Category: भाषा, लिपि व साहित्य

थ्व संस्कृतया मुद्राराक्षस नांगु प्याखंया लिधंसाय् च्वयातःगु राजनीतिया ज्ञान बीगु बाखंपुचः खः । संस्कृतया मुद्राराक्षस प्याखं न्यागूगु शदीइ विशाखदत्तं च्वःगु खः । लिपा थ्वयात थीथी इलय् थीथी च्वमिपिंसं टिका च्वल । नेपालभााषायागु मुद्राराक्षसकथा दक्वसिवय् न्हापां ने.सं ८२१ य् च्वःगु खः, गुगु सफू राष्ट्रिय अभिलेखालयय् दु । भाजु छत्रबहादुर कायष्ठं थःथाय् दुगु ने.सं ८३९ मुद्राराक्षसकथाया अन्तिम अंश सम्पादन यानाः ने.सं ११०८ य् साहित्यया मूलुखा पाखें पिकयादीगु खः ।

खुगूगु शताब्दीया कवि विशाख दत्तं च्वयातःगु व ने.सं. ८३९ य् नेपालभाषां दैवज्ञ लक्ष्मीधरं ल्ह्ययातःगु थ्व मुद्राराक्षस कथा संस्कृत नाटकयात बाखनय् रूपान्तरण यानातःगु पुलांबाखंया संग्रह खः । हस्तलिखित नेपाल लिपि दुगु थुगु ग्रन्थयात छत्रबहादुर कायस्थं सम्पादन यानाः साहित्यया मूलुखापाखें ने.सं. ११०८ य् पिथंगु खः । छत्रबहादुर कायस्थं थ्व सफू थः अबु नरबहादुर कायस्थया नामय् देछायादीगु दु । आचार्य चाणक्यं भारतं नन्दवंशयात क्वःथलाः मौर्य वंश स्थापना यानाः चन्द्रगुप्त मौर्ययात सम्राट दयेकेत म्हितूगु राजनीति हे थ्व बाखंया विषयवस्तु खः । थुकिया नायक आचार्य विष्णु गुप्त वा चाणक्य खः । पुलांगु नेपालभाषाया रूपकथं च्वयातःगु थ्व सफू थुइकेत सम्पादकं सफूया लिउने अर्थया धलः नं तयादीगु दु ।

मुनिन्द्ररत्न बज्राचार्यया जन्म अबु फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य तथा मां रत्नकेशरीया कोखं येँया झ्वाःबहालय् ने.सं १०७३ य् जूगु खः । राजनीति शास्त्र व महायान बुद्धिजम विषयय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह भाजु मुनिन्द्ररत्न बज्राचार्य नेपालभाषाया छम्ह नांजाःम्ह च्वमिया नापं बौद्ध विद्वान नं खः । नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वतां भाषां थःगु च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् बाखं, निबन्ध व कविता विधाय् च्वसा न्ह्याकादीसां वय्‌कःयात मूलतः निबन्धकार कथं हे म्हसीकेगु याः ।

सफूया रुपय् वय्‌कःया पिदंगु कृतित खः— सुथ (निबन्ध संग्रह, ने.सं. ११०५), बज्रयानय् पुलुपालु (धार्मिक, ने.सं २०४८), बमं ल्हायेमफुगु जिन्दगी (नियात्रा, ने.सं११३२), नेपाःया प्यम्ह प्रसिद्ध लोकेश्वर (ने.सं ११३७), ख्येँ सगं (निबन्ध संग्रह, ने.सं ११४३) । थुपिं सफू बाहेक थीथी पत्रपत्रिकाय् नं वय्‌कःया अनुसन्धानमूलक च्वसु पिदंगु दु । अथेहे नेपालभाषाया सफू बाहेक नेपाली भाषं नं वय्‌कःया नेपालको बौद्ध संस्कृतिको एक झलक, नेपाल परिचय, राजनीतिशास्त्रको एक झलक आदि सफू प्रकाशित जूगु दु । वय्‌कःया नेपालभाषाय् पिदंगु सफूया विषय मूलतयाः नेवाः संस्कृति, बौद्धधर्म, नियात्रा व आत्मअनुभुतिमूलक निबन्ध जूगु दु । थथे विविध विषयय् च्वयातःगु खोजमूलकया नापं आत्मअनुभूतिं जाःगु

थ्वय्‌कःया निबन्धं नेपालभाषाया निबन्ध ख्यःयात चक्यंकेगु याःगु दु । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया निबन्ध ख्यलय् बियादीगु योगदानयात कदर यासें थ्वय्‌कःयात ने.सं ११२८ य् नेपालभाषा परिषदं ठाकुरलाल सिरपाः देछाःगु दुसा बुद्धधर्मया ख्यलय् बियादीगु योगदानया कदर स्वरुप पञ्चवीरसिंह सिरपाः व शिक्षाया ख्यः पाखें दीर्घसेवा पदक प्रदान याःगु दु ।

मुलुकय् मरुगु मुलुक निबन्ध रमेशकाजी स्थापितया निबन्ध मुना खः । ने.सं. ११०२ य् लक्ष्मीनारायण तण्डुकारपाखें पिथंगु थ्वः निबन्ध संग्रहय् न्हापा हे थीथी पत्रपत्रिकाय् पिहां वयेधुंकूगु झिंनिपु व स्वपु न्हूगु च्वखँ दु । निबन्धकार स्थापितया थ्व सफूया रुपय् न्हापांगु वृति खः ।

जापानया नांजाःगु शहर नागायोय् सन् १९४२ य् जन्म जूम्ह थःगु विद्यार्थी जीवनय् अतिकं हनेबःम्ह भिक्षु रिहो हयासिपाखें दीक्षित जूम्ह खः— भाजु मुसासि ताचिकावा । थुम्ह हे भिक्षुया शिक्षा–दीक्षापाखें बौद्ध दर्शन प्रति वय्‌क:या नुगः क्वसाल । नागायो विश्वविद्यालयया विद्यार्थी जुयाः उच्चस्तरीय शिक्षा प्राप्त यानादिल । लिपा थ्वहे विश्वविद्यालयपाखें स्नातकोत्तर उपाधि कायेत सफल जुल ।

भारतीय व संस्कृत साहित्य विषयय् केन्द्रीत जुयाः संयुक्तराज्य अमेरिकाया हार्वर्ड विश्वविद्यालयपाखें सन् १९७५ य् विद्यावारिधि यात । थुगु हे विश्वविद्यालयया जातिविज्ञान राष्ट्रिय संग्राहलयया प्राध्यापक कथं सन् १९९२ निसें २००४ तक तक्यन । क्यालफोर्निया, बर्कले विश्वविद्यालयया अतिथि प्राध्यापक जुयाः बौद्ध अध्ययन विषय ब्वंकेगु यात । लिपा शिकागो विश्वविद्यालय व नेडरलैण्डस लाइदेन विश्वविद्यालयनाप नं अनुबन्धन जुल ।

स्वनिगःदुनेया मातृशक्ति द्यःया परम्परायात कयाः दुग्यंगु अध्ययन यासें थुकियादुने सुलाच्वंगु आस्था, जीवन दर्शन अले जीवन्तरुपय् न्ह्याना वयाच्वंगु संस्कार सम्पदाया सम्बन्धय भाजु मुसासिया थःगु कथंया विश्लेषण दु । : यतजभच न्यममभकक या प्बतजmबलमग थुज्वःगु हे बिषय केन्द्रीत जुया च्वयातःगु मुसासिया चर्चित सफू खः । मूलतः बौद्ध समुदायदुनेया बज्रयानी सम्प्रदायया थीथी मण्डलापूजाया व्यवहार, द्यःपिनि विषयय् उलिहे क्वातुगु अध्ययन यासें तःगू सफू पिकाये धुंकूगु दु । नापनापं महायानी बौद्ध दर्शनया अग्रज नागार्जुनया सिद्धान्त अले थीथी पक्षयात कयाः नं बिस्कं सफू च्वयादीगु दु । अथेहे मुसासिया जापानी भासं नेपाःया रिति, धर्म संस्कृतिया मेगु सफू खः “Travel to India Nepal Scared Things”  ।

मुसुकाःगु ख्वबि उपन्यासकार राज साय्‌मिया नेपालभाषां पिदंगु न्यागूगु उपन्यास खः । कुतः पिकाकः पाखें ने.सं ११३५ स पिदंगु थ्व उपन्यास राज साय्‌मिया न्हापा लिपाया उपन्यास थें जासुसी उपन्यास मजुसे सामाजिक उपन्यास खः । थ्व उपन्यासंनिसें वय्‌क:या सामाजिक उपन्यास च्वयेगु क्रम न्ह्याःगु दु । झिंछद्याय् ब्वथलातःगु थ्व मुसुकाःगु ख्वबि जासुसी उपन्यास मखयाः नं जासुसी उपन्यास पहः वःगु अर्थात् हत्या हिंसाया घटना दुगु उपन्यास खः । थ्व थः सन्तानयात मुसुकाःगु भविष्य बीगु नितिं जड्याःम्ह भाःतयात स्यानाः थःनं सीगु कथानकय् आधारित उपन्यास खः ।

मूति साय्‌मि प्रकाशन, थँहितिपाखें ने.सं. १०९२ य् पिथंगु बाखं मुना सफू खः । साय्‌मि बाखंमिपिनि झिंन्यापु बाखं थुकी दुथ्याकातःगु दु । राज साय्‌मिया मुसुकाःगु ख्बवि, केशव साय्‌मिया प्वंगु सिसि, मय्‌जु शारदा साय्‌मिया जीवन छपाः भुतिमालि, भुवन साय्‌मिया व मिसा, गणेश साय्‌मिया जि मनू, मय्‌जु तारा साय्‌मिया लूगु जीवन, देव साय्‌मिया खाः मिखा, पुष्प साय्‌मिया यचुगु न्हाय्‌कं बुलुगु किचः, मय्‌जु इन्द्रकमल साय्‌मिया म्ह्याय्‌मचा, प्रेमकृष्ण साय्‌मिया मतिना, मय्‌जु प्रमिला साय्‌मिया सिरपाः, मय्‌जु अम्बिका साय्‌मिया वहे नर्स, सूर्य साय्‌मिया मचाया अबु, सत्यकृष्ण साय्‌मिया सोतिपाँय् व मथुरा साय्‌मिया सिन्हः थुकी दुथ्यानाच्वंगु बाखं खः । साय्‌मि प्रकाशनं थँहिति त्वाःया च्वमिपिनिगु न्हूगु साहित्यिक प्रकाशन जूगु अले न्हापां थःपिनिगु हे पुचलं बाखं मुना पिथनागु खँ पिकाकःया ल्याखं न्ह्यथनातःगु दु । थ्व बाखं मुना सफू थँहिति त्वाःया भाषाह्यःमि साय्‌मिपिनिगु भाषाख्यलय् योगदान रूपय् खनेदु । मूतिया सवाः मेपिं ब्वँमिपिंसं नं बांलाक कायेखनीगु आशा यानातःगु दु ।

मूलदेवशशिदेव ऐतिहासिक व धार्मिक नाटक जुजु भूपतीन्द्र मल्लं च्वयादीगु खः । थुगु नाटकयात अगिब बनेपालीं सम्पादन यानादीगु खः । थुगु नाटक ने.सं. ११३३ य् नेपाल साहित्य मन्दिरया निंतिं सुशीला साखःपाखें पिदंगु खः । अगिब बनेपालीयागु थ्व अनुसन्धानात्मक सम्पादन सफू खः ।

मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटक ख्वपया जुजु जगतप्रकाश मल्ल (ने.सं ७५९—७९३)व वय्‌कःया मन्त्री चन्द्रशेखर जानाः निम्हेसिगुं नां क्वकयाः जगच्चन्दया नामं च्वयातःगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु पूधाः प्याखं खः । राष्ट्रिय अभिलेखालयय् लगत १—३७७ या धलखय् दुथ्यानाच्वंगु नेपाल लिपिं मःभ्वँतय् च्वयातःगु २०.५×७.५ आकारयागु ५२ पौ दुगु थ्व सफूयात जर्मन हस्तलिखित ग्रन्थ संरक्षण परियोजनां थुकियात माइक्रोफिल्मय् नं तःगु दु । थ्व प्याखं सफुलिइ १—५० पौ तक प्याखंया मूल पाठ न्ह्यब्वयातःगु दुसा पौ ५१—५२ तक अर्थात् निपौलय् म्ये—धलः अर्थात् विषय सूची बियातःगु दु । थ्व सफुलिइ च्वःगु मिति न्ह्यब्वयातःगु मदु तर अथे खयां नं थ्व नाटकय् दुथ्याकातःगु थीथी ४० पु म्ये जगच्चन्दपिंसं च्वःगु म्येया सफू नेपालभाषा गीत नांगु सफू (राष्ट्रिय अभिलेखालयया लगत –१–३३६) स दुथ्यानाच्वंगु व थ्व सफुलिइ च्वंगु म्येँया रचना ने.सं ७९२ धकाः न्ह्यथनातःगुलिं थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटक नं ने.सं. ७९२ न्ह्यः हे च्वःगु खनेदु ।

मल्लकालीन मेमेगु नाटकया कथावस्तु स्वयाः पाःगु थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटकया मू कथावस्तु वेतालपच्चीसीया, त्रयोदश वेताल पाखें कयातःगु खनेदु । तर थुकियात नाटकया रुप बीत थाय्‌थासय् हीकाः थःपिनिगु पाखें नं आपालं खँ तनाः मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटकया रचना यानातःगु दु । थथे त्रयोदश वेताल बाखंया बीज जक कयाः थःपिनिगु नं खँ तनाः थ्व नाटकयात न्ह्याइपुक ध्वाथ्वीक न्ह्यब्वयातःगुलिं हे थ्व नाटकया नां मूलदेवशशीदेवपाख्यान मयासे मूलदेवशशीदेवव्याख्यान यानातःगु खः । थ्व नाटकया मू पात्र तत्कालीन मेमेगु नाटकय् थें द्यः जुजुपिं मजुसे सर्वसाधारण व्यक्ति – मूलदेव, शशीदेव नांयापिं निम्ह ब्राम्हू दाजुकिजापिं खः । अले मेमेगु नाटकय् थें प्रमुख पात्रतय्‌गु बल पराक्रम क्यनेगु पलेसा थ्व नाटकय् उमिगु बौद्धिक पराक्रम अर्थात् चातुर्यपूर्ण कार्य न्ह्यब्वयातःगु दु । बुद्धि व मिहेनतं न्ह्याथें ज्याःगु ज्या नं पूवंकेफु धैगु सन्देश बीगु ज्या थ्व नाटकय् क्यनातःगु दु । मल्लकालीन नाटकया च्वमिपिंसं नाटक नाटिकाया सुत्रधार पाखें देशवर्णन् राजवर्णन् याकेगु चलन दु । थ्वहे कथं थ्व नाटकय् नं सुत्रधारपाखें ख्वप देय् नापं जुजु जगतप्रकाश मल्लया बारे जः ह्वलेगु याकातःगु दु । थ्व मूलदेवशशिदेवव्याख्यान नाटकया छगू विशेषता थुकी दुथ्याकातःगु देशवर्णन्या म्ये नं खः । थ्व नाटकय् दुथ्याःगु देशवर्णन्या म्येय् ख्वप राज्य व थ्वया इलाका गां– भ्वँत, पनौति, नाला, थिमि आदिया परिचयात्मक वर्णन् दुसा ख्वप राज्यय् अनया जनतां दच्छियंकं झ्वःलाक हनीगु गथांमुगः, येँयाः जात्रा, सकिमिला पुन्हि, यःम्रिहपुन्हि आदिया यथातथ्य संक्षिप्तं वर्णन् यानातःगु दु । अथेहे ख्वप राज्यया देशभक्त व राजभक्त वीर वीरांगनाया गुण वर्णन् नं दु । थुकथं थ्व नाटकं तत्कालीन ख्वप देया भौगोलिक, सांस्कृतिक व राजनैतिक स्थितिया जः ह्वलेगु नं याःगु दु ।

थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटकया मूल पात्रत मूलदेव, शशीदेव निम्ह दाजुकिजापिं खः । व देय्‌या जुजु श्वेतकेतुयाथाय् शंकरदत नांम्ह छम्ह बनियां बनेज्या वनेत थः कलाः अनङ्गसेन नासु तया थकी । बनियाया कलाः अनङ्गसेनया रुप यौवन खनाः दाजु किजा मूलदेव, शशीदेवपिनि तसकं ल्वःवनी । कुटिनी कल्पलताया ग्वाहालि कयाः मूलदेव, शशीदेवपिसं रुपवती अनङ्गसेनयात थःपिंथाय् बिसिके हइ । थुखे बनिया नं बनेज्यां लिहां वइ । करपिनि कलाः बिसिके हःगु अपराध पाखें बचय् जुइत अनङ्गसेनयात मेथाय् विबसके छ्वयाः व तयातःगु छेँ हे मिं नःगु व अनङ्गसेन अन हे सीगु यानाः क्यनाबी । थुकथं अनेक दाउपेच यानाः अनङ्गसेन मुक्कं थःपिनिगु यानाः कायेत मूलदेव, शशीदेवपिं सफल जुइ ।

थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटक रोमन आलेखनय् जर्मन भाषाय् पिदने धुंकूगु दुसा मय्‌जु सरस्वती तुलाधरं ने.सं ११२० स देवनागरी लिपिं हिलाः नाटकया सारांश सहित सम्पादन यानाः ध्वाना सफूया रुपय् पिकयादीगु दु ।

मुस निबन्ध प्रा. डा. कमलप्रकाश मल्लं मुनादीगु च्वखँया संग्रह खः। च्वसापासा पाखें ने.सं. १०८४ य् पिदंगु थ्व सफू विशेषत त्रिभुवन विश्वविद्यालय बी.ए.यागु पाठ्यक्रमया लागि पिकाःगु सफू खः । थुकि चित्तधर हृदय, मोतिलक्ष्मी उपासिका, ठाकुरलाल मानन्धर, रत्नध्वज जोशी, हृदयचन्द्र सिंह, हेमलाल जोशी, प्रेमबहादुर कसाः कुलधर्म रत्न तुलाधर, सत्यमोहन जोशी, वृष्णबहादुर मानन्धर, वृष्णचन्द्र सिंह, ईश्वरानान्द श्रेष्ठाचार्य, जगतबहादुर जोशी, सुदर्शन श्रमशेर, न्हूछेँबहादुर (कलम), नीलवीरसिंह कंसाकार, फणीन्द्ररत्न वज्राचार्य, ठाकुरमान शाक्य, तेजेश्वर बाबु ग्वंगः, भुवनमान कायष्ठ, पूर्णबहादुर वैद्य, पद्मरत्न तुलाधर व माधवलाल कर्माचार्य थेंज्याःपिं नेपालभाषाया शीर्ष व्यक्तित्वतय्‌गु परिचयसहित उमिगु च्वसु दुथ्याःगु दु । थ्व सफूया दकलय् महत्वया विषय धयागु थ्व सफुलिइ भूमिका कथं दुथ्याःगु सम्पादक कमलप्रकाश मल्लया मुक्त गद्यया लँय् नेपालभाषा धयागु ओजपूर्ण च्वखँ खः । थ्व भूमिकां केवल निबन्ध साहित्यया इतिहास जक मखु नेपालभाषाया गद्य साहित्यया इतिहास हे ब्वयाब्यूगु दु ।