Category: भाषा, लिपि व साहित्य

बौ तुल्सीदास श्रेष्ठ व मां अष्टमाया श्रेष्ठया क्वखं सक्व देशय् ने.सं. १०७२ बछलाथ्व (वि.सं. २००९ वैशाख २०) कुन्हु भाषासेवी भाजु राजदास श्रेष्ठ बूगु खः । विज्ञानया विषय कयाः केमिकल इन्जिनियरिङ यानादीम्ह त्रिविया सहप्राध्यापक श्रेष्ठुया नेपालभाषां सफूत मदुसां संस्कृति व अनुसन्धान नाप स्वापू दुगु नेपाली भाषाया सफू तःगु हे पिदंगु दु । थःगु मांभाय् नेपालभाषा साहित्यया सेवा यायेगु मनंतुनाः कतः देशं थःगु देय् लिहां झाःम्ह भाजु श्रेष्ठं साहित्य व संस्कृति नाप स्वापू दुगु च्वसुत थीथी पत्रिकाय् पिथनादीगु दु । वोत्सवानाय् चीफ इन्जिनियरि तक जुयाः ज्या यानाझायेधुंकूम्ह श्रेष्ठजुं नेपालभाषा साहित्य, संस्कृति व सम्पदाया संरक्षण सम्बद्र्धन यायेगु निंतिं मदिक्क ज्या यानादीगु खः । थ्वहे झ्वलय् वय्‌कलं कुतः राजदास साहित्य सिरपाः ने.सं. ११४१ स नीस्वनादिल । थ्व सिरपाःया संचालक कुतः पिकाक खः । दसिपौ नापं न्यय्‌द्वः तका (५०,०००।–)या थ्व सिरपाः छगू दँय् पिदंगु नेपालभाषाया सफूमध्ये दकलय् बांलाःगु सफूयात बीगु सिरपाः खः ।

राजपण्डित मणिकया मेगु नां मणिक वद्र्धन नं खः । थ्वय्‌कः जुजु जयस्थिति मल्लया राज्यकाल (ने.सं ५०२–५०७)पाखेयाम्ह च्वमि खः । थ्वय्‌कलं जुजु जयस्थिति मल्लया मन्त्रीयात ने.सं ५०० चिल्लाथ्व ३ बिहीवारय् नारदस्मृति ग्रन्थया टीका दयेकाब्यूगु खः, गुगु खँ थ्व सफुलिइ उल्लेख जूगु दु । तर राष्ट्रिय अभिलेखालय् लुयावःगु नारदस्मृति ग्रन्थया टीका धाःसा लुन्तभद्रं ल्ह्ययातःगु खः ।थ् व सफू न्यायविकासिनीया नामं शान्तहर्ष वज्राचार्यया सम्पादनय् ने.सं ११०७ स छापा आखलं पिदनेधुंकूगु दु ।

ने.सं. १०७८ यःमरि पुन्हिया सर्खुन्हु बौ तुयू महर्जन व मां शिलमाया महर्जनया कोखं किपू पांगाया भुजिन्द त्वालय् लोककवि राजभाइ जकःमिया जन्म जूगु खः । भाषासाहित्य संस्कृतिया ख्यलय् थःत फ्यानाझाःम्ह राजभाइ जकःमि संगीतकार शुकराम महर्जन, जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठ, ईश्वरानन्द आदि थेंज्याःपिं गुरुपिंपाखें प्रशिक्षित जुयादीम्ह व्यक्तित्व खः । ल्याय्‌म्ह वैसंनिसें दबू प्याखं स्यनेगु व क्यनेगु ज्याय् किपू लागाय् तसकं सक्रियम्ह थ्वय्‌कःया साहित्यया ख्यलय् थौंतकया दुने थीथी विधाया न्हय्‌गू सफू पिदंगु दु । गथे— चीखु ज्वःचिया सः (चिनाखँ, ने.सं.१०९६), ल्हाबसा (छधाः प्याखं, ने.सं. ११०५), जकःमिया कविता (ने.सं. ११२२), ल्वःमंके मफुगु प्याखं (मचा बाखं), खराचा व सिंह (खण्डकाब्य, ने.सं. ११२८) । अथेहे थ्वय्‌कःया याकः च्वसाय् क्यासेट, सिडि व डिभिडि यानाः झिचाः (अल्बम्) पिदने धुंकूगु दु । गुगु थुकथं दु— मचामय्लिं, जकःमिया कविता, खराःचा व सिंह, मृत्यु शड्ढयाय् ह्वःगु स्वां, झीगु राष्ट्रिय म्ये, ज्यापु स्वां, हलिमलि, जकःमिया गुनुगुनु, न्हय्गां जात्रा, स्वनिगःया नेवाः । भाजु राजभाइ जकःमि नेपालभाषाया ख्यलय् छन्दवद्ध कवि वबाल साहित्यकारकथं नं परिचितम्ह च्वमि खः। अथेहे थ्वय्‌कलं शंखधर साख्वालंनिसें थौतकया नेवाः जाति, भाषा, साहित्य ख्यलय् विशेष योगदान बियादीपिं नेवाः महारथिपिनिगु म्येँ च्वयेगु अति च्वछायेबहःगु ज्या नं यानाच्वनादीगु दु । वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यासें नेवाः देय् दबुलिं ने.सं. ११३५ बछलाथ्व षष्ठी खुन्हु वय्‌कःयात लोककवि थेंज्यःगु तःजिगु उपाधिं छाय्‌पिउगु खः । थनं निसें वय्‌कःयात लोककवि धायेगु जूगु खः।

अथेहे भाजु राजभाइ जकःमि थीथी संस्था— प्रतिभा साहित्यिक परिवारय् नायः, नेपालभाषा मंकाः खलकय् दुजः, नेवाः गणतान्त्रिक मोर्चाय् मूछ्याञ्जे, भाषिक अधिकार संयुक्त संघर्ष समितिइ दांभरिं, नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समिति व आदिवासी जनजाति संयुक्त संघर्ष समितिइ इलय् ब्यलय् संस्थागत नायः जुयाः, झीगु भाषा, साहित्य, संगीत व आदिवासी जनजाति अधिकारया नितिं नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह यानादीगु दु । वय्‌कः ज्यापु महागुथि नेपाःया केन्द्रीय नायः, जगतसुन्दर ब्वनेकुथिया संस्थापक व सञ्चालक समितिया दुजः, शंखधर साख्वाः स्मृति प्रतिष्ठान (येँ)या नायः जुयाः नं ज्या यानाः थःगु जाति व शिक्षाया ख्यलय्नं उलि हे च्वछाय्बहगु ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः नेपाः पासा पुचः अमेरिकाया मानार्थ संरक्षक खः । अथेहे वय्‌कः हलिं नेवाः दबूया साहित्यिक एम्बेस्डर नं खः ।

राजभाइजुं थःगु भाषा, जाति, साहित्य, संस्कृति, संगीत ख्यलय् यानादीगु योगदानयात कदर यासें वय्‌कःयात नेपालभाषा एकेडेमि लिसें तःगू खलःपुचलं सम्मान याःगु दु । वय्‌कःयात वि.सं. २०६८ नेपाल सरकारपाखें मध्यमाञ्चल क्षेत्रया राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कारं नं सम्मान याःगु दु ।

राजमान महर्जन अबु लक्ष्मीबहादुर महर्जन व मां दुर्गा महर्जनया न्हापांम्ह काय्‌या रुपय् ने.सं. १०८७ साल चैत्र महिनाय् कीर्तिपुरया कुतुझ्वः त्वालय् जन्म जुयादीगु खः । भाजु राजमानयात नेपालभाषाया साहित्यया ख्यलय् विशेषरुपं मचातय्‌गु लागि किपाहना बाखं पिथनेगुली योगदान यानाच्वनादीम्ह कार्टुन च्वमि कथं म्हसीकेगु याः । भाजु महर्जनं थःगु हे स्वअध्ययनपाखें चित्र, नृत्य व संगीत सयेकादीगु खः । थ्वय्‌कलं थःगु हे सम्पादकत्वय् क्यानभास साप्ताहिक, तलेजु लय्‌पौ पिथना च्वनादीगु दु । थीथी संघसंस्था नाप मिले जुयाः मंकाः चित्रकला ब्वयेगु नापं ह्वगं गोम्पचा नांया मचातय्‌त ज्याख्यले जुइगु सफूचा पिथनादीगु दु । थ्वय्‌कलं थःगु एकल कुतलं मचातय्‌गु नितिं गथे गरुमापा, जामनः गुभाजु आदि तःगु हे थनया लोकबाखं पौराणिक बाखंया लिधंसाय् कमिक्स सफू पिथनादीगु दु । अथेहे थ्वय्‌कलं युवामञ्च, कोपिला, कान्तिपुर, मूल्यांकन नापं थीथी पत्रपत्रिकाय् दृष्टान्त चित्र, कार्टुन चित्र, पोष्टर चित्र व डिजाइन च्वयेगु ज्या नं यानाच्वनादीगु दु ।

भाजु राजमानयात थ्वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप — राष्ट्रिय ललितकला लेखन पुरस्कार २०६९, सोफाज ललितकला पत्रकारिता पुरस्कार २०७२, नन्दादेवी खनाल ललितकला स्मृति सम्मान २०७०, क्यानकला लेखन पुरस्कार २०७३, करुणाकर पुरस्कार २०४९, मेदिया अफ दि एअर २०६२ लःल्हाःगु दुसा राइजिङ्ग आर्टिष्ट ग्रुपपाखें सन् २००९ लय् सम्मान याःगु दु ।

मां प्रेमदेवी व अबु धर्मानन्द शाक्यया काय् भाजु पुष्पानन्द शाक्यया जन्म येँया केलत्वाः, मासंगालय् ने.सं. १०६१ तछलागाः २ कुन्हु जूगु खः । राजा शाक्यया नामं नांजाःम्ह भाजु पुष्पानन्दं नेपालभाषा ख्यलय् बाखंया नापं लघुउपन्यास, सम्पादन, अनुवाद आदि ख्यलय् ल्हाः न्ह्याकादीसां थ्वय्‌कःयात बाखं च्वमिया नापं छम्ह सक्रियम्ह मातृभाषा सेवी कथं म्हसीकेगु याः ।

ल्याय्‌म्ह इलय्, थाय् थासय् थीथी ग्वसाःखलःपाखें जुइगु नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् बाखं विधाय् तःथाय् सिरपाः त्याकादीम्ह थ्वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु बाखं जन्मन्हि नामं ने. सं. १०८३ दँय् झी लय्‌पौया दँ ६, ल्याः ५, चिल्ला १य् पिदंगु खः । थ्वय्‌कलं थः राजा (राजा = जुजु) व थः पासा पुष्पबहादुर चित्रकार (पुष्प = स्वां) नाप जानाः जुजुस्वां पिकाकः स्वनाः बाखंमुना पिथनादीगु दु ।

नेपालभाषा–साहित्य विषयय् एम.ए. यानादीम्ह थ्वय्‌कलं तःदँतक स्कूल व क्याम्पसय् ब्वंकेगु ज्या यानादिल । च्वसापासाया छ्याञ्जे जुयाः नेपालभाषा–साहित्यया उन्नतिया लागि न्ह्यचिलादीम्ह थ्वय्‌कलं आशा सफूकथिया पुस्तकालयाध्यक्ष जुयाः नं सेवा यानादिल । थ्वय्‌कः बाखं दबूया संस्थापकपिं मध्ये नं छम्ह खः । नेपालभाषा–साहित्य–ख्यःया बाखं विधाय् उपमा व अलङ्कार अप्वः छ्यलाः अति श्रृङ्गात्मक भासं बाखं च्वयेगुली थ्वय्‌कःया ल्हाः च्वः । थ्वय्‌कःया पिदनेधुंकूगु बाखंमुना थथे दु— मतकी (१०९०), जि खग्रास मखु मिलाया (ने.सं. ११०३), कुचाकुचागु किपा (ने.सं. १११९), ह्वगंगु सर्गः (ने.सं. ११२८), बुंगाः (ने.सं. ११२९), वा वल, फय् वल (ने.सं. ११३३), लंगूरबुर्जा (ने.सं. ११३९) । वय्‌कःया पिदंगु बाखंसफू मध्ये जि खग्रास मखु मिलाया सफुलिं ने.सं. ११०३ दँया श्रेष्ठ सिरपाः त्याकूगु दु ।

बाखं सफू बाहेक ने.सं.११२७ य् थ्वय्‌कःया प्याखंया दुने नांगु लघु–उपन्यास छगू नं पिदंगु दु । अथे हे थ्वय्‌कःया सम्पादनय् क्वय् न्ह्यथनागु थीथी सफू नं पिदंगु दुः– जापानया पुलां बाखं (११०८), डाक्टरया कलाः (जापानी उपन्यास, ने.सं. १११०), सहलहया सुलचं (व्याकरण, ने.सं. ११२०), आशा सफूकुथिया सफू–धलः (ने.सं. ११२०), जनबहाःद्यःया शान्तिसफू (घटनावली, ने.सं. ११२५) आदि । थ्वय्‌कलं पञ्जाबी भाय्‌या नांजाःम्ह च्वमि अमृता प्रितमया बहुचर्चित उपन्यास अदालतयात हिन्दिभासं नेवाः भासय् हीकाः नं पिथनादीगु (ने.सं ११३५) दु । भाजु राज शाक्ययात वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप थीथी सिरपाः गथे नेवाः हना सिरपाः, बुद्धिपूर्ण सिरपाः आदिं नं सम्मानित यायेधुंकूगु दु ।

ने.सं. ११३८ दिल्ला १ य् पिदंगु राजाया कृति : जिगु दृष्टि समालोचना मुना सफूया पिकाकः कुतः पिकाकः खः । थुकी साहित्यकार राजा शाक्यया खुगू बाखं सफुलिइ दुथ्याःगु चय्‌निपु बाखं, छगू लघु उपन्यास, छगू ऐतिहासिक घटनावलि व हिन्दी भाय्‌या उपन्यास नेपालभाषां भाय् हिलादीगु छगू यानाः मुक्कं गुंगू कृतिया समालोचना दुथ्याः । थ्व अपर्णा प्रधानया छम्ह साहित्यकारया कृतिया प्यंगूगु समालोचना मुना खः । थुकी साहित्यकार राजा शाक्य दृष्टि त्यल्लाःगु धकाः म्हसीका बिउगु दु ।

मां गणेशकुमारी श्रेष्ठ व बौ अष्टबहादुर श्रेष्ठया कोखं यलया तापाहिति त्वालय् ने.सं १०९५ य् जन्म जुयादीम्ह राजितबहादुर श्रेष्ठया साहित्यिक नां रजमाइल श्रेष्ठ खः । रजमाइल श्रेष्ठया नामं कविता, गजल, हाइकु, च्वखँ च्वयाः साहित्यिक ख्यलय् वय्‌कलं पलाः न्ह्याकादीगु खः । वय्‌कलं वि.सं २०६१ सालंनिसें नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, त्रिभुवन विश्वविद्यालयय् प्राध्यापन यानादिल । शिक्षण पेशाय् संलग्न जूसांनिसें नेपालभाषा, साहित्य, संस्कृति, अभिलेख, संस्कृत काव्यशास्त्र आदि विषयय् अनुसन्धनात्मक च्वसु व सफू पिथनेगु यानादिल ।

भाजु श्रेष्ठ न्हू हिसु पुचः संस्था स्थापना यानाः थः जक मखु थः ज्वलिंज्वःपिं पासापिंत समेत नेपालभाषा ख्यलय् दुतः हयेत कुतः यानादिल । उगु संस्थापाखें न्हू हिसु दँपौ झिगू ल्याःतक पिथनसा दर्जनं मयायेक नेपालभाषा, साहित्य, संस्कृतिया सफू पिथनेगु ज्या यात । वय्‌कलं थः मांअबुया नामं अष्टगणेश अनुसन्धान केन्द्र स्थापना यानाः थीथी विद्वानपिनिगु दँय् न्यागू सफू नं पिथनेगु ज्या यानाच्वनादीगु दु । वय्‌कलं नेपालभाषा स्नातकोत्तर तगिमय् न्हाप, ल्यू व लियांल्यू लाःपिंत श्रेष्ठ पदकया नं व्यवस्था यानादीगु दु । आःतकया दुने नीम्हेसिनं श्रेष्ठ पदक कायेधुंकूगु दु ।

भाजु श्रेष्ठ छम्ह अभिलेखविद्या नापं अनुसन्धानकःमिं नं खः । वय्‌कःया काशीविजय नाटक (सं), अभिलेख, अभिलेखय् संस्कृति, नेपालभाषा प्रकाशन, दशावतार नाटक (सं), चौंसाठी शिवलिंग, जंगबहादुरया स्थिति आदि बागू दर्जनं मयाक सफू प्रकाशनय् वयेधुंकूगु दु । भाषासाहित्य ख्यलय् थःत फ्यानादीम्ह वय्‌कः थौंकन्हय् लोकसाहित्य परिषद्या नायः, नेपालभाषा एकेडेमिया पार्षद लगायत आपालं मेमेगु नं भाषिक साहित्यिक संस्थाय् संलग्न जुयाच्वनादीगु दु ।

नेपालभाषा ख्यलय् मदिक्क पलाः न्ह्याका वयाच्वनादीम्ह भाजु राजितयात वय्‌कलं यानादीगु ज्याया कदर स्वरुप थीथी संस्थां थीथी पदक सिरपाः लःल्हायेधुंकूगु दु । गथे — नेपाल विद्यापदक, पीयूष पदक, मोतिलानी पुरस्कार, धर्मादित्यधर्माचार्य पुरस्कार, सत्यमोहन जोशी पदक, नेपालभाषा केन्द्रीय विभागपाखें सुभाय् पौ, सिक्किम नेवाः गुथिपाखें प्रशंसा पत्र आदि ।

राजिवलोचन जोशी माध्यमिककालया छम्ह सशक्तम्ह कवि खः । नेपाली भाषाया नापं नेपालभाषां नं म्ये च्वयादीम्ह थ्वय्‌कःया केदारकल्प नांगु भजन सफू छगू वनारसं पिदंगु दु गुगु सफूया न्हापांगु संस्करण व निगूगु संस्करण (ने.सं १०२४) यानाः निगू संस्करण पिदंगु दु । थ्व सफू नेपालभाषाया भजन दुथ्याःगु छापा आखलं पिदंगु न्हापांगु सफू खः । थ्व सफुलिइ राजिवलोचन जोशीया थीथी नेपालीभाषाया म्ये नापं ञसूँ, सूँ ,सूँ जसुकाल वया नांगु नेपालभाषाया भजन म्ये छपु नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

पत्रकार राजीव शर्मा राजोपाध्यायया जन्म अबु हरिओमपतिराज राजोपाध्याय व मां विन्दरा राजोपाध्यायया कोखं वि.सं. २०३२ साउन १३ गते येँया न्हाय्‌कं त्वालय् जूगु खः । नेपालभाषाया न्हापांगु एफएम गुडनाइट एफएमय् न्हापांखुसी नेपालभाषा ज्याझ्वः न्ह्याकादीम्ह वय्‌कलं नेवाः अनलाइन न्यूज, झीगु सः, रेडियो झीगु सः (रेडियो नेसन)य् नं ज्या यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कः थौंकन्हय् एबीसी टेलिभिजनय् आवद्ध जुयाच्वनादीगु दु । नेवाः जागरण मञ्च, राजोपाध्याय समाज, श्री उग्रतारा टोल सुधार समितिइ च्वनाः वय्‌कलं नेवाः ख्यः व सामाजिक ख्यलय् ज्या याना वयाच्वनादीगु दु ।

वरिष्ठ पत्रकार राजु शाक्यया जन्म अबु त्रिरत्न शाक्य व मां नानीमाया शाक्यया कोखं येँया खुसीबहीली ने.सं. १०८८ पौष कृष्णपक्ष पञ्चमीकुन्हु जूगु खः । नयाँ नेपाल न्हिपौपाखें पत्रकारिता सुरु यानादीम्ह वय्‌कः सरकारी समाचार संस्था राष्ट्रिय समाचार समितिया सम्पादक जुयादीधुंकूम्ह खः । थौंकन्हय् नं राष्ट्रिय समाचार समितिइ आवद्ध वय्‌कलं विश्वभूमि न्हिपति ताःई तक अर्थ जगत स्तम्भ न्ह्याकादीगु खः । भिक्षु कुमार काश्यप स्मृति पत्रकारिता सिरपाः (ने.सं ११३९), लहना–धर्म–मोती पत्रकारिता हना सिरपाः (नेसं ११३७), १३ वडा ग्वाहालि पुचः(नेसं ११३७) पाखें सम्मानित जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कः दि शाक्य फाउण्डेशनया मानार्थ सदस्य नं खः । वय्‌कः युवा बौद्ध समूहय् आवद्ध जुयाः बुद्ध धर्मया प्रचार प्रसारय् नं यक्व ज्या यानादीगु दु ।