Category: भाषा, लिपि व साहित्य

दयालक्ष्मी देवी येँया दकलय् लिपायाम्ह मल्ल जुजु जयप्रकाश मल्लया रानी खः । वय्‌कःयात छम्ह आत्मपरक कवयित्रीया रुपय् न्ह्यब्वयेछिं । रानी दयालक्ष्मीं लाय्‌कूया भारदारपिनिगु खँ न्यनाः जुजु जयप्रकाश मल्लयात ने.सं. ८६६–८७० तक राज्यच्यूत यानातःगु खः । लिपा जुजुं थःगु राज्य लितकाये धुंकाः रानीयात सास्ना बीगु ज्या यात ।

थुगु इलय् दयालक्ष्मीं थः स्वामियाके क्षमा फ्वनाः म्ये चिनाः हालातःगु खनेदु । थज्याःगु हे छपु म्ये ‘चित्त तसे प्रभु विनति खँ ल्हाये’ खः । थ्व म्येय् रानी दयालक्ष्मीं थःगु द्वंविद्वं वाःचायेकाः ‘निबुद्धि तिरि जाति’ धकाः थःत थम्हं आत्मआलोचना यानाच्वंगु दु । थःत राज्यच्यू्त याये न्ह्यः जुजु जयप्रकाश मल्लं रचना याःगु रत्नेश्वरया प्रादुर्भाव नाटकया तःगू थासय् थःयात रानी ‘दयालक्ष्मीया पति’ ‘दयालक्ष्मीया धनि’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु ।

रानी भूवनलक्ष्मी देवी येँया जुजु भुपालेन्द्र मल्लया रानी व जुजु भाष्कर मल्लया मां खः। भाष्कर मल्ल मचातिनिबलय् जुजु जूगुलिं रानी भुवनलक्ष्मीं राज्य संचालनया ज्याय् चिउताः तयेमाःगु खँ उबलय्‌या घटनावली टिप्पणी थ्यासफुलिइ ब्वने दु । थ्वहे कथं रानीं थःगु म्येय् थः पुता भास्कर मल्लया शासन काल आनन्दमय जुइमाल धयाः दुर्गा भवानी आदि देवदेवीपिंत प्रार्थना यानातःगु दु ।

आःतकया दुने थ्वय्‌कःया स्वपु म्ये लुयावःगु दु । थुपिं म्ये मध्ये थ्वय्‌कःया दकलय् न्ह्यथनेबहःगु म्ये ‘हादे अतिन सुन्दर देश कान्तिपुरी नाम हाय’ जूगु दु । थ्व म्येय् थःगु देय् कान्तिपुरयात अतिकं बांलाःगु देय् धासें कान्तिपुर नगरया जःखःच्वंगु बागमती, विष्णुमती आदिया नं चर्चा जूगु दु । थथे देश प्रेमया भावं जाःगु म्ये च्यूम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह कवयित्री रानी भूवनलक्ष्मी खः । आत्मपरकता संगीतात्मकता थ्वय्‌कःया म्येया विशेषता जूगु दु ।

रानी वृद्धिलक्ष्मी ख्वपयाम्ह अन्तिम जुजु रणजीत मल्लया रानी खः । थ्वय्‌कःया खुपु म्ये लुयावःगु दु । अप्वः धयाथें म्ये भक्ति रस प्रधान जूसां उपदेश तथा ध्याचूयात म्येया विषय कथं कःघाःगु दु । थ्वय्‌कःया गुलिं गुलिं म्येय् तत्कालीन राजनैतिक घटनाया नं संकेत दु । थ्वय्‌कःया प्रत्येक म्येय् धयाथें थः काय्‌या हक अधिकार सुरक्षित यायेगु निंतिं सः थ्वयाच्वंगु दुसा लाय्‌कुली जुइगु न्ह्यथु लिथुपिनिगु छलकपटया संकेत दु । रानी वृद्धिलक्ष्मीया म्ये मध्ये ‘क’, ‘ख’, ‘ग’, ‘घ’ या म्ये न्ह्यथनेबहः जू । थ्व म्येय् वृद्धिलक्ष्मीया काव्य प्रतिभा यचुक खनेदु । रानी वृद्धिलक्ष्मीया थुपिं म्ये ख्वप व थिमिया दाफा भजनय् थौं तक नं हालेगु याःनि ।

उपन्यासकार भाजु मथुरा साय्‌‌मिं च्वयादीगु उपन्यास खः—­ राप । धुस्वां साय्‌मि अभिनन्दन समारोह समितिया लुखां थ्व उपन्यास ने.सं. ११३५ सिल्लाय् पिदंगु खः । नियतिं हे छाय् मजुइमा याकः जीवन हनेमाःपिं मनूतय् दुघाःयात उलाः थ्व उपन्यास च्वयातःगु खः । नुगलय् स्यथ्याक्क पुनाच्वनीगु मिजलाया राप हे उपन्यास राप खः ।

भाजु राम मालाकारया जन्म ने.सं १०६० इ येँया थँबही क्वाःबहालय् बौ कृष्णप्रसाद मालाकार व मां मिथाइ मालाकारया तःधीम्ह काय् कथं जूगु खः । राम मालाकार थौं स्वयाः ४३ दँ न्ह्यःनिसें अमेरिय् च्वनाच्वनादीम्ह छम्ह गैर आवासिय नेवाः खः । निक्वः जंक्व पुलेधुंकूम्ह राम मालाकार परदेशय् च्वना नं नेवाः नुगः घाना जूम्ह छम्ह नेवाः अभियन्ता खः । वय्‌कलं सन् १९८५इ नेपाः गुथि पलिस्था यानादिलसा अमेरिकाय् दकलय् न्हापांगु नेवाः संस्था सन् १९९१ य् नेपाः पासा पुचः अमेरिका पलिस्था यानादिल । थ्व संस्थाया न्हापांम्ह नायः जुयाः निदँ तक ज्या यानादिलसा आः थ्व संस्थाया सल्लाहकार जुयाः संस्थायात थम्हं फुगु चाःगु ग्वाहालि यानाच्वनादीगु दु । थ्व नेपाः पासा पुच अमेरिका बाहेक अमेरीकाय् स्थापना जूगु मेमेगु थीथी खलः पुचःया नं नायः जुयाः ज्या यायेगु आवसर वय्‌कःयात चूलात । निकः जंकु पुलेधुंकूम्ह खयानं थःगु भाषा नखः चखः हनेगु, धर्मकर्म यायेगु ज्याय् उलि हे सक्रिय जुयादीम्ह राम मालाकार अमेरिकाय् वनीपिं न्हून्हूपिं नेवाःतय्‌गु नितिं छम्ह अभिभावक व पठ प्रदर्शक थें जुयादीगु दु । अमेरिका चाह्यूवइपिं नेपाःमिपिंत बास बियाः नकेत्वंके यायेत त्यानुमचाःम्ह, अमेरिकाय् च्वंपिं नेवाः ल्याय्‌म्हतय्‌त नेवाः तजिलजि, संस्कार, संस्कृति हनेत न्ह्याबलें हःपाः बीम्ह जक मखु नेवाः संस्कार तजिलजिया बारे थम्हं स्यूस्यूगु खँ न्ह्यब्वयाः पत्रपत्रिकाय् पिकयादीम्ह राम मालाकर थःगु मांभाय् व नेवाः संस्कृतियात माया याइपिं फुक्कसिया प्रेरणाया प्रतिक खः । थ्व हे कारणं वयकःयात अमेरिकाया तःगू संस्थां थीथी सिरपाः व सम्मानं हनेधुंकूगु दु । उलि जक मखु सन् २०२१ य् अमेरिकाया राष्ट्रपनि जो बाइडनं ‘Lifetime Achievement Award’ , सन् २०२१ य् हे न्यु जर्सी राज्यया सेनेट व साधारण सभां ‘Community Services Award’ थेंज्याःगु तःजिगु सम्मान देछाःगु दु ।

बाः रत्नलाल खेँ व मां चन्द्रकुमारी ख्येँया कोखं उपन्यासकार भाजु रामकुमार खेँया जन्म ने. सं. १०५८ (वि.सं. १९९४ माघ १) य् यलया इखाछेँ त्वालय् जूगु खः । थ्वय्‌कःया मेगु म्हसिका आर.के. खेँ खः। एस.एल.सी. तक ब्वनेज्या यानादीगु खःसां सरकारी सेवाय् शुभराज्याभिषेक पदकं सम्मानित जुइधुंकूम्ह भाजु खेँया थःगु मांभाय् नेपालभाषाया साहित्य सेवाय् नं उतिकं नुगः क्वसाः । आपाः यानाः समाजयागु चित्रण यानाः सामाजिक उपन्यास च्वयादीम्ह भाजु रामकुमारया न्हापांगु मौलिक उपन्यास ने.सं. १०८१ य् पिदंगु दिपक खः । मतिनाया थीथी पक्षयात न्ह्यब्वयाः थःगु जीवनय् न्ह्याथेंज्याःगु पंगः वःसां थःत ययेकाच्वंम्ह छम्ह क्रान्तिकारी यज्जुं लिधंसा ब्यूवइगु छगू मार्मिक बाखं दुथ्याकाः च्वयादीगु वय्‌कःया मेगु मौलिक उपन्यास ने. सं. १११९ य् पिदंगु पथिक खः । थुकथं वय्‌कलं थःगु मांभाय्‌या सेवा यानाः नेपालभाषा साहित्यय् उपन्यासया धुकू जायेकेगुली थःगु योगदान बियादीगु दु ।

रामजी प्रधानांग नं पुनर्जागरण न्ह्यःया कवितय्‌गु झ्वलय् छम्ह न्ह्यथनेबहम्ह कवि खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषा नापं नेपाली व हिन्दी भाषां नं चिनाखँ च्वयादीगु दु । थ्वय्‌कःया काव्य सम्बन्धी लुयावःगु छगू सफू खः रत्नमाला चकिइ । खय्‌त ला थ्वय्‌कः सिद्धिदास स्वयां नं लिपायाम्ह कवि खः, तर थ्वय्‌कःया काव्यं म्येया रूपय् मखु चिनाखँया रूपय् ज्वने धुकूसां न्हापाया भक्ति परम्परायात धाःसा हाचां मगाःनिगु खनेदु । उपदेशात्मक जूसां सिद्धिदासयागु थें नीतिमूलक मजुसे सन्त परम्परायागु थें खनेदु । उकिं थ्वय्‌कःयात पुनर्जागरण न्ह्यः व पुनर्जागरणकाल दथुया संक्रमण ईयाम्ह कवि कथं नं नालेछिं ।

बौ पूर्णबहादुर कायष्ठ व मां इन्द्रकुमारी कायष्ठया क्वखं ने.सं. १०४२ गुंलागाः १० कुन्हु ख्वपया खौमा त्वालय् साहित्यकार रामबहादुर कायष्ठया जन्म जूगु खः । भाजु कायष्ठया च्वसा नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् चिनाखँ व च्वखँ विधाय् च्वन्ह्याः । सरकारी जागीरया ज्याय् नेपाःया थीथी जिल्लाय् वनेमाःसां मांभाय् सेवा यायेगु त्वःतेमफुम्ह भाजु कायष्ठया न्हापांगु साहित्यिक सृजना ने.सं. १०७४ य् धर्मोदय (४ पत्रिका)य् पिदंगु चिनाखँ अभिलाषा खः ।

कायष्ठजु छम्ह प्रकृतिप्रेमी स्वच्छन्दवादी कवि खः । वय्‌कःया चिनाखँय् छखे प्रकृतिया सौन्दर्य ब्वयातःगु दुसा मेखेर प्रकृतियात नं मानवीय हर्षोल्लासं साथ बीम्ह छम्ह भिंचितामिकथं ब्वयातःगु दु । वय्‌कःया सफू कथं चिनाखँ मुना पःक्वछेँ ने.सं. १०७८ दँय् पिदंगु खः । थुकथं नेपालभाषां चिनाखँ व च्वखँ च्वयादिया मांभाय्‌या सेवा यानाः झायाच्वंम्ह भाजु रामबहादुर कायष्ठ ने.सं. ११११ चउलागा १० कुन्हु दिवंगत जुयादिल ।

ने.सं.१०७५ य् ख्वपय् जन्म जूम्ह भाजु रामभक्त कायस्थ नेपालभाषा साहित्यया आधुनिक गद्य कविताया ख्यलय् वंग ४५ दँ न्ह्यःनिसें निरन्तर कविता च्वयाः वैच्वनादीम्ह कवि खः । दकलय् न्हापां वय्‌कःयागु छम्ह फोगिं नांयागु कविता ने.सं.१०९३य् हसना पत्रिकाय् पिदंगु खः । वय्‌कः विशेष यानाः मुक्तक कविता च्वयेगुलिइ पोख्त । लिपांगु इलय् वय्‌कः हाइकु च्वयेगुलिइ तसकं व्यस्त जुयादीगु दु । वय्‌कः नेपालभाषा हाइकु ख्यलय् दकलय् यक्व हाइकु च्वयादीम्ह हाइजिन खः ।

वय्‌कःया पिदने धुंकूगु कविता, हाइकु सफूयागु धलः थुकथं खः –जिन्दगी (ने.सं.११०१), कविता जि दुनेया (ने.सं.११२५), तिकिया फुति (ने.सं.११३१), लखय् लूगु किचः (ने.सं.११४२) जिगु म्ये छंगु सः (ने.सं.११४३)।

नेपालभाषा साहित्यय् रामभक्त भोमिया नामं च्वसु च्वयादीम्ह भाजुया खास नां रामभक्त प्रधान खः । वय्‌कःया कूल छेँ भोलाखा, भ्वँत खः । वय्‌कः ने.सं.१०६६ माघ २ गते भ्वँतय् बूगु खः । वय्‌कःया मांया नां नानीमैंया प्रधान व बाःया नां शिवलाल प्रधान खः ।

भाजु रामभक्त भोमिं विशेष यानाः कविता व समालोचनाय् ल्हाः तयादी । वय्‌कःया न्हापां प्रकाशित निशा नांगु कविता ने.सं.१०८३ स तत्कालिन दुसः नांगु पत्रिकाय् पिदंगु दु। वय्‌कःया प्रकाशित सफू– समय् बजि (पौ, ने.सं.१०८६), झीगु नःलि साहित्यय् छुं बिचाः (अनुवाद, ने.सं.१०८६), सिद्धिदास लुमंका (ने.सं.१०९७), भ्वमि निवन्ध संग्रह (ने.सं.१०९८) खः । अथहे वय्‌कलं सक्व देया देवी प्याखंया नापं मेमेगु नं यक्व सफू पिकयादीगु दु । कविता च्वयेगु, समालोचना यायेगु लिसें अनुवाद यायेगु ज्या नं वय्‌कलं यानादीगु दु ।