Category: भाषा, लिपि व साहित्य

बुलुमि पद्मरत्न तुलाधरं च्वयादीगु लोकंह्वाःगु नेपालभाषाया निबन्ध पुचः खः । च्वमिं बुलुमिइ समाविष्ट निबन्धत ने.सं. १०७९ निसें १०८१ दुने च्वगु खः । ने.सं. १०८३ इ लूजः प्रकाशनपाखें पिदंगु थ्व सफुलिइ स्वर्गया अभियान, चुरोटया कुँ, कुमाया घःचा, ख्वबि, प्रेम, सीगु मत, खबरदार, निपा न्हाय्‌कं, कुसि व जितः न्हूगु यो शीर्षकया झिपु आत्मपरक च्वखँ दुथ्यानाच्वंगु दु । उकीमध्ये चुरोटया कुँ व कुसि निबन्ध नेपाल भाषाया एम.ए.या पाठय्‌क्रमय् नं दुथ्यागु दु । 

स्वर्गया अभियान च्वखँय् स्वर्ग छु धैगु खँय् कस्सीगु बिचाः प्वंकादीगु दु । चुरोटया कुँ निबन्धय् जीवन दर्शन क्यना तःगु दु । थुकी जीवन संघर्षयात कुला जीवनया अर्थ ब्वया तःगु दु । कुमाया घःचा निबन्धय् सीमाःगु जीवन ज्वना वःम्ह मनू व स्यनीगु, भथ जुइगु सृष्टियात ध्याचू दु । ख्वबि निबन्धय् मानव मनया स्वभावयात बांलाक वाःगु दु । प्रेम छःगु पत्रात्मक च्वखँ खः । अथेहे सीगु मत छगू चेतनामूलक च्वखँ खः । खबरदार निबन्धय् रुस, ब्रिटेन व अमेरिकाया निशस्त्रीकरणया झ्यल्या खँयात च्वमिं काल्पनिक विरोध याःगु दु । निपा न्हाय्‌कं निबन्धय् भविष्यया निगू धार क्यनातःगु दु । कुसि च्वखँ नं जीवन संघर्षबारे खः । अथेहे जित न्हुगु यो निबन्धय् न्हूया अर्थ न्हू हे जक जुइक छ्याना तःगु दु । बुलुमिया निक्वगु संस्करण साहित्यया मूलुखाःपाखें ने.सं. ११०० य् पिदंगु दु ।

थ्व लक्ष्मण राजवंशीया झिंन्हय्‌पु बाखं मुनातःगु सफू खः— बुलुमि । लुमन्ति खलकं ने.सं. ११११ य् पिथंगु थ्व सफूया द्यबः किपा हरिप्रसाद वैद्यं कियादीगु खः । प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठं थुगु सफुलिइ थःगु भूमिका च्वयादीगु दु । छगू न्ह्यसः, बुलुमि, जुजु सिद्धिनर्सिं, म्ह्याय्‌या किपाय् तक्यंगु मिखा, बर्लिनया क्रिसमस, सुपाचं भुनाच्वंगु दे, मंकाः छेँ, मां माजु व भौमचा, भ्वखाचं ल्हाःम्ह चिरिमैं, हिलावंगु ख्वाःपाः आदि बाखंत थुकी दुथ्यानाच्वंगु दु । थुगु सफुलिइ यःम्ह पासाया नामय् पौ छपु च्वयातःगु दु । पतिइ प्रजातन्त्र वयाः थितिरिति मदुगु खँ कुलातःगु दु । बाखनय् नेवाः जनजीवनया घटनाक्रम उलातःगु दु ।

बेकार दर्शन सौरभ शाक्यया ध्याचू च्वखँ मुना खः । ने.सं. ११३३ य् थ्व सफू कुतः पिकाकः पाखें पिदंगु खः । च्वमिं थौंया नेतातय्‌गु ख्वाः उलाः क्यनेगु कुतः थ्व सफुलिइ यानादीगु दु । थ्व सफुलिइ दुवाला स्वयेबलय् थुकी थौंया वर्तमान समाजय् खनेदयाच्वंगु सामाजिक कुसंस्कार, कुनीति आदि ब्वयाः देशय् विद्यमान जुयाच्वंगु थज्याःगु कुव्यवस्थायात न्हंका छ्वयेगु सन्देश बियादीगु दु ।

थ्व अष्टसिद्धि लायेत सफल जूम्ह जुजुयात बेतालं कंगु नीन्यापु बाखंया पुचः खः– बेतालपञ्चविंशतिका  । थज्याःगु बाखनं छुं कथं बौद्धिक कसरत याकाः मनोरञ्जन बीगुया नापं समाजय् धर्मप्रति आस्था देजायेकेगुया नापं नैतिक शिक्षा बीगु ज्या नं याःगु दु । नेपालभाषाय् खनेदुगु अप्वः थें लौकिक बाखंया आधार श्रोत ई.पू.या गुणाद्यं च्वःगु बृहत्कथा जूगु दु । थज्याःगु सफू इ.सं १४ शदी पाखे भारतं नेपाः बिस्युवंपिं विद्वानपिंसं थःपिं नापं ज्वनावःगु खनेदु

बौद्ध बाखं मुना सफू ने.सं ११४२ अर्थात् बुद्ध संबत् २५६३ य् लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालय लुम्बिनी नेपालपाखें पिदंगु बौद्ध बाखंया संग्रह खः । थ्व सफू लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालय बौद्ध अध्ययन संकाय व मिसा साहित्यकार मुनाया मंकाः ग्वसालय् जूगु बौद्ध बाखं साहित्य प्रतियोगिताय् ल्यःगु बाखंमुना खः । थ्व हे कथं थ्व सफुलिइ बाखं प्रतियोगिताय् न्हाप, ल्यू, लियांल्यु व प्यंगूगु थासय् लाःगुया प्यपु व न्यागूगु स्थानाय् लाःगु झिपु बाखं व पिथने ल्वःगु मेगु खुपु यानाः नीपु बाखं दुथ्याःगु दु ।

बुद्धया जन्मभूमीं बुद्ध शिक्षाया बारे सकलसिके ज्ञान दयेमा धयागु खँयात मनन् यानाः लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालया बौद्ध अध्ययन संकायं साहित्यया माध्यमं साधारण जनताया नुगलय् बुद्ध शिक्षा थ्यंकेगु तातुनाः मिसा साहित्यकार मुनानाप सहकार्य यानाः नेपालभाषा बौद्ध बाखं धेंधेंबल्लाः ग्वसाः ग्वःगु खः । थथे साहित्यया माध्यमं बौद्ध शिक्षाया प्रचार यायेगु छगू सशक्त माध्यम खया नं बौद्ध साहित्य रचना याइपिं तसकं म्हो । थथे च्वमिपिंत प्रतियोगीताया माध्यमं प्रोत्साहित यानाः बौद्ध साहित्य सिर्जना याकेगु प्रयासया छगू लिच्वः खः थ्व बौद्ध बाखं मुना सफू ।

हाइकुयात बौद्ध साहित्यय् घाकायंकेगु तातुनाः लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयं नेपालभाषा साहित्यय् हाइकु च्वयादीपिं सकल धयाथें हाइजिनपिंत बुद्ध, बौद्ध दर्शन, नेवाः बौद्ध संस्कृतिया लिधंसाय् हाइकु च्वकाः थ्व बौद्ध हाइकु नांयागु सफू पिथंगु खः । थ्व सफुलिइ न्हयेम्ह हाइजिनपिनि न्यापु न्यापु हाइकु दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व सफूया छगू मेगु विशेषता धयागु फुकं हाइकु खस् नेपाली भाषाय् नं अनुवाद जुयाच्वंगु दु । थ्व सफू ने.सं.११४३ दिल्लाथ्व पारु कुन्हु पिदंगु खः । थ्व सफूया सम्पादन डा. माणिकरत्न शाक्य, सुरेश प्रधान, तुयु पुं व नारद वज्राचार्यजुपिंसं यानादीगु खः ।

ब्रायन हगटन हडसन मूलतः तात्कालिन अंग्रेज शासन अन्तर्गतया छम्ह कर्मचारी खः । नकतिनि झिंन्हय्दँ तिनि दुबलय् सन १८१८ य् छम्ह च्वमि कथं भारतया न्हापांगु भ्रमणय् झाःम्ह हडसनयाके फारसी व संस्कृत भाषा सम्बन्धय् दुगु दुग्यंगु ज्ञानया लिधंसाय् बेलायती शासकतय्‌सं थःगु उपनिवेशदुनेया भारतया कुमाउ क्षेत्रया सहायक प्रशासक कथं छ्वयाहःगु खः । उब्ले नेपाःया शासकतय्‌सं कुमाउतक थःगु राज्य विस्तार यायेवं हडसनयात सन् १८२० पाखे नेपालय् दुगु बेलायती प्रतिनिधिया सहायक कथं सरुवायाना हल । तःदँतक नेपालय् थीथी पदीय हैसियतय् च्वनादिल । सन् १८३३ थ्यंबले हडसन भाजु नेपाःया निंतिं बेलायतया आधिकारिक आवासिय प्रतिनिधि जुल ।

हडसनया रुची व विज्ञ ख्यः धैगु जीवविज्ञान खः, अथेहे भूगोल व वातावरणीय बिषय खः । नेपाः, भारत अले सँदेय्‌या भौगोलिक लागाय् दइपिं थीथी कथंया झंग/पंक्षी अले जङ्गली जीवजन्तुया सम्बन्धय् दुग्यंगु अध्ययनया नापनापं आपालं नमूनात संकलन यानाः उकिया धलः दयेकेगु ज्या वय्‌कलं यानादीगु खः । अथेहे सँदेय् व नेपाःया थीथी भाय्‌या सम्बन्धय् थःगु कथं अध्ययन यानाः उकियाबारे च्वसु नं च्वयेगु यानादीगु दु ।

नेपालय् दुबले यलया पण्डित अमृतानन्द शाक्यनाप जानाः थीथी संस्कृत, पाली अले नेवाः भाय्‌या हस्तलिखित ग्रन्थ मुंकेगु अले उकिया लिधंसाय् अनुसन्धान यासें स्वनिगःया बुद्धधर्म, परम्परा, संस्कृतियात कयाः शोधपत्र च्वयेगु अले अन्तरराष्ट्रिय ख्यःयात सुसूचित यायेगु मूवंगु ज्या वय्‌क:पाखें जुल । वय्‌कलं मुंकादीगु ग्रन्थय् अप्वः थें वंशावली नं दुथ्याः । हडसन भाजुं मुंकूगु आपालं महत्वपूर्ण हस्तलिखित अले ऐतिहासिक लिखत भारतया कलकत्ताया एसियाटिक सोसाइटी व बेलायतया अभिलेखालयय् सुरक्षित जुयाच्वंगु दु । संस्कृत भाषां च्वयातःगु दकलय् पुलांगु सद्धर्मपुण्डरिका सफू नं थुगु संकलनय् दु ।

हडसनया कृतित मध्ये “Essays on the Languages, Literatures and Religions of Nepal and Tibet” दकलय् न्ह्यथनेबहःगु खः । अथेहे “Illustrations of the Literature and Religions of the Buddhists” नं उलि हे मूवंग कृति खः । नेवाः भाय्, साहित्य अले नेवाःतय् धर्म संस्कृतियात कयाः पाश्चात्य जगतया बौद्धिक ख्यःयात प्राराम्भिक ज्ञान बीगु ज्या हडसनयापाखें जूगु खः ।

दकलय् न्हापां सन् १९७७ य् नेपाः भ्रमणय् वःबलय् भाजु ब्रुस मेकोइ ओइनस्यात स्वनिगःया मूलँपुइ ग्वाःग्वाः मनूत जानाः अतिकं तःजाःगु छगू रथ सालेगु कुतः यानाच्वंगु दृश्यपाखें गाक्कं ध्यान सालाकाःगु जुयाच्वन । वास्तवय् थ्व यलय् जुयाच्वंगु बुंगद्यःया जात्राया छगू लू खत । थौंकन्हय् संयुक्त राज्य अमेरिकाया म्यासेचुसे विश्वविद्यालयय् मानवविज्ञान विभागया सह–प्राध्यापक जुयाच्वंनादीम्ह रुसयात थुगु जात्रापाखें गाक्कं ध्यान सालाकाःगु जक मखु थुकियात कयाः दुग्यंक अध्ययन यायेगु इच्छा जुल ।

जात्राय् ब्वति कायेत वयाच्वंपिं थीथी बैसया मनूतय्‌गु उत्साह अले आस्था छगू पक्ष खःसा मेखे थुकियात न्ह्याकेत नेवाः समाजया क्वातुगु व्यवस्थापनपाखें वय्‌क: अतिकं प्रभावित जूगु जुयाच्वन । नेवाः समुदायदुनेया धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक अले जातीय बहुलताया पक्षयात थुगु जात्राया इलय् गुगु कथं समन्वय व सहकार्य यानायंकीगु धैगु खँ अतिकं मनन यायेबहःगु खंकल ।

तर ब्रुस भाजुया अध्ययनया शैली व विधा धाःसा मेमेपिं विज्ञपिनिसिबें मौलिक कथंया जुल । बुंगद्यः जात्रायात कयाः खँग्वलं बर्णन यायेगु पलेसा किपाया माध्यमं धायेमाःगु खँ न्ह्यब्वयाबीगु लँपु नालाकाल । विशेषतः सन् १९८० निसें पीदँतकया दुने जूगु बुंगद्यः जात्राया द्वलंद्वः किपात मुंकल । अले थुकियात सार्वजनिक प्रदर्शनीइ ब्वया नं बिल ।

ब्रुसया बिचालय् थ्व जात्राय् समुदायया सहभागिता जक मखु प्रत्येक क्षणय् आपालं आपाः कलात्मक अर्थ दुथ्याः । अमेरिकाया कोलम्बिया विश्वविद्यालयया प्राध्यापक अल्कजेण्डर आलाण्डया प्रमुख निर्देशनय् बुंगद्यःया सम्बन्धय् अध्ययनया ज्या न्ह्याकल । “The Politics of divinity in the Kathmandu Valley; the festival of Bungadya–Rato Matsyendranth” शिर्षकय् शोधग्रन्थ च्वयाः सन् १९९८ य् कोलम्बियाया विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि यायेत सफल जुल ।

उपन्यासकार रत्नबहादुर साय्‌मिया निगूगु उपन्यास खः थ्व ब्वइच्वंगु सुपः । ल्याय्‌म्ह पुचः दैसाया लुखां ने.सं.११०० य् थ्व उपन्यास पिदंगु खः । सुसुप्त यौन कुण्ठाया कारणं भज्यंक दुना वंगु पारिवारिक जीवनया पृष्ठभूमि हे थ्व उपन्यासया बिषय वस्तु खः ।

थुगु ब्वघासा सफू तीर्थलाल नःघःभनीं च्वयादीगु बाखं मुना खः । थ्व ब्वघासा बाखंमिया न्हापांगु बाखं सफू खः। ने.सं. १०७८ य् श्रेष्ठ प्रकाशनं पिथंगु थुगु बाखं मुनाय् च्यापु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं थथे खः– उखुन्हु, म्हालं, कतांमधि, जू, लाकांखुँ, इयरपिन, भ्वय्कासा, अंगू । थ्व सफुलिइ बाखं च्वयेगुलिइ उत्साह दयेका बिउगुलिं धर्मोदय पत्रिका, गुरु चित्तधर नाप लाका बिउगुलिं भगवती प्रसाद श्रेष्ठ व स्यना, कनाः न्वानाः ज्ञान बुद्धि बिउगुलिं चित्तधर हृदय प्रति बाखंमिं थःगु कृतज्ञता प्वंकातःगु दु । भूमिका कथं माधवलाल कर्माचार्यं छुं खँ तयातःगु दुसा पिकाकःपाखें स्वयम्भूलाल श्रेष्ठं नं थःगु खँ तयादीगु दु । थुगु सफुलिइ च्यापु बाखंयात च्याता घासा धकाः ब्वयाः सफूया छ्यं ब्वघासा धकाः तःगु खः ।