Category: भाषा, लिपि व साहित्य

बेलायतया लण्डन विश्वविद्यालयपाखें पूर्वीय व अफ्रिकी अध्ययन संस्थाय् नेपाल अले हिमाली क्षेत्र विषयया प्राध्यापक जुयाच्वंम्ह भाजु माइकल हट मूलतः नेपाली साहित्ययात अंग्रेजी ब्वमिपिनि दथुइ थ्यंकाब्यूम्ह छम्ह ग्यसूलाःम्ह अनुवादक खः । हिन्दी साहित्ययात मू बिषय दयेकाः सन् १९८० इ स्नातक यानादीम्ह माइकल भाजुं थ्व धुंकाः नेपाली भाषा व साहित्यया इतिहासयात कयाः सन् १९८४ इ विद्यावारिधि क्वचायेकादिल । पूर्वीय व अफ्रिकी अध्ययन संस्थाय् प्राध्यापक कथं दुथ्याःम्ह थुम्ह भाजुं सन् १९८७ निसें मदिक नेपाःया राजनीति व साहित्ययात कयाः अध्ययन यायेगु अले च्वसू च्वयेगुया नापनापं सफू पिकायेगु यात ।

नेपाली साहित्यया इतिहास भूपि शेरचनया जीवनी अले मुनमदनया अंग्रेजी अनुवाद माइकलया न्ह्यथनेबहःगु सफू खः । वय्‌क:या नेवाः कला, संस्कृति अले वास्तुकलायात कयाः च्वयातःगु छगू परिचयात्मक सफू– “Nepal: A Guide to the Art and Architecture of the Kathmandu Valley “ ।

सन् २०००य् बेलायत–नेपाल एकेडेमिक काउन्सिल नीस्वने धुंकाः थुकिया नायः नं जुयादिल । अले हिमाली अध्ययनया युरोपियन बुलेटिन सम्पादन नं यात । नेपाः व भुटानया समसामयिक राजनीतिइ दुग्यंगु ज्ञान दुम्ह थुम्ह भाजुं भुटानी शरणार्थी समस्यायात कयाः नं आपालं चर्चा याःगु दु । नेपाल रिसर्च सेन्टर जर्मन सरकार अभिलेख संरक्षण परियोजना प्रमुख जुयाः नं वय्‌कलं ज्या यानादीगु दु  ।

आख्यानकार भाजु मथुरा साय्‌‌मिं च्वयादीगु थ्व माकुगु बिष उपन्यासं नेपालभाषाया उपन्यासया ख्यलय् छगू न्हूगु आयाम तनाब्यूगु दु । न्हापां लघु उपन्यासया रुपय् च्वयादीगु थ्व उपन्यास ब्वमिपिनि इनाप कथं च्वमिं च्वया यंकू यंकूं प्यब्व तक पिहां वल । कुतः पिकाकःया लुखां ने.सं. ११२८ गुंलां छब्व, ने.सं.११२९ तछलां निब्व, ने.सं.११३० थिंलां स्वब्व अले ने.सं.११३० बछलां प्यब्व उपन्यास पिदंगु जुल ।

उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारजुं च्वयादीगु उपन्यास खः— माखापिखा । थ्व उपन्यास ने.सं.१०९१ य् च्वसापासापाखें पिदंगु खः । माखापिखाया जालं पिहां वयेमफुपिं मिसातय्‌गु यथार्थ चित्रण, पुरुष प्रधान समाजया छपाः ख्वाःपाः थ्व माखापिखा उपन्यास खः । थ्व उपन्यासया भाषा मुक्कं हे आधुनिक जू । शसक्त जू ।

मां दे सामाजिक दबूप्याखं सूर्यलक्ष्मी नेवाःजुं च्वयादीगु खः । झिंनिगू लु दुगु थुगु प्याखं सफू वि.सं. २०३० य् लाखा छेँपाखें पिदंगु खः । सफुलिइ सामाजिक विषय वस्तुयागु खँ दुथ्यानाच्वंगु दु ।

नेपाल संवत १०७४ येँयाःपुन्ही, आइतबाः कुन्हु बाः काशिप्रसाद मूल व मां पूर्णलक्ष्मी मूलया कोखं वतु, दगुबहाल येँय् कवि माधव मूलया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया नेपालभाषं न्हापांगु रचना ने.सं. १०९१ य् न्हसला पत्रिकाय् पिदंगु अतिक्रमण नांगु कविता खः । कविता व निबन्धय् वय्‌कःयागु ल्हाः न्ह्याःसां मूलतः वय्‌कः कवि हे खः । अझ वय्‌कः दार्शनिक कवि खः । भारतीय दार्शनिक कृष्णमूर्तिया दर्शनय् प्रभावित जुयाः वय्‌कलं यक्व हे नेपालभाषाय् कविता च्वयादीगु दु । थ्वहे कथं वय्‌कः नेपालभाषाया दकलय् न्हापांम्ह तत्वदर्शि कवि खः ।

कवि माधव मूलया नेपालभाषं पिदंगु सफू– नकतिनिया कविता (ने.सं.१११२), जि दुने मदुम्ह (ने.सं.११३८) खः । अथेहे वय्‌कःया नकतिनिया कवितायात अनुवाद यानाः खँय् भाषं भर्खरको कविता व अंग्रेजी भाषं टुडेज पोएम नां सफू नं पिदंगु दु । कवि माधव मूलं दि इन्टरनेशनल लाइबेरी अफ पोयट्री अमेरिका पाखें एडिटर्स च्वाइस एवार्ड (२०००) कयादीगु दु । अथेहे इन्टरनेशनल पोएट अफ मेरिट अवार्ड (२००२) पाखें नं सम्मानित जुयादीगु दु ।

नेवाः अभियन्ता भाजु माधव स्यस्यःया जन्म बि.सं.२०२० बैशाख १८ गते सक्वय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां सेतिमाया श्रेष्ठ व बाःया नां गोविन्दप्रसाद श्रेष्ठ खः । लजगां वय्‌कः उद्यमी व्यवसायी खः । भाजु माधव स्यस्यः नेपाल लिपि गुथिया पुलांम्ह नायः खः । वय्‌कलं नेपाल लिपि व रंजना लिपिया प्रचार प्रसारय् महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादीगु दु । लिसें नेपालभाषाया प्रचार प्रसारय् नं वय्‌कः उत्तिकं हे सक्रिय अभियन्ता खः ।

नेपालभाषाया विकास व संवद्र्धनय् वय्‌कः निरन्तर सक्रिय जुयाच्वनादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कः नेपाल लिपि गुथिया प्राज्ञ खः । अथेहे वय्‌कः खास्ति नेवाः पुचःया सल्लाहकार, नेपालभाषा मंकाः खलः येँया दुजः अथेहे नेवाः देय् दबू केन्द्रिय परिषदया दुजः लिसें न्हूदँ समारोह समिति सक्वया नायः नं जुयादी । वय्‌कः नारी खुसि संरक्षण समिति व नेपाल समाजवादी नेवाः संघया नं नायः खः ।

बौ शेरलाल व मां बद्रिनानीया कोखं ने.सं १०४७ पोहला ६ कुन्हु येँया केलत्वालय् माधवलाल कर्माचार्यया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं १५ दँ दुबलय् ने.सं. १०६१/६२ पाखे हे च्वयेगु सुरु यानादीधुंकूगु खः । वय्‌कःया दकलय् न्हापां अंग्रेजी भाषाय् रचित कविता भारतया बम्बइनं पुष्प धयागु बालपत्रिकाय् पिदंगु खः । उगु इलय् सिद्धिचरण श्रेष्ठयाथाय् ब्वंवनेगु व वय्‌कः नापया सत्संगतं माधवलालजुं न्हापां नेपाली भाषां च्वयेगु यानादीगु खः । लिपा धर्मोदय पत्रिका पिदंसेंलि नेपालभाषां नं च्वयेगु यानादिल । वय्‌कःया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु च्वसु धर्मोदय लय्‌पौ (ल्याः १/१३ ने.सं. १०६८) लय् पिदंगु गुबले वयेगु धैगु कविता खः । अथेहे ने.सं. १०७८ य् वयकःया च्यापु बाखं संग्रह थःछेँ पिदन ।

वय्‌कःया छगू जक बाखं सफू पिदंगु खःसां वय्‌कः शूष्म मनोविलेषणयात थाय् बियाः बाखं च्वइम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह च्वमि खः । अथे हे चेतना प्रवाह शैली नं वय्‌कःया बाखंया मेगु विशेषता खः, गुगु विशेषता उगु ईया नेपालभाषाया बाखंया नितिं छगू न्हूगु प्रयोग हे खः ।

माधवलाल कर्माचार्यं च्वसा न्ह्याकादीगु मेगु विधा कविता खः । गद्य कविता, पद्य कविता नापं म्ये नं चिनादीम्ह थ्वय्‌कःया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु कविताया सफू लः फ्वं कविता मुना खःसा थ्वयां लिपा पिदंगु न्हूगु म्ये (ने.सं. १०४८) खः । छम्ह प्रजातन्त्रोत्तर कालया कविया नातां थ्वय्‌कःया काव्यय् सन्देश बीगु प्रवृति दया नं जागरणया सः नं उलि हे प्रतिध्वनीत जू ।

नेपालभाषाया नापं नेपालीभाषाय् उलि हे प्रभावशालीम्ह च्वमि माधवलाल कर्माचार्य नेपाली भाषाय् जक मखु नेपालभाषाय् नं उलि हे नांदंम्ह समालोचक खः । नेपालभाषाय् पाश्चात्य समालोचना पद्धति दुतहःपिं अग्रज समालोचकपिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । नेपालभाषाय् थ्वय्‌कःया जिगु मिखाय् साहित्यया छुं (११००), खँ साहित्ययागु साहित्यया खँय् (ने.सं ११०५) व संगीत चन्द्रोदय लुमंकेबहगु छगू सन्दर्भ (ने.सं. ११३१) आदि पिदंगु दु । सुं नं च्वमिं भूमिकाया लागि इनाप यायेवं गबलें म्हाः धायेमसःम्ह, शालिन व्यत्तित्व माधवलाल कर्माचार्यं समालोचनाया सफू नापं आपालं च्वमिपिनिगु सफूया भूमिका कथं च्वमिपिनिगु कृतियात कयाः ग्यसुग्यंगु समिक्षात्मक च्वसु च्वयादीगु दु ।

अंग्रेजी भाषाया ज्ञाता माधवलाल कमाचार्य नेपालभाषाया छम्ह अनुवादक नं खः । वय्‌कलं नेपालभाषाया सफू नःलि कविता संग्रह अंगे्रजीं भाषं अनुवाद यानाः नेपालभाषा साहित्ययात पिने म्हसीके बियादीगु दुसा तःगू हे मेगु भाषाया सफू नेपालभाषा नेपाली भाषां अनुवाद यानादीगु दु, गथे— जापानी मचा बाखं , जापानी नोह कविता आदि ।

माधवलाल कर्माचार्य छम्ह कुशल सम्पादक नं खः । वय्‌कलं नेपालभाषाया तःम्ह हे च्वमिपिनिगु कृति मुनाः सम्पादन यानाः सफूया रुपय् पिकयादीगु दुसा मदयेधुंकूपिं गुलिखेय् च्वमिपिनिगु स्मृति ग्रन्थ सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया कंस्वां (ने.सं. १०८७), पूर्णदास श्रेष्ठया झिंस्वपु बाखं (ने.सं. ११०५), नेपालभाषा कविता संग्रह (ने.सं. १११६) नापं चित्तधर हृदय स्मृति ग्रन्थ (११०४), मोतिलक्ष्मी उपासिका स्मृति ग्रन्थ (ने.सं. १११६) आदि थुकिया दसु खः ।

वय्‌कलं थःगु देय्‌या भाषा साहित्य च्वन्ह्याकेगु निंतिं यानादीगु ज्याया कदर स्वरुप थीथी संस्थां वय्‌कःयात थीथी पदक व सिरपाः लःल्हानाः सम्मान याःगु दु । गथे— नेपालभाषा परिषदं भाषाथुवाः उपाधि, नेपाली शिक्षा परिषदं आदिकवि भानुभक्त पुरस्कार, नेपाली शिक्षा परिषदं आदिकवि भानुभक्त पुरस्कार, तत्कालिन ५या सरकारं सुप्रबल गोरखा दक्षिणबाहु आदि । थथे भाषासाहित्यया सेवा यायां ने.सं ११३६ स वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

बा शम्भुलाल प्रधान व मां मदननानी प्रधानया कोखं ने.सं. १०७३ सिल्लागा पारु कुन्हु सामाखुसिया द्यःबुँ त्वालय् समालोचक भाजु माधवलाल प्रधानया जन्म जूगु खः । छम्ह प्रगतिशील च्वमि कथं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थीथी विधा बाखं, छधाः प्याखं, चिनाखँ, समालोचना क्षेत्रय् ल्हाः च्वयेकादीम्ह भाजु माधवलाल प्रधानजुया न्हापांगु च्वसु वि.सं. २०२५ स सितु पत्रिकाय् पिदंगु पद्य पुचःया छुं (समालोचना) खः । थःगु मां भाय् नेपालभाषा साहित्यया सेवा यायेगु मनंतुना अध्ययनया झ्वलय् नेपालभाषा विषय कयाः एसएलसी निसें एमए तक दकलय् अप्वः ल्याः कयाः मोतिलानी सिरपाः, पियुष सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु खः । थीथी पत्रिकाय् नेपालभाषाया चिनाखँ, प्याखं, बाखं, उपन्यास नाप स्वापू दुगु समालोचनात्मक च्वसुत इलय् ब्यलय् पिथना झायाच्वंगु खःसा सफू कथं ने.सं. ११४२ य् तिनि कुतः पिकाकः पाखें वय्‌कःया समालोचना सफू पिदंगु खः ।

अबु चन्द्रज्योति शाक्य व मां लक्ष्मीमाया शाक्यया कोखं वि.सं. १९९३ य् यलय् जन्म जूम्ह शोभालक्ष्मी शाक्य वि.सं. २००६ कार्तिक ५ गते कुशीनगरय् ऊ चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् प्रवजित जसेंलि माधवी गुरुमां जुयाबिज्यात । मिसापिंसं आखः ब्वने मज्यूगु वातावरणया कारणं थःम्हं हे ब्वनेत उत्साही जूम्ह वय्‌कलं नारी शिक्षा उत्थानया ज्याय् हे न्ह्यचिलाः वि.सं. २०१३ स यलय् यशोधरा बौद्ध विद्यालय नीस्वनादिल ।

माधवी गुरुमां प्रधानाध्यापिका जुयाः चलय् जुयाच्वंगु उगु विद्यालयया उत्तरोत्तर प्रगति जुसेंलि वि.सं. २०२५ य् तत्कालिन जुजु श्री ५ महेन्द्रपाखें गोरखा दक्षिण बाहु पाँचौ पदकं वसपोलयात सम्मान यात । वसपोलया कुतलं वि.सं. २०५६ य् यशोधरा बौद्ध माध्यम विद्यालयय् परिणत जुल । वसपोलं आपालं लेख, कविता च्वयाः प्रकाशन यानाबिज्याःगु दु । मिसा जातिया प्रेरणा जुयाच्वंगु आदर्श बौद्ध महिला्पिनि अनुवाद सफू वसपोलया दकलय् लोकंह्वाःगु सफू खः अथेहे त्रिशरण पंचशीलसहित, मानव सभ्यता (२०५७) मानवमय ज्ञान (२०५६), मानव धर्म शिक्षा आदि मेरोआत्मकथा नेपालभासं नं पिदंगु दु । माधवी गुरुमां अनगारिका संघ, नेपालया महासचिव खः । बुद्ध धर्म प्रचार झ्वलय् वसपोलं यलया थैनाय् सुनन्दराम विहार थापना यानाबिज्यात । वि.सं. २०५६ मंसीर २५ गते गुरुमांयात ५० औं प्रव्रज्या दिवसया अभिनन्द यातसा वि.सं. २०६३ जेठ ३ गते यशोधरा बौद्ध माध्यमिक विद्यालयया ५० औं दँ पूवंगुया स्वर्ण जयन्ती मानय् यात । थुकथं बुद्धधर्म व शिक्षाय् योगदान बिबिउँ वसपोल वि.सं. २०७९ मंसिर २९ गते दिवंत जुल ।

प्राचीनकालय् संस्कृत प्राकृत भाषाया सफू नेपालभाषां टिका अनुवाद जूगु दुसा माध्यमिक काल (ने.सं ९६७—१०६०) य् वयाः अनुवादकं थःपिनिगु नां नं न्ह्यब्वयाः देवनागरी लिपिं लिप्यान्तरण व नेपालभाषां भाषान्तरण जक मखु मुद्रण यानाः सफूया रुपय् पिकायेगु ज्या जुल ।  थ्व ज्याया प्रणेता निष्ठानन्द वज्राचार्यं खः । वय्‌कलं दकलय् न्हापांं एकविंशति प्रज्ञापारपमिता (ने.सं १०२९) सफूयात नेपालभाषां देवनागरी लिपिं हिलाः थासा आखलं पिकयादिलसा थ्वयां लिपा अश्वघोषया संस्कृत भाषं च्वयातःगु ललितविस्तरया नापं मेमेगु ग्रन्थयात नेपालभाषां भाषान्तर, देवनागरी लिपिं लिप्यान्तर जक मखु थासा आखलं प्रचलित जनबोलीया भासं सफू पिकायेगु ज्या यानादिल । थ्व ललितविस्तर (ने.सं १०३४) ग्रन्थ तप्यंक संस्कृत भाषाया ललितविस्तरया अनुवाद जक मजुसे थाय्‌थासय् व्याख्या विश्लेषण दुगु अनुवादकया सिर्जनशीलतां भय्‌ब्यूगु अनुवादया सफू खः । ने.सं १०५० स मेम्ह विद्वान इन्द्रमान भिक्षाचार्यं दकलय् न्हापां थेरवाद बौद्ध ग्रन्थ धम्मपदयात पालिभाषं नेपालभाषाय् अनुवाद यानादिल । पुनर्जागरणकालया मेम्ह महारथी धर्मादित्य धर्माचार्यं नं तःपु हे बौद्ध जातक अवदान सम्बन्धी पालिभाषाया बाखं नेपालभाषां अनुवाद यानाः थम्हं पिकयादीगु बुद्धधर्म व नेपालभाषा (ने.सं १०४५ —१०५०) पत्रिकाय् पिकयादिल ।

पुनर्जागरणयाकालय् अनुवादया ख्यलय् न्ह्यथनेबहगु मेगु ज्या संस्कृत व पाली भाषाया ग्रन्थ जक नेपालभाषां अनुवाद जुयाच्वंगु थासय् अंग्रेजी भाषाया सफू नं नेपालभाषाय् अनुवाद जुल । थ्व ज्याय् न्हापां ल्हाः न्ह्याकादीम्ह मास्टर जगतसुन्दर मल्ल खः । वय्‌कलं विश्वप्रसिद्ध पेटरपार्लिया इसप्स फेबल बाखंयात इसपं दयेकूगु बाखं (ने.सं १०३५) नामं नेपालभाषां पिकयादिल । थुकथं डा. हायन्स जार्गेसनं नेपालभाषाया पुलां बाखं बेताल पंचविंशतिकाया (सन् १९२१/ने.सं. १०४१) विचित्रकर्णिकावदानोधृत (सन् १९३१/ने.सं १०५१), बत्तिस पुत्रिका (सन् १९३९/ने.सं १०५९) अंग्रेजी भाषं अनुवाद यानाः डेनमार्कया कोपनहेगनं पिकयादिल ।