Category: भाषा, लिपि व साहित्य

बाखं म्ये भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाःजुं मुनेगुया नापं सम्पादन यानादीगु आख्यानात्मक नेवाः लोकम्येया संकलन खः । ने.सं ११२१ य् प्यंगूगु संस्करण कथं च्वसापासां पिथंगु थ्व सफुलिइ झिंन्हय्‌पु बाखंम्ये दुथ्याकातःगु दु, गुगु अप्वः थें सिन्हाज्या रागय् चिनातःगु खः । थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु म्ये गुलिं तत्कालिन घटनां प्रभावित जुयाः च्वयातःगु बाखंम्ये खःसा गुलिं बौद्ध अवदान जातक बाखंया लिधंसाय् चिनातःगु म्ये खः । थुकी दुथ्याःगु सिलुतीर्थ, स्वयेनगु म्येयात दुवालाः स्वयेबलय् थुपिं म्ये आपालं पुलांगु खनेदुसा मेमेगु म्येँय् गद्दिनसिन शासकपिनिगु नां न्ह्यथनातःगु कथं जुजु राज्यप्रकाश मल्लया शासनकालं निसें जुजु रणबहादुर शाहया शासनकाल तकया म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । इतिहासं च्वयेमफुगु बाखनं कनेमफुगु गुलिखय् सत्यतथ्य नेवाः लोकम्यें कनेगु याःगु दु धैगुया दसु थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु शितलामाजु, रानी विजयालक्ष्मी बाखं म्येयात नं कायेफु गुकी शासकपिनिगु अन्याय अत्याःयात निर्धक्क ब्वयातःगु दु । थ्व सफूया मेगु विशेषता भूमिकाया रुपय् न्ह्यब्वयातःगु बाखंम्ये सम्बन्धी सैद्धान्तिक ज्ञानया नापं थुकी दुथ्याःगु म्येया समिक्षात्मक विश्लेषण नं जूगु दु ।

साहित्यया छगू बिधा बाखं खः । बाखं बिधाय् जक हनेबहःपिं समालोचकपिंत च्वसु च्वकाः सफूया रुप बिउगु समालोचना सफू बाखं समालोचना खः । थ्व समालोचना मुनादीम्ह भरत साय्‌मि खः । पल्पसा साहित्य ख्यःया लुखां थ्व सफू ने.सं १०९५ य् पिदंगु खः । थुकी गुम्ह समालोचकपिनिगु समालोचना दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी प्रा.सुन्दरकृष्ण जोशीया नेपालभाषा साहित्यय् बाखं, प्रा. जनकलाल वैद्यया नेपालभाषा बाखंम्येँ दुने, काशीनाथ टमोटजुया पलेहः झिंनिगु सः, अपर्णा प्रधानया जिगु मिखाय् मतकी, भू महेश जोशीया सोतिपाँय् दुने व पिने, रामहरि जोशीया न्हूधाः छगू विवेचना, मंगलप्रसाद श्रेष्ठया मूति बाखं पुचःया सवाः काकां, प्रा.माणिकलाल श्रेष्ठया सुवर्णकेशरीया गुंच्वः मूपुली व प्रा. पुष्प चित्रकारया चिबाखं दुने झ्वय्‌प्यूगु मिखा दुथ्यानाच्वंगु दु ।

बाखंपुचः साहित्यया मर्मज्ञ रत्नध्वज जोशीं मुनाः सम्पादन यानादीगु गुम्ह बाखंमिपिनिगु गुपु बाखंया मुना खः । थ्व बाखंपुचःया पिकाकः चित्तधर उपासक ‘हृदय’ खःसा सफू ने.सं. १०७० इ पिदंगु खः । थ्व नेपालभाषाय् थीथी च्वमिपिनिगु बाखं मुनाः पिदंगु न्हापांगु बाखंपुचः खः । नेपालभाषा ख्यःया अग्रज बाखंमिपिनिगु स्यल्लाःगु बाखं मुनाः पिथनेगुया उद्देश्य— थःपिनिगु भाषाय् बाखं साहित्यया सफू खाकाः ब्वमितय्‌गु दथुइ थ्यंकेगु व बाखं साहित्यया श्रीबृद्धि यायेगु खः धकाः सम्पादक जोशीं भूमिकाय् च्वयादीगु दु । सम्पादकजुं बाखं साहित्ययात म्हसिके बीगु कथं थौंया न्हू बाखंया सैद्धान्तिक पक्षयात नं भूमिकाय् न्हयब्वःगु दु । अथेहे बाखंमिपिनिगु चीहाकलं म्हसीका नं बियादीगु दु । पिकाकःया खँ तसें चित्तधर हृदयं थ्व सफू छतका दामं न्यानाः याउँक ब्वनाः सिधयेके दइगु खँ न्ह्यथनादीगु दु । थ्व बाखं पुचलय् दुथ्याःगु बाखं खः— फत्तेबहादुर सिंहया थ्व हे लाले?, चित्तधर हृदयया द्योपाला, मोतिलक्ष्मीया समाप्ति, हृययचन्द्र सिंहया कय्‌तापुजा, रत्नध्वजया युवक, प्रेमबहादुर कसाःया अजि, सत्यमोहन जोशीया परिचय, गोविन्द बहादुर गोठालेया जिमचा, पूर्ण पथिकया पुलांदाजु, केशवलाल कर्माचार्यया जुंगेदाइया ग्वाय्, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यया मत सित, माधवलाल कर्माचार्य बी.ए.या थःछ्येँ, अशोकरत्नया व ख्वाः, लोचनरत्नया ग्वे निगः, आशाराम शाक्यया मह्रि छपा व आर. जी. ए.या ठण्डा बरफ।

महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीजुं च्वयादीगु थ्व छपु पूधाः प्याखं खः । तय्‌जु प्रकाशन पाखें ने.सं.११०२ य् थ्व सफू पिदंगु खः । ततःजाः जुयावनाच्वंगु बाखाछेँया अनुपातय् झनझन चिचीजाः जुयावनाच्वंगु मेगु बाखाछेँ दुने विक्षिप्त मनस्थिति घानाः म्वानाच्वंम्ह ककाया चाकःलिं चाःहिलाच्वंगु खः थ्व प्याखं बाखा  ।

 बागमती सभ्यता उद्भव व विकास सफू डा. साफल्य अमात्यं च्वयादीगु ने.सं ११३८स नेपालभाषा एकेडेमिया प्रकाशनं पिदंगु नेपालभाषाया छगू ग्यसुलाःगु सफू खः । झिगू अध्यायय् ब्वथलातःगु थ्व सफुलिइ नेपाःया केन्द्रविन्दु जुयाच्वंगु बागमति प्रदेशया सभ्यताया उद्भव विकास बारे थनया लोकोक्ति, पौराणिक बाखं निसें जुजु पृथ्वीनारायण शाह, राणा प्रधानमन्त्री जंगबहादुरया उदयतकया बागमती सभ्यताया स्वरुप न्ह्यब्वयातःगु दु । अथे हे बागमती सभ्यता ब्वलंकेगुली तत्कालिन लिच्छवी, मल्ल शासकपिं व बौद्ध विहारतय्‌गु महत्वपूर्ण भूमिका दुगु खँ नं थ्व सफुलिइ उल्लेख यानातःगु दु ।

बाथरुम व मेमेगु निबन्ध पद्ममरत्न तुलाधरया च्वखँ मुना खः । ने.सं. ११३२ य् नागार्जुन पब्लिकेसन्स पाखें थ्व सफू पिहांवःगु खः । थुकी नीछपु च्वखँ दुथ्याःगु दु ।थ्व सफू नेपालभाषाया आत्मपरक निबन्धया छगू नमूना धायेबहगु सफू खः । थुकी दुथ्याःगु आपालं च्वखँ न्हापा नं थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदने धुंकूगु दु । पद्मरत्न तुलाधरया छपु चर्चित निबन्ध बाथरुम या नामं थ्व सफूया नां बाथरुम व मेमेगु निबन्ध धकाः तयातःगु खः ।

बापालाः—अप्पा सफू नेपालभाषाया नांजाःम्ह च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठजुं च्वयादीगु नेपालभाषाया न्हूबाखं/ चिबाखंया मुना खः । च्वसापासाया लुखां ने.सं ११४१य् पिदंगु थ्व संग्रहय्तःहाःबाखं व चिबाखं याना नीछपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । जिगु बाखं चिबाखं मब्वंपिंत दुनुगःया द्यछा धकाः न्हूपिं ब्वमिपिंत व्यंग्य भाषां देछायातःगु थ्व सफुलिं भाजु भूषणप्रसादं बाखं गथे च्वं धकाः जक मखु थौंया चिबाखं गथे जुइमाः धैगु म्हसीकेबीगु नं ज्या याःगु दु । थ्वय्‌क:या मेमेगु बाखनय् थें थ्व संग्रहय् नं थौंया यर्थाथताया चित्रण कवितात्मक संवेदनशीलताया नापं नुगलय् थुंदिक प्रस्तुत यायेगु शिल्प थ्व संग्रहय् नं विद्यमान जूगु दु ।

भाजु बाबुकाजी सुवाल बि.सं २०२७ पुष २८ कुन्हु बौ दिलबहादुर सुवाल व मां रत्नमाया सुवालया कोखं चांगुनारायण न.पा, झौखेल ख्वपय् जन्म जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया लिपांगु पुस्ताया कवि खः । वय्‌कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषां कविता, गजल व चीबाखं च्वयेगु यानादी । थीथी पत्रपत्रिकाय् वय्‌कःया साहित्यिक रचना निरन्तर रुपय् पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कःया पिदनेधुंकूगु चिबाखं सफू गंगु सिमा (११४१) खः । साहित्यकार सम्मान कयादीम्ह वय्‌कः चांगुनारायण साहित्यिक स्वला पौ व चांगुनारायण स्मारिकाया सम्पादक नं खः । बिराट नेपालभाषा साहित्य गुथिपाखें पिदनीगु ह्याउँबाला पत्रिकाया वय्‌कः दुजः सम्पादक नं खः । वय्‌कलं विकेश निराशी उपनामं नं थःगु साहित्यिक च्वसु पिकयादीगु दु ।

कलाकार बाबुकृष्ण शाक्यया जन्म ने.सं. १०७१ पोहेलागाः षष्ठि कुन्हु अबु बुद्धरत्न शाक्य मां धन कुमारी शाक्यया कोखं ज्याःबहाः, येँय् जूगु खः । वय्‌कलं नेपाःया परम्परागत जडीबुडी छ्यलाः चाया (बोचा)या द्यः दयेकादिइ । नेपाःया महत्वपूर्ण द्यःपिनि १२ दँय् छक्वः कलेवर हिलीगु झ्वलय् द्यःपिं दयेकेगुया नापं माःकथं ल्ह्वनेगु व भिंकेगु यानावयाच्वना दीगु दु । वय्‌कःया पुर्खापिनि इलंनिसें न्ह्याका वयाच्वंगु द्यः दयेकेगु ज्याकथं सक्वया खड्गयोगिनी, फम्पिया बज्रयोगिनी, बिज्यासःया विद्याधरी (आकाश योगिनी), येँया भिंद्यःत्वाःया भिंद्यः व मेमेपिं द्यःया १२ दँय् कलेवर हिलीबलय् द्यः दयेकेगु यानादीगु दु । वय्‌कलं थीथी विहारया क्वाःपाःद्यः, आगंद्यः व मेमेपिं द्यःपिं नं दयेकेगु व माःकथं भिंकेगु ज्या यानादीगु दु ।

नेपाल सरकार, घरेलु तथा साना उद्योग कार्यालयया हस्तकला ईकाइ प्रमुख जुयाः ज्या यानादीम्ह भाजु बाबुकृष्ण शाक्यं धातु पाताय् कियाः द्यः दयेकेगु, शील्ड, मेडल आदि नं यक्वः हे दयेका दीगु दु । थुकिया नापं वय्‌कलं थीथी द्यःया स्केच व किपा नं च्वयादीगु दु । वय्‌कलं ‘मञ्जुश्री नक महाविहारया शाक्य निवाः खलः’ (ने.सं. ११२८) सफू च्वयाः पिथनादीगु दु । वय्‌कःयागु कलाकारिताया कदर यासें वय्‌कःयात जनपद सेवा पदक (२०२३), श्री ५ विरेन्द्र शुभ राज्याभिषेक पदक (२०३१), विरेन्द्र ऐश्वर्य सेवा पदक (२०५८) व दीर्घ सेवा पदकपाखें सम्मान याःगु दु ।

बा धर्मदत्त आचार्य व मां शिवकुमारी आचार्यया कोखं वि.सं. १९९४ चैत कृष्ण १३ कुन्हु येँया सिनामुगः त्वालय् इतिहासकार बाबुराम आचार्यया जन्म जूगु खः । ज्योतिषशास्त्र व इतिहास च्वज्या यानादीम्ह भाजु आचार्यं उगु इलय् खरदार पदय् च्वनाः ज्या यानादीम्ह खः । साहित्य, इतिहास, समालोचना थीथी विधाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु सुन्दरी पत्रिकाय् पिदंगु मालिनीया विलाप खः । वि.सं. २००८ य् जुजु त्रिभुवन पाखें इतिहास शिरोमणि पदं छाय्प्यूम्ह इतिहासकार आचार्यं खस नेपाली भासं च्वयादीगु नेवाः, नेवाः भाय् व संस्कृति सफू साहित्यकार स्वयम्भुलाल श्रेष्ठं नेवाः भासं भाय्‌हिलाः पिथनादीगु खः । नेवाः जातिया उत्पति सम्वन्धी जः ह्वलीगु आपालं तथ्यत दुथ्याकातःगु थ्व ताहाकःगु लेख नेवाः अनुसन्धाताय्‌गु नितिं अतिकं मूवंगु लिधंसाज्वलं सिद्ध जूगु दु । वय्‌कः वि.सं २०२९ भदौ २२ गते मदुगु खः ।