदि फुक्कं खः ।

थःगु झिंखुदँया नच्चागु वैशंनिसें नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकादीम्ह फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यया दकलय् न्हापां पिदंगु च्वसु बाहापुजाया न्यापु म्ये (ने.सं. १०६७ पाखे च्वयादीगु) खः । अनं लिपा थ्वय्‌कःया आमन्त्रण (ने.सं. १०६९) कविता धर्मोदय लय्‌पतिइ पिदन । अथे खःसां वय्‌कःयात म्हसीकेब्यूगु साहित्यिक विधा निबन्ध खः । च्वसापासां ने.सं. १०७३ य् येँया हनुमानध्वाखाय् स्वन्हुयंकं न्यायेकूगु ऐतिहासिक सम्मेलनय् थ्वय्‌कःया कुसा निबन्धं न्हापांगु सिरपाः त्याकलसा १०७८ य् नेपालभाषा समिति यलं न्यायेकूगु सम्मेलनय् नं थ्वय्‌कःया धौभ्यगः निबन्धयात न्हापंगु सिरपाः प्राप्त जुल । अथेहे थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु स्वांसिन्हः निबन्ध मुनां ने.सं. १०८१ या श्रेष्ठ सिरपाः त्याकल । थुपिं सफू बाहेक थ्वय्‌कःया तय्‌जु, क्वाति, जिगु खँ आदि निबन्ध संग्रह नं पिदंगु दु । फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य मूलतः सांस्कृतिक विषयवस्तु ज्वनाः निबन्ध च्वइम्ह निबन्धकार खयाः नं थःगु वैयक्तिक अनुभूति, राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय घटनाप्रति प्रतिक्रिया नं दुथ्याकाः निबन्ध च्वइम्ह निबन्धकार खः । थुकथं बस्तुगत निबन्धय् नं वैयक्तिकताया समन्वय दइगु थ्वय्‌कःया निबन्धया विशेषता जूगु दु । बाखं विधाय् थ्वय्‌कःया च्वापुया जः (ने.सं ११०७), शालिग्राम (ने.सं ११०८) थेंज्याःगु बाखं संग्रह पिदंगु दु । थुकी नेपाःया हिमाली भेगया जनजीवनयात कयाः च्वयातःगु तःपु बाखं नं दुथ्यानाच्वंगु दु । काव्य ख्यलय् चुलि (ने.सं. १०७८), तिमिला (ने.सं. १०७८) आदि पिदंगु दु । थुपिं सफूबाहेक वय्‌कलं नेपाल ऋतु पत्रिकाय् तत्कालिन शासकपिनिगु गिद्धदृिष्टं बचे जुइत नागेन्द्रमुनि, कुलिशाचार्य, रत्नवज्र बज्राचार्य, जुजुभाइ गुरुजु व फरब आदि उपनामं नं तःपु हे च्वसु पिकयादीगु दु। थथे पिदंगु च्वसु गुलिं थीथी च्वमिपिनिगु जीवनी सम्बन्धी, गुलिं थीथी सफूया समिक्षात्मक परिचय, गुलिं बुद्धधर्म सम्बन्धी जूगु दु ।

थ्वय्‌कलं मचासाहित्यया ख्यलय् नं साहित्य माः १, २, ३ यानाः स्वंगू ब्व तक मचापाठ्य सफू च्वयादीगु दु । अथे हे वय्‌कलं देथाय्पा आनन्दमुनि बज्राचार्यया जीवनी छपुलु, श्री बद्रीरत्न बज्राचार्यया सफू म्हसिके आदि सफू नं पिकयादीगु दु । फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यं थःगु जीवनय् आपालं च्वमिपिनिगु थुखेउखे लानाच्वंगु च्वसु मालाः, सम्पादन यानाः सफू पिकयादीम्ह सम्पादक जक मखसे थज्याःगु सफूया समिक्षात्मक भूमिका च्वयाः च्वमिया नापं सफू म्हसीके बियादीम्ह अनुसन्धाता, सम्पादक व समिक्षक नं खः । थज्याःगु भूमिका वय्‌कलं सच्छिपुं मयाक धयाथें च्वयादीधुंकूगु दु । थथे वय्‌कलं मुंकाः पिकयादीगु सफू खः— च्वमि चित्तधर हृदययागु हृदया झंकार, (ने.सं. ११०७), चित्तया चिन्तना–हृदयया रचना, (ने.सं. ११०७)आदि । कवि सिद्धिचरणयागु ग्वय्‌स्वां, कविता संग्रह (ने.सं. १११०), सिद्धिचरणया निबन्ध (ने.सं. १११२), नारी हृदय (बाखं व प्याखं ने.सं. १११२), उत्तरा विलाप (खण्डकाव्य ने.सं. १११३), सिद्धिचरणया घःमाः (समालोचनात्मक च्वसु ने.सं. १११६) आदि । अथेहे थ्वय्‌कलं तःम्ह स्रष्टापिनिगु स्मृति ग्रन्थया नं सम्पादन यानादीगु दु । गथे— चित्तधर हृदय स्मृति ग्रन्थ (ने.सं. ११०४), मोतिलक्ष्मी उपासिका स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. १११९), मणिहर्ष ज्योति स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. १११५) आदि । सफूया सम्पादन बाहेक धर्मोदय, नसंचा, नेपाल ऋतुपौया नं सम्पादन यानादीगु दु । नेपाल ऋतुपौया ला थ्यंमथ्यं नीदँ धैथें सम्पादक जुया पत्रिका पिकयादिल ।

फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य छम्ह साहित्यकर्मि जक मखु बौद्धधर्म तथा बज्रयान बौद्धदर्शनया नं छम्ह विद्वान खः । थ्व ख्यलय् वय्‌कःया— वज्रयानय् पुलुपालु, सफू पिकाःपिं बज्राचार्यपिं, बुद्ध व धर्म, बौद्ध धर्मया पुजाया सिद्धान्त व व्यवहार आदि यानाः छगू दर्जन स्वयाः अप्वः सफू पिदंगु दु ।

थथे सफू च्वयेगु पिकायेगु झ्वलय् फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यया दकलय् तःधंगु योगदान म्हसीका धलः नांगु सफूया प्रकाशन खः । झिंप्यसः व चय्छम्ह (१४८१) नेपालभाषा व साहित्यनाप सम्बन्धित व्यक्तित्वपिनिगु किपासहित म्हसीका दुथ्याकातःगु थ्व सफूया फुक्क ज्याः थ्वय्‌कलं थः याकःचां हे यानादीगु खः । थथे हे वय्‌कलं नेपालभाषा परिषद्य् छ्याञ्जे, न्वकु व नायः जुयाः तःदँ तक परिषद्यात न्ह्याकाः भाषा साहित्यया सेवा यानादिल । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप नेपालभाषाया ख्यलं श्रेष्ठ सिरपाः, नेवाः हना सिरपाः, भाषाथुवाः, डा. सत्यमोहन जोशी, नेपालभाषा साहित्य सिरपाः थेंज्याःगु सम्मान देछाःगु दुसा वय्‌कःयात सरकारपाखें शुभराज्यभिषेक पदक, प्रवल गोरखा दक्षिण बाहु, जनपद सेवा पदक आदि प्राप्त जूगु दु ।

नेपालभाषाया नांजाःम्ह च्वमि व पत्रकार फत्तेबहादुर सिंहया जन्म ने.सं १०२२ बछलागा १३ कुन्हु येँया थाय्मदु, ख्युंलँ त्वालय् मां देबलानी सिंह व बौ कुलदीप सिंहया कोखं जूगु खः । वि.सं १९९७ अर्थात् ने.सं. १०६१ सालया राजनैतिक काण्डय् जेलय् लाःपिं व्यक्तित्वपिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । नेपालभाषाया कविता, बाखं, निबन्ध, अनुवाद व पत्रकारीताया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कः नेपालभाषाया न्हापांगु पत्रिका बुद्धधर्म व नेपालभाषामार्फत खनेदयेकः झाःम्ह कवि खः । थ्व पत्रिकाय् पिदंगु बांमलाःगु चाल (ने.सं १०५०, ३/४–५) थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु कविता खः ।

थ्वय्‌कलं जेलय् लायेधुंकाः जेलय् च्वनाः नं कविताया रचना यानादीगु जक मखु कविता मच्वःपिं जेलय् लाःपिं ल्याय्‌म्हत गथे धर्मरत्न यमि, केदारमान व्यथित आदिपिंत च्वसा न्ह्याकेगुली हःपाः बियादीम्ह छम्ह मातृभाषा अनुरागी नं खः । नेपाली विहार (ने.सं १०५९) थ्वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु कविता संग्रह खः । थुकी नं फत्तेबहादुरजुं थःगु कविता दुथ्याकादीगु दु । थ्वहे सफू पिकाःगु द्वपनय् थ्वय्‌कःयात जेलय् स्वथंगु खः ।

वय्‌कःया विशेष स्वापू उबलेया क्रान्तिकारी स्कूल महावीर स्कूल लिसे दुगु खः । जनस्तय् दकलय् न्हापां चायेकूगु थ्व क्रान्तिकारी महावीर स्कूलया मू संस्थापक वय्‌कःया किजा शहीद चिनियालाल खः । थुगु स्कूल वय्‌कःपिनिगु छेँय् हे स्थापना जूगु खः । किजां चायेकूगु स्कूलया ज्याय् फत्तेबहादुर सिंह नं उलि हे सक्रिय जुयादीगु खः । थथे सामाजिक, शैक्षिक, भाषिक ख्यलय् सक्रियता वय्‌कः जेलय् लाये न्ह्यः हे खनेदयेधुंकूगु खः । थ्व हे सक्रियतां यानाः वय्‌कलं प्राचीन, माध्यमिक व आधुनिक कविपिनिगु कविताया संग्रहया सफू नेपाली विहार पिकयादीगु जक मखुसे उकी तत्कालिन राणा सरकारयात हे छगू कथं हाथ्या बी थें सरकारपाखें जुयाच्वंगु भाषिक दमनया विरुद्धय् क्रान्तिकारी भूमिका च्वयादीगु खः । थथे मातृभाषायात जुयाच्वंगु भाषिक दमनयात कयाः स्वच्छन्द रुपं थुलि क्रान्तिकारी वक्तव्य पिदंगु थ्व नेपालभाषाया ख्यलय् न्हापांगु खः ।

जेलय् लायेधुंकाः थ्वय्‌कलं थःगु च्वसु मूलत काव्य ख्यलय् जक न्ह्याकादिल । थ्वय्‌कलं रचना यानादीगु सफूत थुकथं दु खः— वनसवासया छगू खँ (खण्डकाव्य, ने.सं १०६८), भागवतया किचः (अनुवाद, ने.सं १०६९), जीवन खुसी (ने.सं १०७०), ख्युं अयोध्या (ने.सं १०८४), चर्पट मञ्जरीका (वि.सं २००६), सफू सम्पादन – नेपाली विहार (ने.सं १०५९) । फत्तेबहादुर सिंह जेलय् लायेन्ह्यः हे राजनैतिक भाषिक सजगता दयेधुंकूम्ह व्यक्ति खयाः नं थ्वय्‌कःया कविताय् विप्लव भाव खनेमदु । पुनर्जागरणकालया मू प्रवृति— नीति उपदेशयात हे नालादीगु दु । अथेहे वय्‌कःया बाखं सफू पिमदंसां नेपालभाषाय् आधुनिक बाखं दुतहयेगु ज्याय् चित्तधर, परमानन्द नापं वय्‌कः नं छम्ह अभियन्ता खः ।

नेपालभाषाया पासा न्हिपौ स्वला पिदनाः दिनाच्वंगु इलय् नेपालभाषां पिदनीगु छगू न्हिपौया आवश्यकता महसुस यानाः थः हे प्रकाशक व सम्पादक जुयाः वय्‌कलं ने.सं. १०७५य् समाचार प्रधान नेपालभाषा न्हिपौ पिकयादिल । थ्व पत्रिकां देश विदेशया समाचार नेवाः भासं प्रसारण याःगु जक मखसे नेपालभाषाया बुखँ नापं धर्म संस्कृति आदिया लेख पिकयाः नेपालभाषाया अप्वः प्रचारप्रसार यानाबिल । नापं थीथी इलय् थ्व पत्रिकाया तपँपौ नं पिदनेगु जुल ।

थथे सफू पत्रपत्रिका पिकायेगु जक मखु महावीर स्कूलया छम्ह संस्थापक, नेपालभाषा परिषद्या अध्यक्ष जुयाः नं फत्तेबहादुर सिहं नेपालभाषाया सेवा यानादीगु दु । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर यानाः वय्‌कःयात नेपालभाषा परिषद्ं भाषारत्न उपाधि देछाःगु दु । थथे थःगु भाषा साहित्यया सेवा यायां थ्वय्‌कलं ने.सं ११०३ बछलागा १३ कुन्हु थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

रीतादेवी प्रधान (जोशी) या च्वसां पिज्वःगु फय् वःगु लँय् हाइकु बांलूगु चिहाःचिनाखँ ने.सं. ११४२ कछलाय् दिपकमान प्रधान, यलपाखें पिथंगु खः । थुकी स्वंगू अध्याय यानाः विषयवस्तु न्ह्यथनातःगु दु । मू विषयवस्तुइ झिंच्यापु, सी.टी कलेजया विषयय् झिंस्वपु व सानफ्रन्सिस्कोया बारे झिंच्यापु यानाः मुक्कं १३० पु हाइकु बांया चिहाःचिनाखँ दुथ्याकातःगु दु । थुकी दुने मिसाया नुगः प्वःचीमफुगु दृश्य, भुखाचं लाःगु लिच्व, मतिना, कोरोना, शिक्षा, यौन, पारिवारिक, यःत्यःया नापं थःगु सामाजिक जीवनया अनुभूतियात प्रधानता बियातःगु खनेदु ।

विमल ताम्राकारया थुगु फय्‌गं हाइकु सफू ने.सं ११३१ कौलाथ्व ३० कुन्हु विराट नेपालभाषा साहित्य गुथि पाखें गुथिया रजत जयन्तीया लसताय् पिथंगु खः । थ्व सफुलिइ न्यय्‌स्वपु हाइकु दुथ्यानाच्वंगु दु । अले मुक्कं छगः बिम्ब (किग्वः) छ्यलाः हाइकु चिनातःगु दु । थुकी राजनीति विषयवस्तु लिसें मनू व समाजया विषयय् च्वमिं थःगु थीथी अभिव्यक्ति प्यंकातःगु दु ।

फल्चा छगू चिबाखं सफू खः । थ्व चिबाखं सफूया च्वमि रासा खः । थ्व सफू ने.सं.११४१ य् च्वमि थःम्हं हे प्रकाशित यानादीगु खः । रासा अर्थात राजु साय्‌मि नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् अपरिचित नां मखु । वय्‌क:या निगू कविता सफू पिदने धुंकूगु दु । थ्व सफुलिइ बःचाबःचा हाकःगु पीपु चिबाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । चिबाखं गथे जुइमाः रासां सिउ । स्यथाक्क मिं पुइ थें पुइ वय्‌क:या चिबाखनं । अले अचार थें सवाः वयेकः लुधंका नं बी ब्वमिपिंत । सामान्य जीवनय् वैगु बःचाबःचाधंगु घटनाय् सुलाच्वनीगु बाखंयात रासां थ्व सफुलिइ न्ह्यब्वयादीगु दु ।

फसय् थ्वयाच्वंगु म्ये सफू भाजु सुन्दर मधिकर्मिं च्वयादीगु न्हूगु चिनाखँ मुना खः । मत कलांलि प्रकाशन, ख्वपं ने.सं. ११०५ य पिदंगु थ्व सफुलिइ झिंन्हय्‌पु न्हूगु गद्य चिनाखँ दु । थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु चिनाखँय् फय्‌यात छगू वस्तुया प्रतीक कथं प्रयोग यानाःतःगु दु । थथे फय्‌यात बस्तुकथं प्रयोग यानाः च्वयातःगु थ्व कविता संग्रह नेपालभाषाया ख्यलय् न्हापांगु चिनाखँ मुना खः । वैचारिक रुपं थ्व कविता संग्रहयात प्रगतिवादी प्रवाहया चिनाखँ मुनाया रुपय् कयातःगु दु ।

फिसः नेपाभाषाया नांदंम्ह च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठया च्वसां पिदंगु दकलय् न्हापांगु न्हूबाखं/चिबाखं पुचः खः । ल्याय्‌म्ह पुचः पाखें ने.सं १०९३ स पिदंगु थ्व बाखं संग्रहय् फिसः नापंया बाखं यानाः झिंनिपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । कवितात्मक अभिव्यक्ति, ताःहाकःगु खँयात नं चीहाकलं मनय् थीकथं ब्वयेफुगु कथा शैली थ्व बाखं संग्रहया विशेषता जूगु दु । फिसःया लिसः ने.सं. १०८६ स पिदंगु भाजु धुस्वां साय्‌मिया उपन्यास फिसःया लिसः खः । थ्व उपन्यासया प्रकाशक भाजु भीमप्रसाद श्रेष्ठ खः । छगूयां ल्यू मेगु उपन्यास च्वयाच्वनादीम्ह भाजु साय्‌मिया थ्व उपन्यास छद्या जक खः । लिपा उपन्यासया मेगु द्या माखा शीर्षक जुयाः पिदन ।

फुतिफाति ठाकुरमान शाक्यं च्वयादीगु आत्मपरक निबन्धया संग्रह खः । ने.सं. १०९० य् आशा पुस्तक भण्डारपाखें पिदंगु थ्व सफुलिइ च्वमिं थीथी इलय् च्वयादीगु झिंनिपु च्वखँ समावेश जुगु दु । गथे — मानववादी बुद्ध (ने.सं.१०७४), ताफू (ने.सं.१०७३), प्रेम (ने.सं.१०७५), कल्पना (ने.सं.१०७४), तपुली (ने.सं.१०७६), अपहत्या (ने.सं.१०७७), अनुशासनया विरुद्ध (ने.सं.१०७७), थःगु ख्वाः धमं स्व (ने.सं.१०७६), परिवर्तनशील संसार (ने.सं.१०७५), जिगु एकान्त (ने.सं.१०७६), व न्हिल (१०७६) व छपु सुपः (ने.सं.१०७८) निबन्ध दुथ्याःगु दु । थ्व सफुलिइ च्वमि शाक्यं थःगु जीवनया अनुभवया लिधंसाय् थौंया परम्परा, सामाजिक मान्यताप्रति निबन्धया माध्यमं थःगु प्रतिक्रिया प्वंकादीगु दु । थःगु बुद्धि बिबेकयात छखे वांछ्वयाः परम्पराया नामय् मिखा तिस्सिना न्हयाःवनेगु पक्षय् वय्‌क: मदु ।

फ्वसा सफू मय्‌जु निजिरोस श्रेष्ठ न्याछ्यंनं थीथी इलय् च्वयादीगु थीथी संस्कृति, तजिलजि व परम्परा सम्बन्धी झिंच्यापु च्वसुया मुना खः । न्हू हिसु पुचः पाखें ११२८ य् पिदंगु वय्‌क:या थ्व सफुलिइ इलय् ब्यलय् थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदंगु च्वसुत दुथ्याकातःगु दु । थ्व सफुलिइ न्हापा न्हापा छुं न्यातकि छुं फ्वसा बीगु, कैँलिसे ख्येँय् फ्वसा, धम्पलिसे ग्वम्प फ्वसा आदि च्वसुत दुथ्यानाच्वंगु दु । अलिखित फ्वसा बीगु परम्पराया अभिलेख तयाः लिपाया पुस्ता थ्यंकयात जानकारी बीगु हे थ्व संग्रहया विशेषता खः ।