Category: भाषा, लिपि व साहित्य

भाजु रामशरण साय्‌मि नेपालभाषा व थ्वया साहित्यया उत्थानय् सक्रिय कृयाशील कार्यकर्ता खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं.१०७६ यंला थ्व १३ सोमवार कुन्हु कालिमाति येँय् जूगु खः । वय्‌कःया बाःया नां द्वारिका नारायण मानन्धर व मांया नां हिरादेवी मानन्धर खः । कालिमाति त्वालय् नेपाल संबत्‌या न्हूदँ हनेगु ज्या वय्‌कःया हे सक्रीयताय् ने.सं. १०९५ निसें न्ह्याःगु खः । वय्‌कःया हे सक्रियताय् पासापिं नाप जानाः टाइप यानाः तय्‌जु पत्रिकाया प्रकाशन जूगु खः । अथेह झीझी थ्वः कालिमातिया स्थापनाय् नं वय्‌कःया ज्वःमदुगु योगदान दु ।

वय्‌कः ब्वनेगु सिलसिलाय् भारतया रुड्की विश्वविद्यालय झाल । निसःति नेपाली विद्यार्र्थीत ब्वनाच्वंगु उगु विश्वविद्यालयय् वय्‌कलं नेपाल संबत्‌या न्हूदँ न्यायेकेगु व म्हपुजा यायेगु ज्या न्ह्याकादिल । अथेहे वय्‌कलं अन ब्वनाच्वंपिं नेवाः विद्यार्थी मुंकाः रुवि नेपालभाषा गुथि नीस्वनादिल । अन ब्वनाच्वंपिं विद्यार्थीपिंके ध्यबा म्हया नेपालभाषाया उपन्यास, नाटक, ख्यालः आदि तःगू हे सफू रुवि नेपालभाषा गुथि, रुड्की भारत पाखें प्रकाशन यायेगु ज्या यानादिल । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलः येँया ग्वहालि पुचःया दुजः नं खः ।

मां मोहनमाया व अबु शेरबहादुर नकःमिया काय् भाजु रामशेखरया जन्म ने.सं. १०५७ बछलागाः ६ कुन्हु ख्वपया वाचुत्वाः, इनाच्वय् जूगु खः । बी.ए.तक अध्ययन यानादीम्ह थ्वय्‌कः नच्चा ल्याय्‌म्ह इलय् समाज–सुधार (वि.सं.२०११), साहसी महिला (२०१२) व समाज (२०१४) प्याखनय् तःधंगु–चीधंगु भूमिकाय् कलाकार जुयाः दबुलिइ पिलू झाल । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया म्येँ, बाखं, उपन्यास, प्याखं, ख्यालः व मेमेगु विधाय् नं नासलं लीक बुलुहुं बुलुहुं च्वसा ज्वयेकादिल । थ्वय्‌कलं च्वयादीगु बाखं मध्ये न्हापां पिदंगु आश्चर्य (झी, दँ २:४,ने.सं. १०७९) खःसा छापा आखलं पिदंगु थ्वय्‌कःया न्हापांगु छधाः प्याखं खा हाल (झी दँ १८: १, ने.सं. १०९५) खः ।

थ्वय्‌कः नेपालभाषा–साहित्य–ख्यलय्, तत्कालीन सरकारया दमन–नीतिपाखें विचलित मजुसे प्रगतिशील विचारधारा ज्वनाः ल्हाः न्ह्याकादीम्ह च्वमि खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया हास्यव्यङ्ग्य–साहित्यख्यलय् छम्ह नांजाःम्ह च्वमि खः । थ्वय्‌कःया थौंतक पिदनेधुंकूगु थीथी विधाया सफू थथे दु— मोहनि–मेमुना (ने.सं.१०७५), सोतिपाँय् (बाखंमुना, ने.सं. १०८४), नसंफाःगु चा (उपन्यास, ने.सं. १०९३), सिमात फफ स्वः (बाखंमुना, ने.सं. १०९५), धिंताल्ल (ख्यालःमुना, ने.सं. १०९९), सिलु (किपाहना–बाखं, ने.सं. ११०७) ।

थ्व बाहेक वय्‌कःया नसंफाःगु चा उपन्यास जापानी भासं भाय् हीकाः जापानं हे पिथंगु दुसा वय्‌कः ने.सं. ११३७ चिल्लाथ्व १ कुन्हु मदयेधुंकाः सिमात फफ स्वः बाखंमुना खस नेपाली भासं भाय्‌हीकाः बिच्किएका रूखहरू नामं पिदंगु दु । अथेहे लुमन्ति–च्वसुमुना जुजुधौ (ने.सं.११३८) छगू नं पिदंगु दु ।

थ्वय्‌कः प्याखं व ख्यालःया च्वमिया लिसें प्याखंम्वः व ख्यालःम्वः जक मखु सफल निर्देशक नं खः । राजमति संकिपाया सह–लेखक थ्वय्‌कः यांमिखा संकिपाया च्वमि नं खः । पुनमाया, भजगोविन्द, १२ बजे, न्हिसुतु आदि नेपालभाषाया लोकंह्वाःगु प्याखं व ख्यालःया च्वमि, कलाकार लिसें निर्देशक जुयादीम्ह थ्वय्‌कलं खस नेपाली भाषाया तःगूमछि नांजाःगु टेलिसिरियलय् नं अभिनय यानादीगु दु ।

नेपालभाषा–साहित्यया बाखं–उपन्यास विधाय् थःगु नसंफाःगु चा उपन्यासया पाण्डुलिपिपाखें ने.सं.१०९१ या श्रेष्ठ सिरपाः त्याकादीम्ह थ्वय्‌कःयात ने.सं. १११५ य् वसुन्धरा–गंकि सिरपाः व ने.सं.१११८ य् नेवाः हना सिरपाः लःल्हाःगु दु । अथेहे थ्वय्‌कःयात ने.सं. ११३० य् पेज थ्री पिपल्स च्वइस अवार्डय् लाइफ टाइम अचिभमेन्ट अवार्ड देछाःगु खः । अथेहे ने.सं. ११३३ दिल्लां नेपालभाषा–ख्यलं वय्‌कःयात दांप्वः लःल्हायेगुया लिसें तःजिक हनाः झःझः धायेक अभिनन्दन यानाः साहित्यिक जात्रा न्यायेकूगु खः ।

थ्वय्‌कःयात नेपालभाषा ख्यलय् जक मखु नेपाली भाषाया ख्यलय् नं भैरव प्रतिभा पुरस्कार, युद्धप्रसाद मिश्र पुरस्कार व सर्वनाम पुरस्कार आदि पाखें सम्मानित याःगु दु । थ्वय्‌कलं निर्देशन यानादीगु नांजाःम्ह बाखंमि भाजु पूर्ण पथिकया बाखनय् दयेकूगु पःखाः प्याखनं जापानय् जूगु सिरपालय् लियांल्यू सिरपाः त्याकूगु खः ।

बा सत्यबहादुर जोशी व मां कल्याणदेवी जोशीया कोखं ने.सं. १०४८ पोहलाथ्व १२ कुन्हु मलंगवा सर्लाहीइ साहित्यकार भाजु रामहरि जोशीया जन्म जूगु खः । गाक्कं अध्ययन यानातःम्ह भाजु जोशीया साहित्य क्षेत्रय् नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी भाय् पाखे नं उतिकं हे च्वसा न्ह्याः । नेपालभाषा साहित्यया क्षेत्रय् धाःसा थःगु पलाः दकलय् न्हापां बाखं साहित्य च्वयाः न्ह्याकादीगु खः । वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु बाखं प्रेम समाधि ने.सं. १०७२, नेपाल १/२ लय् पिदंगु खः । लिपा भाजु जोशीं थःगु च्वसायात समालोचनापाखे न्ह्याकादिल । व इलय् थ्वय्‌कः नं छम्ह लोकंह्वाःम्ह समालोचक खः । वय्‌कःया समालोचना आपाः यानाः ब्याख्या प्रधान जू । थ्वय्‌कःया नेपालभाषा समालोचना साहित्य पिदंगु न्हापांगु समालोचनात्मक च्वसु श्री केदारमान व्यथितयागु काव्य साधना खः ।

ख्वपया देगमना, तेखाचो त्वालय् मां रत्नमाया भुजू व बौ बुद्धिलाल भुजूया काय् जुयाः जन्म जुयादीम्ह रामेश्वर भुजू हास्य कलाकार नापं चिनाखँ, नाटक व साहित्यया थीथी विधाया च्वमि खः । थ्वय्‌कःया च्वसा नेपालभाषा व खस भाषा निताखय् नं न्ह्याःगु दु । थ्वय्‌कया प्यंगु कृति पिदंगु दु । उकी नेपालभाषाया न्हूगु देय्, न्हूगु हिउपाया म्हगस व न्हूगु हिउपाः (चिनाखँ मुना) व अंगुलिमाल (नाटक ११३८) खः । ने.सं.१०८० य् पलिस्था जूगु ख्वपया बाल साहित्य मण्डलपाखें नेपालभाषा साहित्य व कलाकारिता ख्यलय् पलाः न्ह्याकादीम्ह रामेश्वर भुजू थौंकन्हय् नेपाल साहित्य मन्दिरपाखें नेपालभाषा व नेपालभाषा साहित्य थपूया लँय् पलाः न्ह्याका च्वनादीगु दु ।

बि.सं.२०२९ चैत्रय् बाः जगन्नाथ श्रेष्ठ व मां लक्ष्मीप्रभा श्रेष्ठया क्वखं बिजेश्वरी ससुख्वाः येँय् जन्म जुयादीम्ह भाजु रामेश्वर मिश्रण नेपाल भाषा कविता ख्यलय् उदयीमान च्वमि खयानं छम्ह सक्तम्ह कवि खः । वय्‌कलं कविता, गजल, मुक्तक व हाइकु विधाय् सक्रीय रुपं च्वसा न्ह्याका वयाच्वनादीगु दु । लुमन्ति दबूया नायः जुयादीधुंकूम्ह भाजु श्रेष्ठ नःलि लक्ष्मीदेवी साहित्य सिरपालं सम्मानित जुयादीधुंकूगु दु । वय्‌कल मूति नांया सफूया सम्पादन यानादीगु दु । नेपालभाषाया थीथी पत्रपत्रिकाय् वयकःयागु च्वसु निरन्तररुपं पिहां वयाच्वंगु दु ।

राष्ट्रपाल श्रामणेर सुदर्शनं च्वयादीगु बौद्धकालिन धार्मिक नाटक खः । थ्व नाटकय् स्वधाः दु । थुगु नाटक ने.सं. १०७८ य् धर्मोदय सभा, जुद्धसतक कान्तिपुर नेपालपाखें पिदंगु खः । थ्व छगू चरित्र प्रधान नाटक खः । थ्व नाटकया मू विषयवस्तु प्रसिद्ध महास्थवीरपिं मध्ये नांजाःम्ह राष्ट्रपालं थःगु राजशी वैभव त्याग यानाः भिक्षुत्व ग्रहण याःगु सम्बन्धी खः ।

ओमकृष्ण श्रेष्ठया च्वसां पिदंगु राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः चिनाखँ सफू ने.सं. ११३२ बछलागाय् मय्‌जु मोहनलक्ष्मी श्रेष्ठपाखें पिथनादीगु खः । थुकी विविधि विषयया १५ पु खण्डकाव्य न्ह्यब्वयातःगु दु । चिनाखँ दुने नेपाःयात लुमंकाः शंखधर साख्वाः व वया वंशावलीयात न्ह्यब्वयातःगु दु । लिसें न्हूदँ व नेपाल संवत् छ्यलाबुला व उकिया इतिहास, अले म्हपुजा, म्हपुजा विधि व क्षेत्र आदि विषययात कयाः थःगु अभिव्यक्ति न्ह्यथनातःगु दु ।

रासा उपनामं साहित्य ख्यलय् ल्हाः न्ह्याका वैच्वनादीम्ह साहित्यकार भाजुया छेँयागु नां राजु मानन्धर खः । वय्‌कःया जन्म बौ पशुपतिभक्त मानन्धर व मां हिराकुमारी मानन्धरया कोखं ने.सं. १०८७ इ ग्वल, येँय् जूगु खः । कविता,गजल व चिबाखं च्वयेगुली वय्‌कः सिद्धहस्त । वय्‌कःया रचना बःचा बःचा हाकःगु जूसां गहन भावं जायाच्वनी । वय्‌कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषाय् उत्तिग्यंक हे च्वया वैच्वनादीगु दु नापं नेपालभाषाया बाखं कवितायात खस नेपाली भाषाय् भाय्‌हिलाः पिथनेगु ज्या नं यानादी । वय्‌कः भाय्‌हिलेगु ज्याय् नं उलि हे पोख्त ।

वय्‌कःया नेपालभाषाय् पिदने धुंकूगु सफूया धलः थुकथं दु– जीवन : अगिंमथः (२०६३), कविता व म्ह्याय् (२०७४), फल्चा (२०७७) । अथेहे वय्‌कःया खस् नेपाली भाषं खुगू सफू पिदने धुंकूगु दु । वय्‌कः लक्ष्मीदेवी साहित्य सिरपाः (२०७६), याताजः, बिश्व सिरपाः (२०७८), वैजयन्ती स्रस्टा सम्मान (२०७८) पाखें सम्मानित जुयादीगु दु ।

भाजु रिचार्ड विड्स क्याम्ब्रिज विश्व–विद्यालयया गोनभिल व क्याउस कलेजय् संगीत विधा अले संयोजनया विषयय् प्रशिक्षणया निंतिं दुतिने धुंकाः दक्षिण एसियाया संस्कृति व संगीत बिषय अध्ययनय् ब्यस्त जुल । राजेश्वरी दत्तयापाखें संगीत, वेण्डि डोनिगरपाखें इतिहास व धर्म अले जोन गे्रपाखें संस्कृतयावारे प्रशिक्षित जुल । दक्षिण एसियाली संगीतशास्त्रया विषयस विद्यावारिधि यायेत रिचार्ड क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयय् हानं लिथ्यन । निमाइ चन्द बोरल थेज्याःम्ह संगीतया महापण्डितपिनिपाखें शास्त्रीय संगीतयाबारे दुग्यंक ज्ञान प्राप्त यात । संगीतयात विश्व ब्रम्हाण्डिय मानव क्रिया अले छगू गैरशाब्दिक अभिब्यक्ति प्रणाली गुकिं सःया माध्यमं सम्पे्रषणया ज्या यानाच्वनी धैगु सम्बन्धय् अध्ययन यायेगु रिचार्डया विशेष रुची खः । उलि जक मखु संगीतया उज्वःगु संज्ञानात्मक क्षमता गुकियापाखें संस्कृति, भाषा, धर्म वा दृष्यात्मक कला ख्यःनाप क्वात्तुगु स्वापु दयाच्वनीगु खँयात थुइकेगु नं रिचार्डया कुतः खः । क्षेत्रीय ल्याखं धायेगु खःसा दक्षिण एसिया उकिसन भारत व नेपाःया पुलांगु शास्त्रीय व धार्मिक संगीतया अध्ययन रिचार्डया विशेषख्यः जुल ।

लण्डन विश्वविद्यालया पूर्वीय तथा अफ्रिकी अध्ययन संस्थानय् रिचार्ड भाजुं सन् १९७९ निसें २०२० तक ब्वंकेगु ज्या यानादिल। सन १९८८ निसें स्वनिगलय् च्वनाः विशेषतः नेवाः समुदायया संगीत ख्यःयात कयाः अध्ययन यानादिल । जर्मन विज्ञ गे्रट वेगनर, कारोल टिनगे व स्थानीय विशेषज्ञपिं)सं रिचार्डया अध्ययनया ज्याय् आपालं तिबः बिल । थ्वहे इलय् ज्ञानमाला भजन, १७ औं शताब्दिया रागमाला अले ख्वपया घिंताघिसियात कयाः च्वसुत च्वयेगु यानादिल । वय्‌क:या दकलय् महत्वपूर्ण ज्या धैगु नेवाः समुदायदुने प्राचीन इलंनिसें न्ह्यानावयाच्वंगु दाफा भजनया गुगु परम्परा खः उकियात कयाः अध्ययन यासें तयार याःगु सफू “Dapha: Sacred singing in a South Asian City, : Music Performance and meaning in Bhaktapur, Nepal “ । थुगु सफुलिइ रिचार्ड भाजुं नेवाः संगीतया सामाजिक व रितिरिवाजया ख्यलय् गुलित मू दु अले ख्वपय् संगीतया ऐतिहासिक परम्पराया पृष्ठभूमिया बांलाक दुवालातःगु दु । भारतीय शास्त्रीय संगीतया ख्यलय् रिचार्डपाखें तब्याः व दुग्यंक थःगु अध्ययन, शोधया ज्याया न्ह्याकादीगु दु ।

मां कामिनीदेवी व बौ हिरण्यध्वज जोशीया कोखं ने.सं. १०७४ य् जन्म जूम्ह रितादेवी संस्कृति सम्बन्धी च्वखँ, बाखं, उपन्यास, हाइकु व चिनाखँ विधाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह बहुप्रतिभाशाली च्वमि खः । थ्वय्‌कःया दकलय् न्हापां पिदंगु सफू अन्धविश्वास दुनेया विश्वास नांगु नेवाःसमाजय् प्रचलित थीथी विश्वासया संकलन खः । बाखं ख्यलय् थ्वय्‌कःया खनाखँ (ने.सं.११३९) बाखं मुना व तापालय् थ्वःगु सः (ने.सं.११४२) नांया डायस्पोरा बाखं सफू पिदंगु दु । बाखनय् हास्यव्यग्ययात नं थाय् बियातइगुलिं थ्वय्‌कःया बाखं ब्वनेबलय् न्ह्यइपुसे च्वं ।

विदेशय् च्वनाः नं नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकेगु यानाच्वंम्ह मय्‌जु रिता प्रधानया आपा धयाथें बाखं विदेशय् च्वनाच्वंपिनिगु दुःख पीडाया यथार्थ चित्रण न्ह्यब्वयेगु यानातःगु डायस्पोरा बाखं दुने लाः ।ब्वमिपिंत जिज्ञासा ब्वलंकाः बाखं न्ह्याकेगु थ्वय्‌कःया बाखंया प्रवृत्ति खः । हाउभाउ यानाः बाखं वाचन यायेगु कलाय् थ्वय्‌कः निपूण जुयादी । उपन्यास विधाय् थ्वय्‌कःया नवाइम्ह छुँ (ने.सं.११३९) नांया उपन्यास पिदंगु दु । थ्व उपन्यास नेपालभाषाया न्हापांगु किपाहना मचा उपन्यास खः । अथे हे थ्वय्‌कःया चिनाखँया ख्यलय् फय् वःगु लँय् (ने.सं.११४२) नांया चिहाः चिनाखँ मुना पिदंगु दु ।