Category: भाषा, लिपि व साहित्य

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु भीमबहादुर शाही नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. २००२ साल फागुण १५ गते जूगु खः । वय्‌कः खड्गी समाज कास्कीया संस्थापक नायः जुयादी । अथेहे वय्‌कलं न्हापा नेवाः खलः कास्कीया कार्यसमितिया नायः जुयाः ज्या यानादीगु खःसा थौंकन्हय् वय्‌कः सल्लाहकार जुयादी ।

भुवनलाल प्रधानया जन्म ने.सं. १०४२ य् अबु वंशलाल प्रधान व मां विद्यालक्ष्मी प्रधानया क्वखं येँया कमलाछि त्वालय् जूगु खः । नेपाःया नांजाःम्ह इतिहासकार व संस्कृतिविद् वय्‌कः ने.सं. १०८० निसें ने.सं. १०८६ तक मन्त्री परिषदय् शिक्षा, स्वास्थ्य, कानुन, न्याय तथा संसदीय प्रबन्ध मन्त्री नं जुयादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् भुवनलाल प्रधानया न्हापांगु च्वसु दुःख फुकेगु उपाय धर्मदूत पत्रिकाय् ने.सं. १०६३ इ पिदंगु खः । अथेहे वय्‌कःया न्हापां पिदंगु सफू बाल ज्ञान खः । वय्‌कःया पिदंगु मेमेगु सफू थथे दु— नेपाल संस्कृति (ने.सं. ११०९), स्वयम्भू, कीर्तिपुण्य महाविहार (लगंबहाःया परिचय) (ने.सं. १११४) आदि ।

लिपांगु इलय् आपालं बुद्ध धर्मया इतिहास विषयय् सफू च्वयादीम्ह वय्‌कःयात थीथी उपाधीं छाय्‌पिउगु दु । गथेकि : विश्वशान्ति पदक, धर्मोदय पुरस्कार, धर्मबहादुर धाख्वाः कल्याण कोष सिरपाः, राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार आदि । विभूषण – अतिज्योतिर्मय त्रिशक्तिपट्ट (प्रथम), अति प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु (प्रथम) आदि । छम्ह विशिष्ट राजनीतिक नेता कथं म्हसीका दुम्ह वय्‌कः ने.सं. ११३० य् दिवंगत जूगु खः ।

साहित्यकार भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठया जन्म ने.सं.१०७२ य् येँय् ज्याःबहाः दलाछि त्वालय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां सरस्वती श्रेष्ठ तथा अबुया नां जीवनप्रसाद श्रेष्ठ खः । पीन्यादं मयाक स्कूल व क्याम्पसय् भाषा साहित्य ब्वंकेगु ज्या यानादीधुंकूम्ह भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठ नेपालभाषा ख्यलय् नांजाःम्ह बहुप्रतिभां सम्पन्नम्ह साहित्यकार खः । नेपालभाषा साहित्यया धुकुतिइ वय्‌कलं यक्व हे मू वंगु रत्न तनादीगु दु । वय्‌कलं तःदँ तपस्या यानाः सछिदँया नेपालभाषा काव्य ल्यया व सछिदँया नेपालभाषाया बाखं ल्यया थेंज्याःगु अमूल्यगु कृति झीत बियादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यया फुक्क विधाय् धैथें वय्‌कलं च्वसा न्ह्याकादीसां वय्‌कःया मूलरुपं च्वसा न्ह्याःगु विधा— बाखं, चिबाखं, निबन्ध,गजल, मुक्तक, हाइकु, कोश, ख्यालः, छधाः प्याखं खः । भाजु भूषण नेपालभाषाया आधुनिककालय् दकलय् अप्वः सफू च्वयादीम्ह व अतिकं लोकंह्वाःम्ह मतिना विषयया कवि नं खः । थौं छन्दबद्ध कविता च्वइपिं कविपिं पचिनय् निनेमाःबलय् वय्‌कलं १०१ गू छन्दय् गजल च्वयाः कृतिमान तयादीगु दु ।

वय्‌कःया थःगु हे मौलिक कृति, अनुदित कृति व वय्‌कःपाखें सम्पादन यानादीगु सफूत थुकथं दु – फिसः (बाखं, ने.सं.१०९३), ग्वःफय् (बाखं, ने.सं.१०९४), लँपु (बाखं, ने.सं.१०९५), धकिं दुने (बाखं, ने.सं.१०९७), बीनिभाः (बाखं, ने.सं.१०९८), समानान्तर (चिबाखं, ने.सं.१०९८), ग्व गुबलय् दुनावइ थें जिगु छेँ (बाखं, ने.सं.११०१), दासिवःम्ह मनू (बाखं, ने.सं.११०४), थथिंजाःगु सरबस… (बाखं, ने.सं.११४१), बापलाः अप्पा (बाखं, ने.सं.११४१), हलू न्यानाः ख्येँ फ्वसा (ख्यालि पुचः, ने.सं.१०९८), धौयात भौ पासा (ख्यालि, ने.सं.१०९९), पाकः मिसाया भाःत (ख्यालि, ने.सं.११००), अबु पासा ख्येँ ल्वसा (ख्यालि, ने.सं.११०१) कुकुल्यां कू (निबन्ध, ने.सं.११०१), थाङ्क्यू मिस्टर ग्लाड (अनुवाद उपन्यास, ने.सं.११०१), हस्ताक्षर म्वाः हिया (पौ मुना, ने.सं.११०१), झ्वाः मजुइगु स्वां (जीवनी, ने.सं.११०१), झी लय्‌पौया च्वसुधलः व नेपालभाषा ख्यलय् थ्व पौया देन (अनुसन्धान, ने.सं.११०५), ज्ञां द्यांचा (ने.सं.१११२), जिगु म्ये छंगु खः (गजल,ने.सं.१११७), ई गजलया : गजलया ई (गजल, ने.सं.११२६), नुगःबसा (गजल, ने.सं.११२६), नुगःया गुनुगुनु (गजल, ने.सं.११३७), सितुब्वय् सुतिलः (गजल), ब्वःम्ह लापचा (गजल), छन्द १०१ व नेवाः गजल (छन्द सास्त्र व गजल, ने.सं.११३९), यःखिचा (गजल, ने.सं.११३८), खिचापुजा (हाइकु, ने.सं. ११२९), न्याः दिगुपुजा (हाइकु), हाकनं छक्वः (हाइकु), स्वंगःगु मिखा (हाइकु, ने.सं.११३०), सः ग्वःछि खँग्वः धुकू (कोश, ने.सं.११२४), हाइकुया बानाय् क्वाःकासा आदि ।

भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठजुं सम्पादन यानादीगु सफू थुकथं दु– छगू देशय्… (बाखं मुना, ने.सं.११०९), रासो योन व मेमेगु बाखं (अनुवाद बाखं, ने.सं.११०९), झी कविता (कविता मुना, ने.सं.११११), नेपालभाषा, कक्षा ९ (ने.सं.११२०), लुँहिति (स्वधाः ज्वलं मुना,ने.सं.११२०), सछिदँया नेपालभाषा काव्य ल्यया (कविता मुना, ने.सं.११२६ ), सछिदँया नेपालभाषा बाखं ल्यया (बाखं मुना, ने.सं.११३५) खः । थथेहे भाजु भूषणप्रसादया च्वसां पिज्वःगु म्येँया म्येँचाः व सीडि नं पिदंगु दु । व थुकथं दु– थुलि यः कि ..गजल, छ गजल : जि गजल, जिं म्हंकेवं…गजल, छं स्वःगु मिखाय्…गजल ।

भाजु भूषणप्रसादं वातावरण, सितु (निलापौ), झी (लय्‌पौ) पत्रिकाया सम्पादन नं यानादीगु दु । झीगु भाषाय् ज्वःमदुगु योगदान बियाच्वनादीम्ह भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठयात ने.सं.१०९५ य् च्वसापासा पाखें श्रेष्ठ सिरपाः, ने.सं.११२५ य् नेपालभाषा एकेडेमि पाखें दान्यहिरा सिरपाः व ने.सं.११३६ य् नेपालभाषा परिषद्पाखें चित्तधर सिरपालं सम्मानित जुयादीगु दु । भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठजु थौंकन्हय् च्वसापासा संस्थाया नायः जुयादी ।

ने.सं .१०८० इ पिदंगु भृकुटी धर्मरत्न यमिया निगूगु उपन्यास खः । थ्व भृकुटी उपन्यास नेपाःया राष्ट्रिय गौरब, राष्ट्रिय स्वाभिमानयात न्ह्यब्वयातःगु नेपालभाषाया हे न्हापांगु ऐतिहासिक उपन्यास धकाः थ्व उपन्यासयात च्वसापासां श्रेष्ठ सिरपाः देछाःगु खः । नीछगू द्याय् ब्वथलातःगु थ्व भृकुटी उपन्यास छगू चरित्र प्रधान उपन्यास नं खः । थौं इतिहासकारपिंसं भृकुटीयात अंशुवर्माया म्ह्याय् मखु उदय्‌देबया म्ह्याय् खः धयाच्वंगु दुसां थ्व उपन्यासय् भृकुटीयात महासामन्त अंशुवर्माया म्ह्याय् यानाः न्ह्यब्वयातःगु दु । उपन्यासया सम्पूर्ण घटना भृकुटीया क्रियाकलापनाप हे केन्द्रीत जुयाच्वंगु दु । उकिं थ्व भृकुटी उपन्यास लानिमैजु भृकुटीया जीवनी धाःसां पाइमखु । नेपाःया राजकुमारी भृकुटीया इहिपाः सँदेया सम्राट श्रोङ्गचेनगम्पो नाप जुल धैगु गुगु ऐतिहासिक खँ खः थुकियात हे मू आधार नालाः च्वमिं थःगु कल्पना, तर्कना भावनायात नं गाक्कं दुथ्याकाः च्वयातःगु उपन्यास खः थ्व । सामाजिक विषयवस्तु सामाजिक समस्यां जक थाय् कयाच्वंगु नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् ऐतिहासिक विषयवस्तु ऐतिहासिक पात्रयात कयाः उपन्यास च्वयेगु परम्पराया प्रादुर्भाव भृकुटी उपन्यासं निसें जुल । अथेहे उपन्यास मार्फत राष्ट्रिय स्वाभिमान राष्ट्रिय गौरव ब्वयेगुया नापं जातीय संस्कृति जातीय स्वाभिमान ब्वयेगु ज्या नं न्हापां थ्वहे उपन्यास निसें जुल ।

भृकुटी भाजु मोहनकृष्ण डंगोलं च्वयादीगु छगू ऐतिहासिक पूधाः प्याखं खः । प्रेममोहन सिरपाः गुथि पाखें ने.सं ११३४ पिदंगु थ्व सफू दबू प्याखं च्वमि व निर्माता मोहनकृष्ण डंगोलया थासा आखलं सफूया रुपय् पिदंगु न्हापांगु प्याखं खः । च्वमि डंगोलया धापू कथं थ्व पूधाः प्याखं धर्मरत्न यमिया भृकुटी उपन्यासं प्रभावित जुयाः च्वयादीगु खः । थ्वहे कथं भाजु डंगोलजुं थ्व नाटकया विषयवस्तु नं धर्मरत्न यमिं थःगु उपन्यासय् दुथ्याःगु विषयवस्तु थें ल्हासा देय्‌या जुजु श्रोङचेङगम्पोया आक्रमणं नेपाः देय्‌यात बचे यायेगु निंतिं तत्कालिन नेपाःया महासामन्त अंशुबर्मां थः म्ह्याय् भृकुटीया इहिपाः श्रोङचेङगम्पोनाप याना ल्हासादे नाप दौत्य सम्बन्ध स्थापना याःगु व राजकुमारी भृकुटिं ल्हासा देय्‌या सम्राटनाप इहिपाः यानाः केवल नेपाः देय्‌यात जक बचे याःगु मखुसे अन नेपाःया धर्म संस्कृतिया प्रचार प्रसार यानाः सांस्कृतिक विजय प्राप्त यायेत सफल जूगु क्यनेगु यानादीसां नाटककार डंगोलं थाय्‌थासय् थःगु नं मौलिकता न्ह्यब्वयेगु यानादीगु दु । झिंगुंगू लु दुगु थ्व पूधाः प्याखनय् न्हापांगु लुइ नेपाःया मचातय्‌सं म्हितीगु कुने सु वल धाप्ल्यां ख्याः धैगु कासा गुगु कासायात नाटककारं न्हयसःलिसः कासा धयादिल व कासा लानीमैजु भृकुटी पासापिं नाप म्हितूगु कथं न्ह्यब्वयातःगु दुसा दकलय् लिपायागु लुइ (१९ गूगु लु) ल्हासाया जोखाङ्ग बहिस नेपालं हःम्ह वगतया मूर्तियात तःधंक समारोहया यानाः विधिपूर्वक पलिस्था याकाः नाटक क्वचायेकातःगु दु ।

फ्रान्सया वैज्ञानिक अनुसन्धान राष्ट्रिय केन्द्रया वरिष्ठ अनुसन्धानकर्मि भेरोनिका बोलियर मय्‌जुं सन् १९७७ य् मानवशास्त्र विधाय् विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त यानादीगु खः । थुम्ह मय्‌जुया शोधया लागा शैव धर्म अन्तर्गत सन्यासी समुदाय खः । थ्वहे झ्वलय् गृहस्थ अवस्थाय् च्वनाच्वंपिं नेवाः शैव समुदाययात थःगु अध्ययनया ख्यः ल्यल । स्वनिगःया थीथी सतः (प्राचीन अवस्थाया मठ) दुने थःगु थाय्‌बाय् कथं जीवन हनाच्वंपि नेवाः कुस्ले, कपाली, दर्शनधारी, जोगीतय्‌त कयाः अध्ययन जुल । अथेला भेरोनिका मय्‌जुया शोध बिषयदुने शैव गृहस्थ सन्यासीत गिरि, पुरि, जंगम, दशनामि, कन्फत्ता, नाथयोगीत नं दुथ्याः । थुकिया निंतिं थुम्ह मय्‌जु नेपाःया नापनापं भारतया राजस्थान, कर्नाटक व हरियाणा तक नं थ्यं । नेपालय् धाःसा स्वनिगःया नापनाप भ्वंत, धौख्यः, गोरखा अले दाङ्ग तक वनाः अध्ययन यानादिल । गुथिया दानपत्र, शिलालेख, वंशावली आदि दुवालेगु जुल । नेवाः समुदाय सम्बन्धि थ्व बिषयया सफू खः–  “Ascetics and Kings ; A Monastery of Kanpatha Yogis in Nepal”

भैरवगोपाल वैद्यया जन्म ने.सं १०४३ य् बौ कृष्णगोपाल वैद्य व मां वदनलक्ष्मी वैद्यया कोखं यलया सौगः त्वालय् जूगु खः । नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा— कविता, बाखं, प्याखं व निबन्ध च्वज्याय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह भैरवगोपाल वैद्यया न्हापांगु च्वसु धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु फुस्लुगु घः टां टां न्याः खः । स फूया ल्याखं थ्वय्‌कःया जिं छंत ल्याकन हे कायेके हये (ने.सं ११०८) प्याखं सफू व भैरवामृत (ने.सं ११०९) कविता संग्रह पिदंगु दु । थ्व सफू वय्‌कः मदयेधुंकाः जक पिदंगु खः । वय्‌कलं मुनास्वां (ने.सं १०७०) नांगु तत्कालिन कविपिनिगु कविता संग्रह नं सम्पादन यानादीगु दु ।

थ्व मुनास्वां कविता संग्रह नेपाली विहार (ने.सं १०५९) धुनेवं पिदंगु नेपालभाषाया कविपिनिगु न्हापांगु कविता संग्रह खः । थ्व संग्रहय् वय्‌कःया आहाः देश जिगु नेपाः थेंज्याःगु देशप्रेमया भावनां जाःगु कविता दुथ्यानाच्वंगु दुसा असमय वारीध छाय् छ वया ? थेंज्याःगु टी.बी ल्वचं कयाः मत्यवं हे मृत्युया म्हुतुइ थ्यनाच्वंम्ह कवि वैद्यया वेदनायुक्त सः थ्वयाच्वंगु दु ।

कवि भैरवगोपाल वैद्य थम्हं जक च्वसा न्ह्याकीम्ह च्वमि मखु मेपिंत नं च्वयेगुली उलि हे उत्प्रेरणा बियाः च्वकीम्ह साहसीम्ह च्वमि खः । थ्वहे कथं नेपालभाषां च्वयेगु तकं बन्देज यानातःगु राणाकालया जरजर इलय् नं वय्‌कलं तत्कालिन यलया ल्याय्‌म्हत नाप जानाः नेपाल नांगु हस्तलिखित पत्रिका पिकयादिल । थ्व पत्रिकाय्थ म्हं लेख रचना च्वयेगुया नापं मेपिंत नं च्वकेबीगु यानादिल । थथे थःगु मांभाय्‌या सेवाः यायां मयः मयः ने.सं १०६८ अर्थात् २५ या शुद्ध ल्याय्‌म्हगु वैशय् वय्‌कःया निधन जुल ।

येँया मरु, बिच्छेबहालय् मां शान्तलक्ष्मी प्रधान व अबु धीरबहादुर प्रधानया कोखं ने.सं १०२१ य् भैरवबहादुर प्रधानया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः तत्कालिन दरवारकलेजया (येँया ताहाचलय् स्थापना जूगु) प्रिन्सिपल खः । इतिहास विषयय् एम.ए.यानादीम्ह भैरवगोापाल वैद्य छम्ह भाषासेवीया नापं छम्ह इतिहासविद् नं खः । थ्वय्‌कःया नेपालभाषां गुलि नं च्वसु पिदंगु दु व फुक्क इतिहास सम्बन्धी हे जूगु दु । भारतवर्षे राष्ट्रिय भावया जागृति (ने.सं. १०७३, नेपाल, ल्याः ४०) नांगु च्वसु थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु च्वसु खः ।

नेपालय् २००७ सालय् प्रजातन्त्र वसेंलि इतिहासकारपिनि दथुइ थीथी देशया इतिहास च्वयेगु छगूकथं रहर हे न्ह्यात । थज्याःगु रहर कथं भैरवगोापाल वैद्य नं नेपालभाषां नेपाःया इतिहास विषयया सफू मध्यकालीन नेपाल (ने.सं. १०७३) नामं पिकयादिल । थथे नेपाःया इतिहासयात कयाः नेपालभाषं सफू पिकाःम्ह न्हापांम्ह इतिहासकार थ्वय्‌कः हे खः । थ्वय्‌कलं मध्यकालीन नेपाल नांगु सफू बाहेक नेपालभाषां विश्व इतिहास नांगु सफू नं च्वयादीगु खः, तर थ्व सफू पिदंगु मदुनि । थःगु मांभाय् प्रति अतिकं मन क्वसाःम्ह भैरवगोपाल वैद्यं ने.सं. १०९१ निसें १०९४ तक नेपालभाषा परिषद्या अध्यक्ष जुयाः नं परिषद्यात न्ह्याकादीगु खः । ने.स. १०९८ सिल्लाागा ८ कुन्हु थ्वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्वःता झाल ।

भोंमि निबन्ध च्याम्ह निबन्धकारपिनिगु निबन्ध मुना खः। विजय श्रेष्ठं पिकाकया भूमिका निर्वाह यानादीगु थ्वः सफू ने.सं. १०९८ य् पिदंगु खः । थुकी आशाकाजी सेवकया भोंतय् छेँ मि नल, ध्वगी फसि, गोपालमान श्रेष्ठया आशा, वर्णवज्र बज्राचार्यया अलङ्कार व ल्वापु, गणेशलाल श्रेष्ठया साहित्य व संस्कृति, ज्ञानकाजी मानन्धरया वयागु सौन्दर्य प्रति, वृष्णप्रसाद दुवालया ख्वाःपिचु नुगः वँचु, सुकूधँय्, विष्णुप्रसाद सेवाचार्यया योसा आपसमा–बोक्सी–हिस्टेरिया व रामभक्तया जि दिक्क चाःगु खनाः सुं लय्‌ताःपिं नं दय्‌फु व कवि रण मल्लया निबन्ध दु । हरेक निबन्ध सुरु जुइ न्ह्यः निबन्धकारपिनिगु परिचय नं बियातःगु दु ।

कृष्णभक्त बोडेया च्वसांपिज्वःगु भ्वंस्वां हाइकु सफू ने.सं. ११३१ कौलाथ्व १२ कुन्हु विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथि ख्वपपाखें पिथंगु खः । थ्व सफुलिइ न्यय्‌स्वपु हाइकु दुथ्याकातःगु दु । थुकी देशय् शान्ति मदयाः वर्तमान अवस्था मछिंमनिंया जक मखु अनिश्चितताया बन्दी जुयाच्वंगु खँयात न्ह्यब्वयातःगु दु ।