Category: भाषा, लिपि व साहित्य

मूस्वां धुस्वां साय्‌‌मिं च्वयादीगु नेपालभाषाया न्हापांगु चिबाखं संग्रह खः । ने.सं १०७३ य् परमानन्द बज्राचार्यजुं पिकयादीगु थ्व चिबाखं संग्रह नेपालभाषाया न्हापा न्हापाया तन्त्राख्यान, हितोपदेश आदिया बाखं थें छुं अनुदित शुक्ति वा नीतिकथा मखुसे धुस्वांया मौलिक कृति खः । थ्व सफूया निगूगु संस्करण धाःसा रत्नपुस्तक भण्डारं पिकयाब्यूगु खः । थ्व मूस्वां समाजय् विद्यमान आर्थिक विसंगति, मनूतय् जीवनप्रतिया आस्था आशा निराशा आदि न्ह्यब्वया जीवनया यर्थाथताया उद्बोधन यायेगु चेष्ठा यानातःगु बाखं पुचः खः । सामाजिक मनौवैज्ञानिक यर्थाथता थ्व संग्रहया प्रवृतिगत विशेषता जूगु दु । तर थौंया लघुकथा कथानकया तीव्रता तिक्ष्णता आदि गुगु विशेषता खः थुपिं विशेषता थ्व संग्रहय् दुथ्याःगु फुक्क बाखनय् समाहित जूगु धाःसा मदु ।

मृत्यु संस्कार नेवाः संस्कृति कथं बलदेव जुजुं च्वयादीगु अले वैदिक प्रतिष्ठानपाखें पिथंगु सफू खः । थ्व सफू ने.सं ११२५ य् पिहांवःगु खः । थ्व सफुलिइ मृत्यु संस्कारया बारे विधित व उकिया दार्शनिक पक्षयात न्ह्यब्वयातःगु दु । थुकी मृत्यु संस्कारया महत्व, दाहसंस्कार, दुःखं च्वनेगु, प्रेतया सद्गति, सपिण्ड श्राद्ध, समानोतर श्राद्ध, लय्‌प्यँ थयेगु, वार्षिक श्राद्ध, पार्वण श्राद्ध, वृद्धि श्राद्ध, पितृदेवता वा पुर्खाद्यः आगंद्यः व मृत्यु संस्कारया थीथी विधिया ज्वलंबारे च्वयातःगु दु । थुकी विशेष यानाः स्वनिगलय् च्वपिं द्यःबाज्यापिंसं न्ह्याकीगु कर्मकाण्डबारे जक उल्लेख दु ।

मां पूर्णदेवी व बौ गोबिन्दबहादुर तुलाधरया कोखं ने.सं. १०७५ स जन्म जूम्ह मय्‌जु मेनकादेवी तुलाधर नेपालभाषाय् ताःईलंनिसें बाखं च्वयावयाच्वंम्ह च्वमि खः । थ्वय्‌कःया लँय् लूगु किपा (ने.सं.११२१) नांगु बाखं संग्रह पिदंगु दु । थम्हं खनागु वा भोगे यानागु घटनायात विषयवस्तु दयेकाः यथार्थवादी बाखं च्वयेगु थ्वय्‌कःया बाखंया विशेषता खः ।

नेवाः अले नेपालमण्डलदुनेया कला, संस्कृति, धर्मया नापनापं इतिहासयात कयाः अतिकं तब्याक अध्ययन, अनुसन्धान यासें थुकियात कयाः बौद्धिक ज्वलंत च्वयेगुलि ज्वःमदुगु योगदान बियावंपिं विदेशी विद्वानत मध्ये मेरि सेपहर्ड सलस्सर मय्‌जु छम्ह नं खः । नेपालय् दुगु संयुक्तराज्य अमेरिकाया राजदूतावसया कर्मचारी वय्‌क: थः भाःतनापं सन् १९६५ इ स्वनिगलय् थ्यंगु खः । संयुक्तराज्य अमेरिका, कोलम्बिया विश्वविद्यालयपाखें पुरातत्व विधाय् विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त यानादीम्ह वय्‌कलं सन् १९७० निसें नेपाःया मूर्तिकला व वास्तुकला अले मध्यकालीन इतिहास नापनापं संस्कृतियात कयाः आपालं च्वसुत च्वयाः पिकाल । नेपालय् दुबलय् इतिहास संशोधन मण्डल अले अनया ल्याय्‌म्हपिं महेशराज पन्त व गौत्तमबज्र बज्राचार्यपिनिगु ग्वाहालि संस्कृत भाय् व नेवाः भाय् सयेकल । नेवाः समुदायया बौद्ध पुरोहित गुभाजु अले हिन्दु पुरोहित द्यःबाज्यापिनिपाखें आपालं ज्ञान मुंकल । थ्व लिपा सलस्सरया अतिकं चर्चित सफू “Nepal Mandala” निगू खण्डय् सन १९८२ य् पिहांवल । थ्वहे सफुलिं सस्सलरयात नेपालय् जक मखु विश्वन्यंकं छम्ह विशिष्ट इतिहासकार, मूर्तिकला, वास्तुकला, धर्म संस्कृतिया ज्ञाताया ल्याखं स्थापित यानाबिल । भारतीय अभिलेखालय विज्ञ प्रतापआदित्य पालया निर्देशनय् नेपालमण्डलया कला व वास्तु विकासया ऐतिहासिक कालक्रम निरधारण यायेत नं ताःलात ।

सस्लसरं मय्‌जुपाखें हे दकलय् न्हापां स्वनिगःया काष्ठकला मध्ये सालभञ्जिक त्वानासिँया उत्कृष्टता व विशेषता थुइकेगु ज्या जूगु खः । अथेहे नेवाः समाजय् परम्परागत रुपय् थीथी पर्वबलय् जुइगु परिक्रमाया महत्व अले थुकिया लिधंसाय् प्राचीन नेवाः वस्तीया लागा क्वःछीगु लिधंसा ध्वदुइगुकूगु खः । महत्वपूर्ण खँ नेवाः समाजय् कुमारीया प्रथा लिच्छिबी जुजु रुद्रदेवया इलय् ग्वल देसय् शुरु जुइधुंकल धकाः थुकिया प्राचीनता ध्वाथुइकाब्यूगु खः । सस्सलर मय्‌जुया अध्ययन व विश्लेषण कथं नेवाः समुदायया वास्तुकला पूर्णत धर्मनिरिपेक्ष जू । गुगुं न) वास्तु संरचनाया निंतिं शैव, बौद्ध, हिन्दू वा शाक्त धकाः पाकेगु मजू ।

सस्लरया अतिकं नांजाःगु कृतित खः – “The Antiquity of Nepalese Wood Carving: A Reassessment; Art and Culture of Nepal: Selected Papers of Kathmandu ; A Collection of Articles” .

मेरीबाबा नांगु सफू नेपालभाषाया नांजाःम्ह च्वमि भाजु चित्तरञ्जन नेपालीं च्वयादीगु आधुनिक खण्डकाव्य खः । ने.सं ११२९ य् नेपालभाषा एकेडेमिया लुखां पिदंगु थ्व खण्डकाव्य च्वमि चित्तरञ्जनं परम्परागत खण्डकाव्यय् थें सुं ऐतिहासिक वा पौराणिक महापुरुष वा विरांगनायात पात्र दयेकाः मखु थः तिरी मय्‌जु मेरीबाबायात हे मू पात्र यानाः, थःगु वलिसे इहिपाः जूगु घटनां निसेंया विषययात कयाः ज्यानातःगु खण्डकाव्य खः । गुंगू अंकय् ब्वथलातःगु थ्व खण्डकाव्यय् थः मय्‌जु मेरीबाबाया जीवनय् छगूयां ल्यू मेगु यानाः वःगु पंगः नाप गुकथं सामना यायेमाल धैगु क्यनेगु यानातःगु दुसा मेखेर छम्ह मिसाया जीवनय् थः जीवन पासायागु क्वाःगु माया मतिना दत धाःसा वं थःत जूगु अनेक रोगनाप नं ल्वानाः त्याकेफु धैगु नं क्यनातःगु दु ।

बौ मोहनबहादुर अमात्य व मां उमादेवी अमात्यया कोखं मोक्षबहादुर अमात्यया जन्म ने.सं १०६८ इ येँया तःधं चुक वंघलय् जूगु खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया छम्ह कवि नापं संस्कृति विषयया च्वमि नं खः । सफूया रुपय् थ्वय्‌कःया छंगु हे नामय् चिनाखँ मुना सफू व तिकि तिकि नांगु हाइकु मुना सफू पिदंगु दु । अथेहे थ्वय्‌कलं जनबाहाःद्यया बाखं नांगु बाखं सफू नं पिकयादीगु दुसा आकाश भैरबनाथ स्मारिकाया नं सम्पादन यानादीगु दु ।

दकलय् न्हापां ने.सं. १११४ दँय् नेपालभाषा परिषद्ं पिकाःगु अले हाकनं नीप्यदँ लिपा ने.सं. ११३८ दँय् नं नेपालभाषा मिसा खलः प्रकाशनयात ग्वाहालि कथं नेपालभाषा परिषदं हे स्वंगू भाषां (नेपालभाषा, नेपाली भाषा, अंग्रेजी भाषा) भाय् हिलाः मय्‌जु सरस्वती तुलाधरया मुनाय् पिकाःगु बाखं मुना सफू मोति बाखं पुचःया च्वमि मय्‌जु मोतिलक्ष्मी उपासिका खः । थ्व सफुलिइ सुधारवादी भावनां जाःगु झिंस्वपु बाखं दुथ्याकातःगु दु ।

मोति–माः नांदंम्ह साहित्यकार मोतिलक्ष्मीं च्वयादीगु नेपालभाषाय् मय्‌जु च्वमिपिनिगु न्हापांगु निबन्ध मुना खः । थ्व मोति–माः सफू दकलय् न्हापां ने.सं. १०७८ दँय् धर्मोदय सभां पिकाःगु खःसा ख्वीदँ लिपा ने.सं. ११३८ दँय् स्वंगू भाषां (नेपालभाषा, नेपाली भाषा, अंग्रेजी भाषा) नेपालभाषा परिषदं पिकाःगु सफू खः । थ्व सफुलिइ वय्‌क: मय्‌जुं धार्मिक व सामाजिक खँत दुथ्याकाः च्वयातःगु झिंछपु च्वखँ दुथ्यानाच्वंगु ।

धरानय् नेपालभाषाया नापं समाजसेवाःया ख्यलय् ज्या यानादीम्ह भाजु मोतीराज ताम्राकारया जन्म बि.सं.१९८५ भाद्र ५ गते जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां मोहनमाया व बाःया नां मणिराज ताम्राकार खः । महेन्द्र बहुमुखी क्याम्पसया संचालक, शिक्षा सदन मा.वि. नीस्वनेगुलिइ मू भूमिका म्हितादीम्ह वय्‌कः लिपा वडा नं ३ या वडा अध्यक्ष जुयाः करीव नीदँ सेवा यानादिल । वय्‌कलं धरानया बुद्ध बिहारय् चैत्य दयेकादिलसा धरानया झीगु समाजयात स्थायी रुप बीत जग्गा प्राप्तिया निंतिं तःधंगु भूमिका म्हितादिल । वय्‌कः बि.सं.२०६१ पौष महिनाय् दिवंगत जुयादीगु खः ।

मां ज्ञानलक्ष्मी व बौ द्रव्यधरया कोखं ने.सं १०२९ येँया तुंछेँ त्वालय् जन्म जूम्ह मोतिलक्ष्मी उपासिका साहित्य जगतय् एम.लक्ष्मी, श्रीमति मोतिलक्ष्मी, सुश्री मोतिलक्ष्मी, मोतिलक्ष्मी उपासिका आदि नामं थःत म्हसीकादीम्ह स्रष्टा खः । निबन्ध, प्रबन्ध, बाखं व कविताया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह मोतिलक्ष्मीयात नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् अप्वः थें निबन्धकार कथं म्हसीकेगु याः । ने.सं १०६८ इ वय्‌कःया तत्कालिन धर्मदूत पत्रिकाय् जन्म नांगु निबन्ध पिदन । थनंनिसें वय्‌कःया च्वसा थ्व ख्यलय् न्ह्याःगु खः । मोतिमाः (ने.सं १०७८), संघ (ने.सं १०८०), धौबजि ने.सं १११८) थ्वय्‌कःया पिदंगु निबन्ध /प्रबन्धया सफू खः । मोतिलक्ष्मी नेपालभाषाया छम्ह न्हापांम्ह मिसा निबन्धकार जक मखसे छम्ह प्रौढ गद्यकार नं खः । थ्वय्‌कःया गद्ययात नेपालभाषाय् धार्मिक गद्य व वैयक्तिक अनुभूतिमूलक गद्यया सेतु कथं कयातःगु दु । बौद्धधर्म व बौद्ध दर्शनया यथेष्ठ प्रभाव थ्वय्‌कःया निबन्धय् खनेदुसां थ्वय्‌कलं धार्मिक अन्ध परम्परायात मिखा तिस्सिनाः पालन यायेगु पलेसा आत्मचेतना खंगु व स्वअनुभूतिं प्राप्तगु ज्ञानयात थःगु निबन्धय् प्वंकेगु यानादीगु दु ।

मोतिलक्ष्मीं ल्हाः न्ह्याकादीगु मेगु विधा बाखं खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषाय् आधुनिक बाखंया अभियन्ता जक मखसे नेपालभाषाया न्हापांम्ह न्हू बाखं (Modern short story) च्वमि नं खः । थ्वय्‌कःया ने.सं. १०६४स धर्मदूत पत्रिकाय् पिदंगु लँ बाखं नेपालभाषाया हे न्हापांगु न्हूबाखं जूगु दु । थ्व बाखं सिबें न्ह्यः वय्‌कयाः तत्कालिन शारदा पत्रिकाय् नं नेपाली भाषां निपु बाखं पिदने धुंकूगु खः । मोतिलक्ष्मी नेवाः सामाजिक परिवेशय् ब्वलंम्ह सुधारवादी युगया छम्ह स्रष्टा खः । थ्वहे कथं थ्वय्‌कःया बाखनय् सामाजिक कुरीति, कुसंस्कार, बालबिवाह, बहुविवाह, लैंगिक विभेद आदि प्रति विद्रोह, मिसा स्वतन्त्रता, मिसा शिक्षाप्रति आग्रह दु । तर थथे खया नं मोतिलक्ष्मी मिसापिंत अधिकारया निंतिं जक सचेत याइम्ह मखु उमिगु दायित्व बोध नं याकीम्ह स्रष्टा खः ।

मोतिलक्ष्मी नेपालभाषा साहित्यिक ख्यलय् न्हापां तत्कालीन धर्मदूत पत्रिकाय् चित्तपंछि (ने.सं १०६३) नांगु कविता पिकयाः कवयित्री कथं पिलूझाःम्ह स्रष्टा खःसा थ्वय्‌कःया कविता संग्रह चखुंचिया सर्वय् (ने.सं १११३) धाःसा आपालं लिपा हे जक पिदन । थः समकालिन मेपिं कविपिनिगु कविताय् थें थ्वय्‌कःया कविताय् नं स्वच्छन्दवादी रहस्यवादी प्रवृति हे हावि जूगु दु । विरह वेदना, मतिना, प्रकृति थ्वय्‌कःया काव्यया मूलभूत विषय जूगु दु ।

मोतिलक्ष्मीं साहित्य सिर्जना यानाः प्रत्यक्षरुपं नेपालभाषाया निंतिं गुलि ज्या यानादीगु खः व स्वयाः नं अप्वः अप्रत्यक्ष रुपं नेपालभाषाया निंतिं ज्या यानादीगु दु । वि.सं १९९७ सालय् चित्तधर लगायत नेपालभाषाया कविपिं जेलय् लाःबलय् जेलय् लाःपिं च्वमिपिंत सफू थ्यंकेगु, दाजु चित्तधर हृदयं जेलय् च्वयातःगु सफूया पाण्डुलिपियात छेँय् हयाः सारे यानाः सुरक्षित यानातयेगु, अथे हे कलाः मदुम्ह दाजु चित्तधर अचाकलिं गायाः सनेमफुसेंलि वय्‌कःयात माःगु तक सुसाःकुसाः यायेगुया नापं नेपालभाषाया परिषद्या कोषाध्यक्ष जुयाः परिषद्यात कःघायेगु ज्या यानादिल । थथे चित्तधर हृदययात महाकवि चित्तधर धकाः धस्वाकेगुली मोतिलक्ष्मीया देन म्हो मजू । अथेहे तःदँ तक नेपालभाषा मिसा पुचःया नकिं जुयाः मिसा तःकेहेँपिंत नं भाषिक साहित्यिक ज्याय् न्ह्यज्याकादिल । दाजुया इच्छाकथं थःपिं च्वनाच्वंगु छेँ थःपिं लिपा नेपालभाषा परिषद्यात च्वयाबीगु ज्या यानादिल ।

मोतिलक्ष्मीया थज्याःगु योगदानयात कदर यानाः थीथी संस्थां थीथी उपाधि देछायेगु व हनेगु याःगु दुसा नेपालभाषा परिषद्ं वय्‌कःया ८० दँ बुन्हि तःजिक हंगु दु । अथेहे वय्‌कःया नामं मोतिलक्ष्मी सिरपाः स्थापना याःगु दु।