Category: भाषा, लिपि व साहित्य

रामभक्त कायस्थया हाइकु मुना सफू लखय् लूगु किचः ने.सं. ११४२ य् भरत साःमि देगः म्हिचा सफूपाखें पिथंगु खः । थुकी न्यय्‌निपु हाइकु दुथ्याकातःगु दु । हाइकु दुने थःम्हं खनागु, थःम्हं भोगे यानागु थीथी अनुभूतियात हाइकुया थासाय् थानाः जीवन मरणया खँ न्ह्यथनातःगु दु । धर्म संस्कृतिया खँत प्वंकातःगु दु । राजनीति, क्रान्ति, विद्रोहया भाव लिसें मेमेगु थीथी भावत प्रकृतिया विम्ब छ्यलाः कलात्मकढंगं अभिव्यक्त यानातःगु दु ।

लँपु नेपाभाषाया नांदंम्ह च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठया च्वसां पिदंगु स्वंगूगु न्हू बाखं/चिबाखं पुचः खः । झी मां भाय् प्रकाशन पाखें ने.सं १०९५ य् पिदंगु थ्व लँपु बाखं संग्रह दुने लँपु नांगु बाखंया नापं नीपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । अनुभूतिया तीक्ष्णता व केन्द्रीकरण, विषयवस्तुयात नुगलय् थी कथं प्रस्तुत यायेगु भाषा शैली थ्व बाखं संग्रहया विशेषत जूगु दु ।

लप्टन लोकमान श्रेष्ठया जन्म अबु रत्नमान श्रेष्ठ व मां पद्मलक्ष्मीया कोखं ने.सं १०१३ य् कोशी अञ्चल, चैनपुर जिल्लाया संखुवासभाय् जूगु खः । सरकारी सेवाय् लप्टनया पदय् तक थ्यंम्ह थ्वय्‌कःया च्वसा नेपाली भाषं नापं नेपालभाषाय् नं उतिकं न्ह्याः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया त्वाथः (ने.सं १०१३) नांगु नेवाः भाय्‌या अर्थ नेपाली भाषं बियातःगु कोशया सफू पिथनादीगु दु । थ्व सफू वय्‌कलं नेवाः भाय् व नेपाली भाय् ल्हायेसयेके बीगु निंतिं च्वयादीगु खः ।

थ्व मथुरा साय्‌‌मिं च्वयादीगु बाखं सफू खः । ने.सं. १०८८ य् पिदंगु थुगु सफू भरतलाल प्रधानं पिथनादीगु खः । थुगु सफुलिइ मुक्कं झिंप्यपु बाखं दु । फय्, मूति, परसात, दनाम्हगसय्, जि कथाकार, न्हापा न्हापा थें, व सारी, छ व जि, विश्वास, थूथें मथूथें च्वंगु स्पर्श, न्हिसफूया छपुलु निपुलु, तःजिगु सुख, गुम्म च्वंगु प्रलय थुकिइ दुथ्याःगु बाखं खः । थुकिया बाखनय् पारिवारिक परिवेशय् मनूया मनोभावनायात ब्वयातःगु खनेदु ।

लँय् खनागु पलाः मिसा बाखंच्वमि मनदेवी तण्डुकारं च्वयादीगु सामाजिक बाखं संग्रह खः । थ्व सफू ल्याय्‌म्ह पुचः पाखें थः साहित्यिक गुरु पूर्ण वैद्यया ज्याः जंकुया लसताय् ने.सं ११३७ य् पिकाःगु खः । थ्व सफुलिइ राजनैतिक, सामाजिक, आर्थिक आदि विषयवस्तुयात कयाः च्वयातःगु नीपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं बाखं मध्ये हलिं मलिं, क्वातुगु भरोसा, संस्कार म्वानाच्वनी आदि संस्कार संस्कृतिसम्बन्धी विषयवस्तुयात कयाः च्वयातःगु बाखं खःसा त्यपय् दुने खःगु निभाः, फसय् खनागु किपालु, छपाः डायरी, वँय् जुइन्ह्यः आदि राजनैतिक आर्थिक विसंगतियात कयाः च्वयातःगु बाखं खः ।

रत्नप्रसाद अनामणि श्रेष्ठया च्वसां पिज्वःगु लँय् लूगु किपा हाइकु मुना सफू बःचाधंगु आकारय् ने.सं. ११३८ य् अनामणि (अनाममणि) प्रकाशन नालापाखें पिदंगु खः । थुकी थीथी विषयया पीप्यपु हाइकु दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व सफुलिइ सत्ताय् च्वंपिंसं नाटक म्हिताः जनतायात ध्वं लायेगु ज्या यानाच्वंगु, नेवाः ख्यःया हस्तितय्‌त लुमंकाः भाव व्यक्त यानातःगु, नेवाः संस्कृति म्वाःम्ह द्यःया खँ न्ह्यथनातःगु लिसें मेमेगु थीथी विषयवस्तु न्ह्यथनातःगु हाइकु दुथ्याकातःगु दु ।

ने.सं. १११५ य् कुतः पिकाकःपाखें म्हिचा सफू आकारय् पिदंंगु थ्व लँय्‌सं गजल संग्रहया च्वमि मदन श्रेष्ठ जूजं खः । थुगु गजल संग्रहय् नीच्यापु गजल दुथ्यानाच्वंगु दु । थुगु गजल दुने जिन्दगीया अनेक न्ह्यसःत दु, तःधं चीधं, दुःख पीरया, मतिना–वियोगया बाखंत दु ।

लःलः खः कविता संग्रह पूर्ण वैद्यया ने.सं १११७ य् पिदंगु छगू हे शीर्षकय् च्वयातःगु कविता संग्रह खः । थ्व कविता संग्रह छम्ह कविया छगू हे शीर्षकय् च्वयातःगु नेपालभाषाया न्हापांगु कविता संग्रह खः । वैद्यजुया न्हापांगु कविता संग्रह सरासुं नेपालभाषाया काव्यय् आधुनिक कविताया सुत्रपाट याःगु माने यानातःगु दुसा थ्व लः लः खः कविता संग्रहय् छतं थहांवनाः न्हापा धायेमफुगु धाये ल्यंदुगु खँ प्वंकातःगु दु । थुकी मनूतय्‌गु जीवनया अस्तित्वयात लःया सास्वतता नाप दानाः लखय् न्ह्याग्गु कथंयागु रंग व धू ल्वाकछ्याःसां लःयागु अस्तित्व दया हे च्वनी थें तुं मनूयागु अस्तित्व नं छुं नं घटना परिघटनां हुइमखु, लःया शक्तियात जनताया शक्तिनाप लनाः गथे लःयात गुगु दवाव नं स्वीकार्य जुइमखु अथे हे जनताया शक्तियात नं छुं नं दवावं लिचीके फइ मखु धयागु दर्शनया उद्बोधन दु । वय्‌क:या कविता छगूकथंया विम्व खः। सम्प्रेशनया तिब्रता, तिक्ष्णता, हार्दिकता व बौद्धिकताया समन्वय हे लः लः खः कविता संग्रहया विशेषता जूगु दु ।

ललितविस्तर महायान बुद्धधर्मया नवग्रन्थमध्ये अति प्रसिद्धगु छगू ग्रन्थ खः । थ्व सफूयात नेपालभाषा पुनर्जागरणकालया प्यंगः थां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह गद्यगुरु पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्यजुं नेपालभाषां हीकाः ने.सं १०३४ स थम्हं हे सफू थानाः पिकयादीगु खः । थथे सफू नेपालभाषां हीकादीबलय् फुक्कस्यां ब्वनेफयेमा धैगु उद्देश्यं वय्‌कलं न्हापा न्हापाया च्वमिपिसं थें पुंलाःगु नेपालभाषा मखु, तत्कालीन बोलिचालिया नेपालभाषा छ्यलादिलसा, लिपि नं नेपाल लिपि मखुसे देवनागरी लिपि छ्यलादिल । थ्वहे कथं निष्ठानन्द वज्राचार्यं पिकयादीगु थुगु ललितविस्तर ग्रन्थ बोलिचालिया भाषा, देवनागरि लिपि छ्यलाः थासा आखलं पिदंगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु ग्रन्थ जूगु दु । थ्वयां लिपा निष्ठानन्दं मेमेगु नं महायानी बौद्धधर्म सम्बन्धी सफू च्वयादिल । तर वय्‌कलं च्वयादीगु थीथी सफू मध्ये दकलय् अप्वः प्रचार जूगु व लोकंह्वाःगु सफू ललितविस्तर खः ।

निष्ठानन्द वज्राचार्यजुं बौद्ध धर्मया बांलाक अध्ययन यानाः पण्डित जुयादीधुंकूम्ह जूगुलिं थःके दुगु ज्ञान सकसितं इनाबिइत येँ देय्‌या थासंथासय् ललितविस्तर, भद्रकल्पावदान बाखं कनादिल । बाखं कंवंबलय् बुद्ध जीवन चरित्र न्यनेगुलिइ मन क्वसाःपिं आपालं दुगु वाःचायेकाः थम्हं कनागु बाखं फुक्कं नेवाः भासं हे च्वयाः सफूया रुपय् पिकायेगु मतिइ तयादिल । थुकिया लागि थः हे कलकत्ता झायाः आखःया थासा न्यानाहया दिल । काय् पासा कयाः ने.सं. १०२९ साल निसें सफू थानाः छेँखा छेँखा, पसःपसःपतिं वनाः मियाः उकिं वःगु ध्यबां न्हि छपौ छपौ पिकाकां ने.सं. १०३४ सालया बछलागा १३ शुक्रवाः खुन्हु ललितविस्तर सफू पिकायेगु पूवंकादिल ।

थुगु सफुलिइ ६५ गू परिवर्त दुसा ४६० पौ (कख) दु । थुकिया न्याक्वःगु संस्करण तक पिदंगु दु । थ्व ललितविस्तर ग्रन्थय् छ्यलातःगु गद्य तत्कालिन बौद्ध जातक अवदान आदिइ छ्यलातःगु गद्यया तुलनाय् आपालं परिस्कृत व परिमार्जित जूगु दु । फलतः नेपालभाषाया लिपाया गद्यकारपिनिगु निंतिं ललितविस्तरया गद्य छगू नमूना थें जुयाबिल । उकिं हे निष्ठानन्द वज्राचार्ययात गद्यगरु धाःगु खः ।

उगु ईया संस्कृत मसःपिं नेपाःमितय्‌त बुद्धया जीवनी व बुद्धया शिक्षा बांलाक थुइका बिइगुया लागी निष्ठानन्द वज्राचार्यं थुगु ललितविस्तर ग्रन्थय् भद्रकल्पावदान, रत्नमाला, गुणकारण्डब्यूह, स्वयम्भू पुराण, अशोकावदान, अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारिमिता आदिया खँ नं दुथ्याकादीगु दु । उकिं थ्व सफू संस्कृतया मूल ललितविस्तरया जक मुक्कं अनुवाद मखु । नेपालभाषाया थ्व ललितविस्तर सफू येँ, यल, ख्वप, भ्वँत, पाल्पा, तानसेन भोजपुर आदि थासय् तकं प्रचार जुल । कवि केशरी चित्तधरयात सुगत सौरभ महाकाव्य च्वयेगु, बौद्ध ऋषी महाप्रज्ञायात भिक्षु जुइगु प्रेरणा थ्वहे सफू पाखें वःगु धैगु खँ वय्‌कःपिंसं थःपिनिगु सफुलिइ न्ह्यथनादीगु दु ।

लाखे क्वःथैगु पूधाः प्याखंया च्वमि सत्यमोहन जोशी खः । नेपालभाषा फाउण्डेशन होप होमपाखें ने.सं. ११३९ य् पिदंगु खः । लु स्वंगू दुगु थुगु प्याखं मां इन्द्रयणीं लाखेयात बध याइगु बाखनय् केन्द्रीत जू ।