Category: भाषा, लिपि व साहित्य

मां लुमंकाः नेपालभाषा व नेपाली भाषाया नांजाःम्ह च्वमि चित्तरञ्जन नेपाली अर्थात् नारायणप्रसाद राजभण्डारीजुं च्वयादीगु शोककाव्य खः । थ्व सफू तत्कालिन नेपालभाषा प्रकाशनी समितिपाखें स्वीकृति कयाः ने.सं १०७० य् भाजु अनिस नेपालीं जोरगणेश प्रेसपाखें पिकयादीगु खः । थ्व काव्य भाजु चित्तरञ्जन नेपालीं थःत जन्म ब्यूम्ह मामं थःत सदां सदांया नितिं त्वःता वनाः थःत लाःगु विरह बेदना व मांया गुण लुंमंकाः च्वयातःगु झिंगुपु कविताया संग्रह खः । थ्व संग्रह ब्वनेबलय् केवल कविया जक मखु ब्वँमिपिनिगु नुगः नं ख्वबिं प्याकाबी व नुगः थुंदीकाबी, थः थः मांपिनिगु क्वाःगु मतिना स्मरण जुइके बी । थ्व हे कविया लेखन शिल्प नं खःसा थ्व हे काव्यया विशेषता खः । मां लुमंकाः कविता संग्रह भाजु चित्तरञ्जन नेपालीं थः मदुम्ह मांयात लुमंकाः च्वयातःगु कविता संग्रह जक मजुसे पश्चिमी शैलीया भ्भिनथ कथं च्वयातःगु थ्व शोककाव्य नेपालभाषाया काव्य ख्यलय् पश्चिमी शैलीया शोककाव्यया अर्थात् भ्भिनथया दुतिना नं खः ।

माइकल एलन छम्ह नांजाःम्ह मानवविज्ञान विज्ञ भाजु खः । अष्ट्रेलियाया सिडनी विश्वविद्यालयया मानवविज्ञान विभागया सन् १९८५ निसें १९९१ तक प्रमुख जुयादीम्ह वय्‌क: नेपाःया समाज, कला, संस्कृति, धर्म आदियात कयाः अध्ययन याःपिं अष्ट्रेलियन नागरिकपिं मध्ये छम्ह न्ह्यलुवाः खः । नेवाःतय्‌गु रिति, परम्परा, शक्ति अले लैङ्गिक पक्षयात कयाः माइकलया सन २००२ लय् पिदंगु च्वसु अतिकं लुमंकेबहः ।

सामान्यतया बौद्ध भिक्षुपिं गृहत्याग यानाः जीवंकाछि विहारय् च्वनेगु याइ । तर नेवाः बौद्धतय्‌सं नं विहार न्ह्याकावयाच्वंगु दु, गुगु बौद्ध धर्म परम्परा कथं अतिकं बिस्कं खः । थुकियात कयाः वय्‌क:या दुग्यंक दुवालातःगु सफू “Buddhism without Monks” उलि हे न्ह्यथनेबहः । नेवाः समुदायदुने स्त्रीशक्तिया गुगु प्रथा दु उकियात कयाः नं माइकलपाखें उलि हे च्यूताः क्यंगु दु । थ्व प्रथा हिन्दू व बौद्ध निगुलिं नेवाः सम्प्रदायं हना वयाच्वंगु दु । थ्व खः– कुमारी प्रथा । सन् १९७५ य् माइकलयपाखें थुकियात कयाः पिकाःगु सफू खः “The Cult of Kumari” विज्ञजनपिनि मूल्याङ्कन कथं जीवित देवी कुमारीयात कयाः च्वयातःगु थुगु सफू थें दुग्यंगु मेगु मदु ।

नृवंशशास्त्रया ख्यलय् माइकलया अध्ययनया छगू ज्वःमदुगु ज्या धयागु येँया किमद्वः, स्वयम्भुइ च्वनाः हेमराज शाक्य, न्हुच्छे बहादुर बज्राचार्यपिनि ग्वहालि कासें मुंकूगु निद्वः सिबें अप्वः स्थलगत अध्ययनया प्रतिवेदन अले किपात खः, गुगु अप्रकाशित तिनि ।

बेलायतया लण्डन विश्वविद्यालयपाखें पूर्वीय व अफ्रिकी अध्ययन संस्थाय् नेपाल अले हिमाली क्षेत्र विषयया प्राध्यापक जुयाच्वंम्ह भाजु माइकल हट मूलतः नेपाली साहित्ययात अंग्रेजी ब्वमिपिनि दथुइ थ्यंकाब्यूम्ह छम्ह ग्यसूलाःम्ह अनुवादक खः । हिन्दी साहित्ययात मू बिषय दयेकाः सन् १९८० इ स्नातक यानादीम्ह माइकल भाजुं थ्व धुंकाः नेपाली भाषा व साहित्यया इतिहासयात कयाः सन् १९८४ इ विद्यावारिधि क्वचायेकादिल । पूर्वीय व अफ्रिकी अध्ययन संस्थाय् प्राध्यापक कथं दुथ्याःम्ह थुम्ह भाजुं सन् १९८७ निसें मदिक नेपाःया राजनीति व साहित्ययात कयाः अध्ययन यायेगु अले च्वसू च्वयेगुया नापनापं सफू पिकायेगु यात ।

नेपाली साहित्यया इतिहास भूपि शेरचनया जीवनी अले मुनमदनया अंग्रेजी अनुवाद माइकलया न्ह्यथनेबहःगु सफू खः । वय्‌क:या नेवाः कला, संस्कृति अले वास्तुकलायात कयाः च्वयातःगु छगू परिचयात्मक सफू– “Nepal: A Guide to the Art and Architecture of the Kathmandu Valley “ ।

सन् २०००य् बेलायत–नेपाल एकेडेमिक काउन्सिल नीस्वने धुंकाः थुकिया नायः नं जुयादिल । अले हिमाली अध्ययनया युरोपियन बुलेटिन सम्पादन नं यात । नेपाः व भुटानया समसामयिक राजनीतिइ दुग्यंगु ज्ञान दुम्ह थुम्ह भाजुं भुटानी शरणार्थी समस्यायात कयाः नं आपालं चर्चा याःगु दु । नेपाल रिसर्च सेन्टर जर्मन सरकार अभिलेख संरक्षण परियोजना प्रमुख जुयाः नं वय्‌कलं ज्या यानादीगु दु  ।

आख्यानकार भाजु मथुरा साय्‌‌मिं च्वयादीगु थ्व माकुगु बिष उपन्यासं नेपालभाषाया उपन्यासया ख्यलय् छगू न्हूगु आयाम तनाब्यूगु दु । न्हापां लघु उपन्यासया रुपय् च्वयादीगु थ्व उपन्यास ब्वमिपिनि इनाप कथं च्वमिं च्वया यंकू यंकूं प्यब्व तक पिहां वल । कुतः पिकाकःया लुखां ने.सं. ११२८ गुंलां छब्व, ने.सं.११२९ तछलां निब्व, ने.सं.११३० थिंलां स्वब्व अले ने.सं.११३० बछलां प्यब्व उपन्यास पिदंगु जुल ।

उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारजुं च्वयादीगु उपन्यास खः— माखापिखा । थ्व उपन्यास ने.सं.१०९१ य् च्वसापासापाखें पिदंगु खः । माखापिखाया जालं पिहां वयेमफुपिं मिसातय्‌गु यथार्थ चित्रण, पुरुष प्रधान समाजया छपाः ख्वाःपाः थ्व माखापिखा उपन्यास खः । थ्व उपन्यासया भाषा मुक्कं हे आधुनिक जू । शसक्त जू ।

मां दे सामाजिक दबूप्याखं सूर्यलक्ष्मी नेवाःजुं च्वयादीगु खः । झिंनिगू लु दुगु थुगु प्याखं सफू वि.सं. २०३० य् लाखा छेँपाखें पिदंगु खः । सफुलिइ सामाजिक विषय वस्तुयागु खँ दुथ्यानाच्वंगु दु ।

नेपाल संवत १०७४ येँयाःपुन्ही, आइतबाः कुन्हु बाः काशिप्रसाद मूल व मां पूर्णलक्ष्मी मूलया कोखं वतु, दगुबहाल येँय् कवि माधव मूलया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया नेपालभाषं न्हापांगु रचना ने.सं. १०९१ य् न्हसला पत्रिकाय् पिदंगु अतिक्रमण नांगु कविता खः । कविता व निबन्धय् वय्‌कःयागु ल्हाः न्ह्याःसां मूलतः वय्‌कः कवि हे खः । अझ वय्‌कः दार्शनिक कवि खः । भारतीय दार्शनिक कृष्णमूर्तिया दर्शनय् प्रभावित जुयाः वय्‌कलं यक्व हे नेपालभाषाय् कविता च्वयादीगु दु । थ्वहे कथं वय्‌कः नेपालभाषाया दकलय् न्हापांम्ह तत्वदर्शि कवि खः ।

कवि माधव मूलया नेपालभाषं पिदंगु सफू– नकतिनिया कविता (ने.सं.१११२), जि दुने मदुम्ह (ने.सं.११३८) खः । अथेहे वय्‌कःया नकतिनिया कवितायात अनुवाद यानाः खँय् भाषं भर्खरको कविता व अंग्रेजी भाषं टुडेज पोएम नां सफू नं पिदंगु दु । कवि माधव मूलं दि इन्टरनेशनल लाइबेरी अफ पोयट्री अमेरिका पाखें एडिटर्स च्वाइस एवार्ड (२०००) कयादीगु दु । अथेहे इन्टरनेशनल पोएट अफ मेरिट अवार्ड (२००२) पाखें नं सम्मानित जुयादीगु दु ।

नेवाः अभियन्ता भाजु माधव स्यस्यःया जन्म बि.सं.२०२० बैशाख १८ गते सक्वय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां सेतिमाया श्रेष्ठ व बाःया नां गोविन्दप्रसाद श्रेष्ठ खः । लजगां वय्‌कः उद्यमी व्यवसायी खः । भाजु माधव स्यस्यः नेपाल लिपि गुथिया पुलांम्ह नायः खः । वय्‌कलं नेपाल लिपि व रंजना लिपिया प्रचार प्रसारय् महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादीगु दु । लिसें नेपालभाषाया प्रचार प्रसारय् नं वय्‌कः उत्तिकं हे सक्रिय अभियन्ता खः ।

नेपालभाषाया विकास व संवद्र्धनय् वय्‌कः निरन्तर सक्रिय जुयाच्वनादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कः नेपाल लिपि गुथिया प्राज्ञ खः । अथेहे वय्‌कः खास्ति नेवाः पुचःया सल्लाहकार, नेपालभाषा मंकाः खलः येँया दुजः अथेहे नेवाः देय् दबू केन्द्रिय परिषदया दुजः लिसें न्हूदँ समारोह समिति सक्वया नायः नं जुयादी । वय्‌कः नारी खुसि संरक्षण समिति व नेपाल समाजवादी नेवाः संघया नं नायः खः ।

बौ शेरलाल व मां बद्रिनानीया कोखं ने.सं १०४७ पोहला ६ कुन्हु येँया केलत्वालय् माधवलाल कर्माचार्यया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं १५ दँ दुबलय् ने.सं. १०६१/६२ पाखे हे च्वयेगु सुरु यानादीधुंकूगु खः । वय्‌कःया दकलय् न्हापां अंग्रेजी भाषाय् रचित कविता भारतया बम्बइनं पुष्प धयागु बालपत्रिकाय् पिदंगु खः । उगु इलय् सिद्धिचरण श्रेष्ठयाथाय् ब्वंवनेगु व वय्‌कः नापया सत्संगतं माधवलालजुं न्हापां नेपाली भाषां च्वयेगु यानादीगु खः । लिपा धर्मोदय पत्रिका पिदंसेंलि नेपालभाषां नं च्वयेगु यानादिल । वय्‌कःया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु च्वसु धर्मोदय लय्‌पौ (ल्याः १/१३ ने.सं. १०६८) लय् पिदंगु गुबले वयेगु धैगु कविता खः । अथेहे ने.सं. १०७८ य् वयकःया च्यापु बाखं संग्रह थःछेँ पिदन ।

वय्‌कःया छगू जक बाखं सफू पिदंगु खःसां वय्‌कः शूष्म मनोविलेषणयात थाय् बियाः बाखं च्वइम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह च्वमि खः । अथे हे चेतना प्रवाह शैली नं वय्‌कःया बाखंया मेगु विशेषता खः, गुगु विशेषता उगु ईया नेपालभाषाया बाखंया नितिं छगू न्हूगु प्रयोग हे खः ।

माधवलाल कर्माचार्यं च्वसा न्ह्याकादीगु मेगु विधा कविता खः । गद्य कविता, पद्य कविता नापं म्ये नं चिनादीम्ह थ्वय्‌कःया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु कविताया सफू लः फ्वं कविता मुना खःसा थ्वयां लिपा पिदंगु न्हूगु म्ये (ने.सं. १०४८) खः । छम्ह प्रजातन्त्रोत्तर कालया कविया नातां थ्वय्‌कःया काव्यय् सन्देश बीगु प्रवृति दया नं जागरणया सः नं उलि हे प्रतिध्वनीत जू ।

नेपालभाषाया नापं नेपालीभाषाय् उलि हे प्रभावशालीम्ह च्वमि माधवलाल कर्माचार्य नेपाली भाषाय् जक मखु नेपालभाषाय् नं उलि हे नांदंम्ह समालोचक खः । नेपालभाषाय् पाश्चात्य समालोचना पद्धति दुतहःपिं अग्रज समालोचकपिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । नेपालभाषाय् थ्वय्‌कःया जिगु मिखाय् साहित्यया छुं (११००), खँ साहित्ययागु साहित्यया खँय् (ने.सं ११०५) व संगीत चन्द्रोदय लुमंकेबहगु छगू सन्दर्भ (ने.सं. ११३१) आदि पिदंगु दु । सुं नं च्वमिं भूमिकाया लागि इनाप यायेवं गबलें म्हाः धायेमसःम्ह, शालिन व्यत्तित्व माधवलाल कर्माचार्यं समालोचनाया सफू नापं आपालं च्वमिपिनिगु सफूया भूमिका कथं च्वमिपिनिगु कृतियात कयाः ग्यसुग्यंगु समिक्षात्मक च्वसु च्वयादीगु दु ।

अंग्रेजी भाषाया ज्ञाता माधवलाल कमाचार्य नेपालभाषाया छम्ह अनुवादक नं खः । वय्‌कलं नेपालभाषाया सफू नःलि कविता संग्रह अंगे्रजीं भाषं अनुवाद यानाः नेपालभाषा साहित्ययात पिने म्हसीके बियादीगु दुसा तःगू हे मेगु भाषाया सफू नेपालभाषा नेपाली भाषां अनुवाद यानादीगु दु, गथे— जापानी मचा बाखं , जापानी नोह कविता आदि ।

माधवलाल कर्माचार्य छम्ह कुशल सम्पादक नं खः । वय्‌कलं नेपालभाषाया तःम्ह हे च्वमिपिनिगु कृति मुनाः सम्पादन यानाः सफूया रुपय् पिकयादीगु दुसा मदयेधुंकूपिं गुलिखेय् च्वमिपिनिगु स्मृति ग्रन्थ सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया कंस्वां (ने.सं. १०८७), पूर्णदास श्रेष्ठया झिंस्वपु बाखं (ने.सं. ११०५), नेपालभाषा कविता संग्रह (ने.सं. १११६) नापं चित्तधर हृदय स्मृति ग्रन्थ (११०४), मोतिलक्ष्मी उपासिका स्मृति ग्रन्थ (ने.सं. १११६) आदि थुकिया दसु खः ।

वय्‌कलं थःगु देय्‌या भाषा साहित्य च्वन्ह्याकेगु निंतिं यानादीगु ज्याया कदर स्वरुप थीथी संस्थां वय्‌कःयात थीथी पदक व सिरपाः लःल्हानाः सम्मान याःगु दु । गथे— नेपालभाषा परिषदं भाषाथुवाः उपाधि, नेपाली शिक्षा परिषदं आदिकवि भानुभक्त पुरस्कार, नेपाली शिक्षा परिषदं आदिकवि भानुभक्त पुरस्कार, तत्कालिन ५या सरकारं सुप्रबल गोरखा दक्षिणबाहु आदि । थथे भाषासाहित्यया सेवा यायां ने.सं ११३६ स वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

बा शम्भुलाल प्रधान व मां मदननानी प्रधानया कोखं ने.सं. १०७३ सिल्लागा पारु कुन्हु सामाखुसिया द्यःबुँ त्वालय् समालोचक भाजु माधवलाल प्रधानया जन्म जूगु खः । छम्ह प्रगतिशील च्वमि कथं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थीथी विधा बाखं, छधाः प्याखं, चिनाखँ, समालोचना क्षेत्रय् ल्हाः च्वयेकादीम्ह भाजु माधवलाल प्रधानजुया न्हापांगु च्वसु वि.सं. २०२५ स सितु पत्रिकाय् पिदंगु पद्य पुचःया छुं (समालोचना) खः । थःगु मां भाय् नेपालभाषा साहित्यया सेवा यायेगु मनंतुना अध्ययनया झ्वलय् नेपालभाषा विषय कयाः एसएलसी निसें एमए तक दकलय् अप्वः ल्याः कयाः मोतिलानी सिरपाः, पियुष सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु खः । थीथी पत्रिकाय् नेपालभाषाया चिनाखँ, प्याखं, बाखं, उपन्यास नाप स्वापू दुगु समालोचनात्मक च्वसुत इलय् ब्यलय् पिथना झायाच्वंगु खःसा सफू कथं ने.सं. ११४२ य् तिनि कुतः पिकाकः पाखें वय्‌कःया समालोचना सफू पिदंगु खः ।