Category: भाषा, लिपि व साहित्य

भाजु रमेशमान पियाया बूगुदिं ने.सं.१०८१ तछलागा १ खः । वय्‌कःया मांया नां बिष्णु देवी पिया व अबुया नां मानकाजी पिया खः । भाजु रमेशमान पिया नेपालभाषा मंकाः खलः, येँ नीस्वंसां निसें थौंतक प्रत्यक्ष व परोक्षकथं आवद्ध जुयाः नेवाःतय् हकहितया संघर्षय् निरन्तर कृयाशिल जुयाच्वनादीम्ह व्यक्ति खः । वय्‌कः मंकाः खलकय् आबद्ध जुयाः भाषिक, सांस्कृतिक संघर्षया थीथी ज्याझ्वलय् महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादीम्ह व्यक्ति खःसां वय्‌कः नेतृत्वया पंक्ति च्वनामदी । अथेखःसां निरंकुश पंचायत सरकारया पालय् आन्दोलनया क्रमय् छक्वः वय्‌कः खुला ति जेलय् लात । थुकिं भाषिक आन्दोलनय् वय्‌कःयात उर्जा हे जक तनाबिल ।

नेवाः संस्कृतिया बिषय अध्ययन अनुसन्धानय् नं वय्‌कः सक्रिय जुयादी । वय्‌कः नेवाःतय् नखःचखः, संस्कृति दुने दयाच्वंगु दर्शनयात बांलाक्क थूम्ह व्यक्ति खः । ने.सं.११२२ दँय् अर्थ प्रकाशनया लुखां पिदंगु ‘झीगु संस्कृति’ नांगु सफुतिइ थीथी शिर्षकय् नेवाः सामाजिक व सांस्कृतिक विषयया च्वसु च्वयादीगु दु । भाजु रमेशमान पिया लेखा परिक्षणया ज्या यानादी । वय्‌कलं आपालं नेवाः संस्थातय्‌गु लेखापरिक्षण व लेखा सम्वन्धी सल्लाहसाहुति बियाः ग्वाहालि नं यानादीगु दु ।

ने.सं १०९० स बौ रामलाल श्रेष्ठ व मां राधा श्रेष्ठया कोखं डल्लु चागलय् जन्म जूम्ह रविन श्रेष्ठ विद्यार्थीकालं निसें नेपालभाषाया भाषिक व साहित्यिक ज्याय् पलाः न्ह्याकादीम्ह छम्ह मातृभाषा अनुरागी खः । वय्‌कलं नेपालभाषाय् एम.ए यानादीगु दु ।

वय्‌कः नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् नेपाल संवत् १११३ पाखें निसें बाखं च्वयाः पलाः न्ह्याकादीम्ह खःसां दथुइ वयाः नेपालभाषा साहित्यख्यःपाखें भचा तापाःगु खनेदु । लिपा नेपालभाषा अध्ययनय् संलग्न जुइधुंकाः वय्‌कःया बाखं बाहेक अनुसन्धानमूलक सफू व आपालं च्वसु पिदंगु दु । वय्‌कःया पिदंगु सफू खः— खोपया ज्यापु कुनां व समाज भाषाविज्ञानया छुं ।

सफू बाहेक भाजु रविनया कस्ति, लुँध्वाखा, मतिना, सिकागो नेवाः, हलिं नेवा, दबू लुमन्ति दबू आदि थीथी पत्रपत्रिकाय् नं तःपु हे न्ह्थनेबहःगु अनुसन्धानमूलक च्वसु पिदंगु दु । गुगु थथे दु — झीगु भ्वय् व तनावनेत्यंगु क्वाः, नेवाः समाजय् गणेद्यःया भूमिका, गुथि, जंकु संस्कार, नेपालभाषाय् ताजिग्वःया छ्यलाबुला, तुतिबग्गी, भाषा योजना, नेपाल संबत व शंखधर, ख्वपया ज्यापु कुनां, नेपालभाषाय् चाया छ्यलाबुला, मृत्यु संस्कार दुने जोगीचक्र, लसकुस, नेपालभाषा शिक्षाया इतिहास ।

अथेहे भाजु रविन नेपालभाषाया थीथी संघसंस्था गथे— ह्याउँनिभाः, नेपालभाषा ग्वाहालि पुचः, लोक साहित्य परिषद, लुमन्ति दबू आदिया दुजः जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । नेपालभाषा अध्ययनया झ्वलय् वय्‌कलं सत्यहेरा अनुसन्धान सिरपाः त्याकादीगु दु ।

बौ श्यामदास प्रजापति व मां रत्नदेवी प्रजापतिया क्वखं येँया मरुत्वालय् ने.सं. १०९२ बछलागा दशमी (वि.सं. २०२९ जेष्ठ २५) कुन्हु रश्मिला प्रजापतिया जन्म जूगु खः । काठमाडौं युनिभर्सिटीं एम.फिल व त्रि.वि.विं सुक्ष्मविज्ञान व पत्रिकारिताय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह वय्‌कः छम्ह सुक्ष्म विज्ञानया (२०५२—२०६२) लेक्चरर खः । वय्‌कलं नेवाः ज्याझ्वःया सञ्चारकर्मी कथं नं ज्या यानाच्वनादीगु दु । छुं दँ तक (२०५३–२०५५) गुडनाइट एफएम १०० मेघाहर्जय् नेवाः ज्याझ्वः न्ह्याकादीम्ह मय्‌जु प्रजापतिं थौंकन्हय् कान्तिपुर एफ.एम.य् नेवाः ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वनादीगु दु । नेवाः भासं न्वचु बीगु कला नं स्यनादीम्ह वय्‌कःया नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् न्हापांगु साहित्यिक सृजना कस्ति नांगु साहित्यिक खुलापतिइ पिदंगु बाखं क्वातुगु छपलाः खः ।

नेवाः पत्रकारिता ख्यलय् लोकंह्वाःम्ह मय्‌जु रश्मिलायात वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप ११० क्वःगु अन्तर्राष्ट्रिय मे दिवसया लसताय् नेपाल पत्रकार महासंघं महिला सम्मान २०७६ पाखें हनेज्या याःगु दु । अथेहे पत्रकारिता ख्यलय् थीथी (विशेष सम्मान २०७९, रिपोर्टर्स क्लब, उत्कृष्ट संचारकर्मी २०७९, रेडियो कान्तिपुर) सम्मान कयादीधुंकूम्ह वय्‌कः मय्जुं थः नं मिसा जूगुलिं मिसापिनिगु हक, हित व अधिकारया लागि सः थ्वयेकाः आदिवासी मिसातय्‌गु विकास यायेगु ताःतुना थीथी मिसा संघसंस्थाय् संयोजक, नायः, संस्थापक छ्याञ्जे जुयाः नेवाः आदिवासी मिसापिनिगु हक, हितया लागि ज्या यानाच्वनादीगु दु । वय्‌कःयात झिंनिक्वःगु ज्यापु दिवसया लसताय् ने.सं. ११३६ दँय् ज्यापु मिसा सशक्तिकरण पाखें हनेधुंकूगु दु । लुमन्ति पौ, नेवाः मिसा दबू (ने.सं.११३८), लसता पौ, नेवाः मिसा दबू (ने.सं. ११४२) या सम्पादक वय्‌कलं नेवाः मिस्तय् हक अधिकारया लागि बियादीगु योगदानया कदर कथं नेवाः मिसा दबूपाखें वय्‌कःयात विरोध सम्मान ११४२ नं चूलाकादीगु दु । वय्‌कः महिला सशक्तिकरण नेपालया अध्यक्ष (सन् २०१३), नेटवर्क जः ‘Beyond Beijing Committee’ (सन् २०१४)या अधिकारकर्मी नं खः ।

मय्‌जु रश्मी नापित किपु नगरय् बौ रघु नापित व मां लक्ष्मी नापितया कोखं जन्म जूगु खः । वय्‌कः थःगु स्कूलया जीवनय् हे कविता च्वयेगुली सक्रिय जुयादीम्ह स्रष्टा खः । वय्‌कलं झिगू तगिं ब्वनादीबलय् हे कविता सफू पिकयादीगु खः । नेपालभाषा साहित्यया गद्य कविता विधाय् कवयित्रीपिनि पुचलय् वय्‌कः लिपांगु पुस्ताया प्रतिनिधि कथं न्ह्याः वयाच्वनादी । वय्‌कःया कविताय् वर्तमानय् दैच्वंगु विभेदया विरुद्ध तिख्खर सः थ्वयेकादी । वय्‌कःया पिदने धुंकूगु निगू कविता सफूया नां थुकथं दु – जिगु कविता जिगु परिचय (बि.सं.२०६२), जिगु यात्रा जिगु जीवनया (ने.सं.११३०) ।

पत्रकार राकेश खड्गीया जन्म वि.सं. २०४८ पौष शुक्ल चतुर्थी कुन्हु येँया धुम्बाख्यलय् अबु राजु खड्गी व मां मनलक्ष्मी खड्गीया कोखं जूगु खः । नेपाल मण्डल टेलिभिजनपाखें पत्रकारिता सुरु यानादीम्ह वय्‌कः थौंकन्हय् नं थुगु हे टेलिभिजनलिसे आवद्ध दु । नेवाः देय् दबू येँ जिल्लाया विभाग प्रमुख, नेपाल खड्गी सेवा समितिया ल्यू छ्याञ्जे जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कलं टेलिभिजन पत्रकारिता ख्यलय् नेवाः कला, संस्कृति, भाय्‌या थपुया निंतिं ज्या याना वयाच्वनादीम्ह खः ।

ने.सं ११०० कुन्हु बाः ज्ञानु महर्जन व मां सुलोचना महर्जनया कोखं भाजु राकेश महर्जन येँया ग्वाछेँमुगः गल्ली, बसन्तपुरय् जन्म जूगु खः । नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् वय्‌कलं बाखं, समालोचनाया नापं सर्ट फिल्मया स्क्रिप्ट च्वयेगुली ल्हाः न्ह्याकादीगु दु । न्हूबाखं च्वयेगुलिइ तसकं हे सक्रियम्ह वय्‌कःया बाखंया ख्यलय् धुकधुक, धुकधुक (ने.सं. ११४१) नांगु बाखं संग्रह पिदंगु दु । थ्व बाखं संग्रहलय् बाखं थथे हे जुइमाः धयागु स्थापित मान्यतायात त्वाःथलाः बाखं मखुथें जाःगु बाखं नं दुथ्यानाच्वंगु दु । बाखनय् मनोविज्ञानयात तसकं हे बांलाक छ्यलातःगु दु । अथेहे थ्वय्‌कलं समालोचनाया ख्यलय् भृकुटी उपन्यासय् ऐतिहासिकता (समालोचना, ने.सं ११३८) नांगु सफू पिकयाः अनुसन्धानया नापं समालोचना ख्यलय् नं थःगु सहभागिता क्यनादीगु दु । साहित्यिक सफू बाहेक भाजु राकेश महर्जनं फिल्म सिद्धान्तया खँ (फिल्म सिद्धान्त ११४०) नांगु सफू पिकयाः नेपालभाषाय् नं फिल्म सम्बन्धी प्राविधिक विषयया सफूया अभावपूर्ति यानादीगु दु । भाजु राकेश महर्जन विराट सुरत्न सिरपाः ने.सं ११३९ व मोतिलानि सिरपाः ने.सं ११३९ आदिं सम्मानित जुयादीगु दु ।

राग सफूया च्वमि ख्वपया जुजु सुमति जितामित्र मल्ल खः । जितामित्र मल्ल जुजु जगतप्रकाश मल्लया काय् खः । थ्व राग नांगु हस्तलिखित ग्रन्थयात भाजु विमल ताम्राकारं देवनागरी लिपिं हिलाः कुतः पिकाकःपाखें ने.सं ११२० य् पिकयादीगु खः ।

नेपालभाषाया कविता ख्यलय् राज अक्षोभ्य नामं कविता च्वयादीम्ह भाजुया नां राजु शाक्य खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं. २०४० कार्तिक २७ य् यल पुल्चोकय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां इन्द्रशोभा शाक्य व बाःया नां कृष्ण शाक्य खः । वय्‌कःया कविता नेपालभाषाया थीथी साहित्यक पत्रपत्रिकाय् पिदनाच्वंगु दु, अले मेट्रो एफएम आदिइ प्रशारण नं जुयाच्वंगु दु । वय्‌कलं खस् नेपालीभाषं नं कविता च्वयादी । वय्‌कःया न्हापां पिदंगु कविताया शिर्षक विडम्वना, इतिहासको पानामा शहीद खः । थ्व कविता बि.सं. २०५७ स द वाक्सिंग मून नांगु पत्रिकाय् पिदंगु खः । वय्‌कः नेपालभाषाय् लिपांगु पुस्तायाम्ह आधुनिक कवि खः । पेशां वय्‌कः अधिवक्ता खः ।

उपन्यासकार राज साय्‌मिया जन्म अबु ईश्वरमान मानन्धर व मां सुर्जदेवी मानन्धरया कोखं येँया थँहिति त्वालय् ने.सं १०७२ य् जूगु खः । थःगु विद्यार्थी इलंनिसें थीथी साहित्य सम्मेलन गथे— साहित्य मूलुखा, विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन आदिइ ब्वति कयाः बाखं, प्याखं व निबन्ध विधाय् तःगू सिरपाः त्याकादीम्ह भाजु राज साय्‌मिं लिपा थःगु च्वसा उपन्यासपाखे हीकादिल । मेमेगु भाषाय् जासुसी उपन्यास दु थें थःगु भाषाय् नं जासुसी उपन्यास दयेमा धैगु मनंतुनाः थ्वय्‌कलं थम्हं हे यःम्ह सत्रु (ने.सं १०९३) नांगु जासुसी उपन्यास च्वयाः पिकयादिल । थथे थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु जासुसी उपान्य यःम्ह सत्रु (ने.सं १०९३) थ्वय्‌कःया जक मखु नेपालभाषाया हे न्हापांगु जासुसी उपन्यास जुयाबिल । जासुसी उपन्यासया अभावपूर्ति यायेगु रहरं जक च्वःगु थ्व यम्ह सत्रु उपन्यासं वय्‌कःयात नेपालभाषाया छम्ह स्थापित जासुसी उपन्यासकार जुइकेबिल । यम्ह सत्रु उपन्यास आपालं लोकं ह्वासेलिं वय्‌कलं मखुगु सत्य (ने.सं ११३१), ग्यानापुगु छेँ (ने.सं ११३२), कनेमज्यूगु बाखं (ने.सं ११३४), तुयूगु अजः (ने.सं ११४०) आदि छगूयां ल्यू मेगु यानाः न्यागू जासुसी उपन्यास पिकयादिल । अथेहे नेपाली भाषं नं स्वंगू जासुसी उपन्यास पिथनादिल । जासुसी उपन्यासय् दयेमाःगु कौतुहलता, जिज्ञासा थनीगु कथानक योजना, पाठकं मनं हे मतुंकथं आश्चर्यजनकढंगं घटनाया रहस्योद्घाटन यानाः पाठकपिंत मनोरञ्जन बीगु गुगु विशेषता खः, थज्याःगु विशेषतायात नं वयकलं थःगु उपन्यासय् दुथ्याकेगु त्वःता मदी । तर सफू चुइकेगु निंतिं मेमेपिं जासुसी उपन्यासकारपिंसं थें अनावश्यकरुपं यौनजन्य फोहरी दृश्य उपन्यासय् दुथ्याकेगु वय्‌कलं यानामदी । बरु नेवाः समाज, नेवाः संस्कृति, प्रचलित खँत्वाः खँभाय्, सलल् वंगु भाषा कौतुहलता, जिज्ञासां जाःगु घटनाया चित्रण यानाः पाठकपिनिगु मन सालेगु यानादिल । थथे जासुसी उपन्यास च्वयेगु यानादीम्ह राज साय्‌मिं लिपा वनाः सामाजिक उपन्यास च्वयेगुली नं ल्हाः न्ह्याकादिल । मुसुकाःगु ख्वबि (ने.सं११३५), न्ह्याये दुगु सर्गः (ने.सं. ११३६), पामिला (ने.सं. ११३८), मिलापू (ने.सं. ११४१), यानाः थ्वय्‌कलं न्यागू सामाजिक उपन्यास पिकयादिल । थुकथं थौंतकया दुने राज साय्‌मिया नेपालभाषाय् जक गुंगू उपन्यास पिदंगु दु । थौं राज साय्‌मि नेपालभाषाया न्हापांम्ह जासुसी उपन्यासकार जक मखु दकलय् अप्वः उपन्यास च्वःपिं उपन्यासकारपिं मध्ये नं छम्ह जूगु दु । उपन्यास लेखन बाहेक भाजु राज साय्‌मिं सम्झना, आकाश भैरव आदि थेंजयःगु पत्रिकाया सम्पादन यानादीगु दुसा वय्‌कः नेपालभाषा परिषद्या आजिवन जः, ने.मै.अ.म. पुस्तकालय एवं वाचनालयया संस्थापक सदस्य खः । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप वय्‌कःयात— थँहिटी मानन्धर गुथि पाखें प्रबुद्ध व्यक्ति हना, मखंगु सत्य उपन्यासया नितिं मथुरा साय्‌मि सिरपाः –११३२, पामिला उपन्यासया नितिं मथुरा साय्‌मि सिरपाः ११३८, तांतिं ग्वःजा ख्यालःया नितिं मुनासः पाखें न्हापांगु सिरपाः, अथेहे बाखंया नितिं नःलि लक्ष्मीदेवी साहित्य सिरपाः आदि देछाःगु दु ।

अबु चन्द्रमान श्रेष्ठ व मां नारायणदेवी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०८८ (वि.सं. २०२४ माघ १०) य् येँया क्षेत्रपाटी क्वादों त्वालय् राज स्यस्यःया जन्म जूगु खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् म्ये व निबन्ध विधाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह स्यस्यः भाजुया न्हापांगु च्वसु लुँध्वाखाय् पिदंगु खः । अर्थशास्त्र व व्यवस्थापन विषयय् ब्वनाः स्नातकोत्तर क्वचायेकादीम्ह वय्‌कः गुडनाइट एफएमय् न्हापांखुसी नेपालभाषां ज्याझ्वः न्ह्याकादीम्ह संचारकर्मि नं खः ।