Category: भाषा, लिपि व साहित्य

लाखे पाः प्याखं वाड्मय शताब्दीपुरुष सत्यमोहन जोशीजुं च्वयादीगु लोकबाखनय् (धोंच्वालेचिया बाखं) आधारित पूधाः प्याखं खः । थ्व प्याखं सफू ने.सं ११३९ य् नेपालभाषा फाउण्डेसन होप होम मानभावनपाखें पिदंगु खः । न्हापां तक्वः प्याखंया रुपय् दबुली क्यनेधुंकाः जक थ्व प्याखंयात सफू कथं पिकाःगु खः ।

लागाय् जि केशरमान ताम्राकारया २० पु चिबाखं दुगु सफू खः । पिकाकः शोभा प्रकाशनं ने.सं. ११०० य् पिथंगु थ्व सफुलिइ भाजु पद्मरत्न तुलाधरं सफूया बाखं ब्वनाः लुदंगु खँ न्ह्यथसें भिंतुना देछाया तःगु दु । देछा, छिमि काय् जिमि काय्, नागपास, सिंचु, दुघाः, बालवर्ष, मोटरसाइकल आदि थुकी दुथ्यानाच्वंगु बाखं खः । थीथी घटनाक्रमय् खनेदइगु विरोधाभाषपूर्ण खँ बाखंया रूपय् न्ह्यथनातःगु दु ।

ने.सं १०६९ कछलागा त्रयोदशी कुन्हु जन्म जूम्ह भाजु लाभरत्न तुलाधर नेपालभाषा साहित्य व बुद्धधर्मया ख्यलय् नांजाःम्ह म्ये च्वमि व च्वसु च्वमि खः । मां दानलक्ष्मी तुलाधर व बौ शुभरत्न तुलाधरया कोखं जन्म जुयादीम्ह वय्‌कः गुम्ह मस्त मध्ये दकलय् तःधिकःम्ह काय् खः । ५० दँ न्ह्यवनिसें नेपालभाषा व नेपाली पत्रपत्रिकाय् लेख, प्रबन्ध, कविता, म्ये च्वयादीया व थीथी म्येचाकय् ज्ञानमाला म्ये प्रकाशित यानाः नेपालभाषाया सेवा यानाच्वनादीम्ह व्यक्तित्व खः ।

वय्‌कलं च्वयादीगु लेख, म्येय् प्रमेय, स्वयम्भू रत्न, स्वयम्भूर सौरभ, सारीपुत्र, तुयुभाजु, सुगत शरण उपासक उदास आदि थीथी उपनामं पिदंगु दु । वय्‌कः न्हसला दँपौ, थौंकन्हे लय्‌पौया नं सम्पादक जुयादीधुंकूगु दुसा गुलिभरया यात्रा, म्हिगःया लुमन्ति, त्रिआंगिक लोकोत्तर प्रज्ञाज्ञान दर्शन व परमार्थ पद्यपुचः, जगतो हिताय निर्वाणया त्वाथः सफूया सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे बौद्ध स्तोत्र संग्रह झी तुतःया अनुवाद व सम्पादन नं यानादीगु दु ।

वय्‌कः थीथी संस्था गथे— पासामुना (ने.सं. १०९१) अन्नपूर्ण ज्ञानमाला भजन खलकय् (ने.सं.१०९४–११००) लय् सचिव जुयादीगु दुसा असन सेवा समिति व उदाय समाजया संस्थापक सदस्य खः । अथेहे श्री दिगुख्यः गुथि आदिइ आवद्ध जुयाः नेपालभाषा, नेवाःजाति व बौद्धधर्मया उत्थानया नितिं आपालं ज्या यानादीगु दु । वय्‌कलं यानादीगु ज्याया कदरस्वरुप वय्‌कःयात ने.सं. १११३ य् नारायण इनाप परिवारपाखें सम्मान (ने.सं. ११०१), धालासिक्व परिवारपाखें अन्नपूर्ण ज्ञानमाला सम्मान (ने.सं. ११२५), उदाय समाजपाखें रश्मी बीरसिंह कसाः हःपाः सिरपालं (ने.सं. ११४२) छाय्‌पिउगु दुसा काठमाडौं नगरपालिका २७ वडापाखें हनापौ देछासें सम्मान याःगु दु ।

लाय्‌लामा भाजु उद्धव मास्केया बाखं मुना सफू खः । जिपिं मुना येँ पाखें ने.सं. १०९४ य् पिदंगु थ्व सफुलिया बाखं धलखय् न्हय्‌पु दुसां छपु बाखं सिडिओ अफिसं सेन्सर यानाः लिकयातःगुलिं थ्व खुपु जक बाखं दु । नोबल पुरस्कार, मत पूजा, छ्यांग, मास्टर साहेब, तह्रं ब्यासी, जिमिगु लसतां पूजा थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु बाखं खः । जेलय् दुने तज्याःगु कफ्र्यू नांया छपु बाखं सेन्सर जूगु बाखं खः ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु लालचन्द्र राजभण्डारी नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं.१९९९ पुष १२ गते जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां रत्नदेवी व बाःया नां तेज बहादुर राजभण्डारी खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् बागलुङ नगरपालिका वडा नं ३ राजभण्डारी रोडय् खः । भाजु लालचन्द्रजु बागलुङया सक्रिय नेवाः न्ह्यलुवाः खः । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलः बागलुङया ने.सं.११२४–११२९ तक नायः जुयादीगु खःसा वय्‌कः तेज–रत्न स्मृति प्रतिष्ठान बागलुङया संस्थापक नायः (ने.सं.१११४) नं जुयादी । वय्‌कः थीथी शैक्षिक व सामाजिक संघसंस्थाय् नं आवद्ध जुयादी ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया च्वमि नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये लालधन शाक्य नं छम्ह खः । वय्‌कः भोजपुरया छम्ह सामाजिक व शैक्षिक अभियन्ताया नापं नेपालभाषा व थ्वया साहित्यया ज्ञाता खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. १९८१ इ जूगु खः । वय्‌कलं अन सत्संग हे स्वर्ग खः धयागु च्वसु च्वयादिल । धर्मादेय लाभ नांगु कविता धर्मादेय पत्रिकाय् छापे याकादिल । अथेहे वय्‌कःया भोजपुरय् नेपालभाषा व संस्कृति नांगु अनुसन्धात्मक च्वसु धर्मादेय पत्रिकाय् बि.सं. २०१६ स पिदंगु दु । वय्‌कः बि.सं. २०६० स दिवंगत जुयादिल ।

लिकुनाच्वंगु नुगः मय्‌जु बिमला शाक्यं च्वयादीगु बाखं संग्रह खः । भाजु बुद्धिमान शाक्यं ने.सं ११३३य् पिकयादीगु लिकुनाच्वंगु नुगः सफुलिइ नीनिपु बाखंया नापं प्रा. नर्मदेश्वर प्रधानया ताःहाकःगु समिक्षात्मक भूमिका दुथ्यानाच्वंगु दु । नेवाः समाजया सांस्कृतिक परिवेशय् च्वयातःगु थुकी दुथ्याःगु फुक्क धयाथें बाखं सामाजिक बाखं खः ।

लिच्वः थ्व ईयात सफू भाजु श्याम विम्वं च्वयादीगु च्यापु बाखंया मुना खः । भाषा, साहित्य मुँज्या खलः सक्वं ने.सं. ११०३ स पिथंगु थ्व बाखं संग्रह च्वमि विम्वया न्हापांगु बाखं सफू खः । थुगु सफुलिइ दुथ्याःगु बाखं खः— मचाया नारा, नुगः मछिंगु खँ, न्याय, मत्यंक ल्यासे जूम्ह, थः नाले बहःम्ह व, विचाः मू पुल, सुवाः व थ्व ईया लिच्वः । समाजय् म्वानाच्वंपिं गरिब, निम्न वर्गया मनूतय्‌गु विसंगतिपूर्ण, अव्यवस्थित जीवनया यथार्थ चित्रण थुकी दुथ्याःगु बाखंया मू विषयवस्तु जूगु दु । पद्मरत्न तुलाधर व गिरिजाप्रसाद जोशीपिनिगु नुगः खँ नं सफुलिइ दुथ्याकातःगु दु ।

नेपालभाषाया काव्य साहित्यय् पुर्णबहादुर वैद्ययागु सरासु (ने.सं. १०८४) कविता संग्रह निसेंया ईयात लिच्वःगु आधुनिककाल कथं कायेगु चलन दु । थुगु इलय् वयाः नेपालभाषाया काव्यय् पाश्चात्य साहित्यय् टि.एस. इलियट, इजरापाउण्ड (ई.सं १८९२) पिंसं न्ह्याकूगु आाधुनिक कविता प्रवाह व एसिया महाद्विपय् लु शुन, किम इल सुंगपिंसं साहित्यय् प्रयोग याःगु प्रगतिवादी प्रवाह नेपालभाषाया काव्यय् नापनापं दुथ्यन । थ्व छगू प्रयोग जक मजुसे प्रवाहया रुपय् न्ह्यात । थथे नेपालभाषाया काव्य न्हूगु प्रवाह प्रवृति न्ह्याःगुया खँय् तत्कालीन ऐतिहासिक घटनाया तःधंगु थाय् दु । ने.सं. १०८४ य् रेडियो नेपालं नेपालभाषाया समाचार लिकया बिसेंलि थुकिया विरोध स्वरुप वाःवाःपतिकं त्वाःत्वालय् साहित्य सम्मेलन जुल । थ्व साहित्य सम्मेलन नं भाषिक चेतना थनेगुया नापं न्हून्हूपिं कविपिं पिकाल, नापं प्रतिरोधया कविता बुइकल । अथेहे थुगु इलय् थ्यंबलय् थनया आपालं युवा कविपिं विश्व काव्य साहित्यय् पिदंगु न्हून्हू प्रवाह प्रयोगनाप नं परिचित जुइधुंकूगु जुल । थथे आाधुनिक कविता व प्रगतिवाद अलग्ग अलग्ग विषय व अलग्ग थासं विकास जूगु खया नं तत्कालीन वस्तुस्थितिं अप्वः थें कविपिंत थ्व निगू धारं प्रभावित यात । फलतः नेपालभाषाया तत्कालीन कविताय् आधुनिक कविताया नापं प्रगतिवाद नितांया ल्वाकःबाकःगु स्वरुप खनेदत । थ्वहे कथं थुमिगु कविता न्हापाया कविपिनिगु कविता स्वयाः शैलीगत, विचारगत व विषयगत रुपं नं पाःवन । कल्पनाया असिम सर्गतय् ब्वयेगु स्वयाः यथार्थताया धरातलय् पलाः न्ह्याकेगु जुल, वैयक्तिक भावनाया थासय् समष्टिगत भावनां थाय् काल । सम्प्रेशनया तिक्ष्णता, तिब्रताया निंतिं छन्द, मात्राया प्रतिबन्धं मुक्त जुयाः गद्य शैलीं कविता च्वयेगु जुल । गद्य शैलीं कविता च्वःसां उकी च्वमिया थःगु हे कथं लय दइ अर्थात् कविताया ध्वनी हे संगीतात्मकता लुयाच्वनी । परम्परां ज्यलेधुंकूगु उपमा विम्वया थासय् थःथःगु हे न्हून्हूगु मेोलिक उपमा विम्व छ्यलेगु जुल । भाव विचाःयात तप्यंक प्वंकेगु थासय् प्रतिकात्मक विम्वात्मक रुपं म्हो खँग्वलं अभिव्यक्ति बीगु जुल । फलतः छगू विषयवस्तुया तःगु अर्थ दयाच्वनी । वैचारिक रुपं नं पुरातन मूल्य मान्यता ग्राह्य मजुल । मनू मनू जुयाः म्वायेमफैगु सामाजिक विसंगति, व्यथिति, उत्पिडन प्रति नं उलि हे आक्रोस, असहमति प्वंकेगु जुल । न्हूगु मूल्य मान्यता स्वनेगु, न्हूगु अस्तित्ववोधया निंतिं संघर्षरत संकल्परत जूवन । अथेहे विषयगत रुपं नं मतिना, प्रकृति, विरह वेदनाय् जक सीमित मजुसे थौंया परिवेशय् खनेदुगु थीथी समस्या उजागार यायेगुली तल्लीन जुल । थज्याःगु काव्यिक विशेषता ज्वनाः रचना जूगु न्हापांगु सफू पूर्णबहादुर वैद्यया सरासु (ने.सं १०८४) कविता संग्रह खःसा प्रकाशनया ल्याखं न्हापां पिदंगु सफू ने.सं १०८६ य् पिदंगु तःम्ह कविपिनिगु कविता संग्रह गाजलं दाःगु चा जूगु दु । थथे थ्व प्रवृतिया पूर्णबहादुर वैद्य लिसें मेपिं कविपिं खः – योगेन्द्र प्रधान, आनन्द जोशी, श्यामसुन्दर सैजु, रमेश मधु, सत्यभामा माथेमा, इन्द्र माली, पुष्पबहादुर चित्रकार, बुद्ध साय्मि, सुन्दर मधिकःमि, पुष्पराज राजकर्णिकार, भगतदास श्रेष्ठ, त्रिरत्न शाक्य, शाक्य सुरेन, केशवमान शाक्य, नवीन चित्रकार, प्रतिसरा साय्मि, माधव मूल, पुष्परत्न तुलाधर, बालगोपाल श्रेष्ठ, सुधीर ख्वबि, श्रीराम श्रेष्ठ, महेन्द्र कायष्ठ, नारद बज्राचार्य, इन्दिरा नेपाली, मुकुन्दराज वैद्य, ब.आ. कनकद्विप, तेजेश्वरबाबु ग्वंगः, ध्रुवकृष्ण दीप, श्रीकृष्ण अणु, पद्मरत्न तुलाधर, मोहन दुवाल, लोकेन्द्र बज्राचार्य, यू.पि जोशी, बासुशशी, ईश्वरमान रञ्जित, मंगलमान शाक्य, विष्णु चित्रकार, धुस्वां साय्मि, आर. एस दोस्त, अमृतरत्न तुलाधर, मल्ल के. सुन्दर, विरेन्द्रमान शाक्य, अमरबहादुर शाक्य, विश्वकेशर मास्के, सुशील जोशी, ओमनरहरि श्रेष्ठ, प्रदीप शाक्य, सुदर्शन कारंजित, श्यामदास प्रजापति, प्रविण शुक्ल, श्यामलाल दिवाकर, मञ्जुश्रीलाल श्रेष्ठ, अमर पक्वान, अरविन्द भोमि, नारायणप्रसाद प्रधानाङ्ग, प्रेमकृष्ण श्रेष्ठ, रवि श्रेष्ठ, जगदीश चित्रकार, अमीररत्न ताम्राकार, रमेशकाजी स्थापित, मणिकमान सिंह, प्रदीप आर. तुलाधर, दर्वेरत्न शाक्य, सौरभ शाक्य, नारद बज्राचार्य, यचु जोशी, रास जोशी, योगेश राज, एच.के.कपाली, शैलेन्द, केदार सितु, दर्वेरत्न शाक्य, पृथक रासु भेले, पुष्प मुनकःमि, द्वारिका श्रेष्ठ, धर्म निभाः, कृृष्णप्रसाद लुबि, पार्थव हृदय, सविना श्रेष्ठ, मोतिशान्ति शाक्य, कुमार रञ्जितकार, विरेन्द्रमान शाक्य, रश्मी नापित, अगिब बनेपाली, महेन्द्र कायस्थ, बद्री वेदना, सुरेश किरण, सुदन खुसः, श्यामलाल दिवाकर, रजनी मिला, धनकृष्ण ज्यापू, ओमकारेश्वर श्रेष्ठ, नरेन्द्रबहादुर श्रेष्ठ, दया खड्गी वेचैन, प्रदीपरत्न तुलाधर, धनकृष्ण ज्यापू, रुद्रदास श्रेष्ठ, रोशन कुमार, नेमसिंह नकर्मि, यु.पि. जोशी, सुरेन्द्र महर्जन, विनोद पि श्रेष्ठ, बुद्धिलाल ज्यापू, तुयु पुं आदि । थ्वयकः कविपिं छगू हे ई, छगू हे परिवेशय् व छगू हे बस्तुस्थितिं पितहःपिं जूगुलिं थ्वय्‌कःपिं आपाःसियागु कविताय् अभिव्यक्तिया खँग्वः जक पानाः भाव बिचाः तकं व हे व हे जूवंगु दु ।

संयुक्तराज्य अमेरिकाया सियाटल शहरय् च्वना वयाच्वंम्ह लिण्डा इलटिस मय्‌जुया छगू विशेषता धैगु थः भाःतनाप जक मखु छेँय् लहिनातःम्ह खिचानाप तकं खँल्हाबल्हा नेवाःभासं जुइगु । वासिङ्गटन राज्य विश्वविद्यालयया प्राध्यापक मय्‌जु नेपाः वयाः अध्ययन यायेगु निंतिं ल्यःगु बिषयगत लागा खः— सक्वया नारीखुसि सिथय् लच्छितक अप्सं च्वनीपिं नेवाः मिसात अले नेपाःया धार्मिक रितिपरम्परा । थुकिया निंतिं नेवाः समुदायया द्यःबाज्यापिं वा पुरोहितपिनिगु निर्देशन व संरक्षकत्वय् स्वनिगलय् माघबलय् ब्वनीगु नेवाः भाय्‌या आपालं हस्तलिखित स्वस्थानी बाखंया थ्यासफू अध्ययन यायेगु व उकियात दुवालेगु यानादिल । महत्वपूर्ण खँ महाद्यः व सतीदेवीनाप सम्बन्धित धयातःगु उगु बाख यथार्थत गोमय्‌जुया बाखं खः । स्वनिगःदुने नेवाः समुदायपाखें परिकल्पना यानाः च्वयातःगु पुलांगु थुगु आख्यान मेमेगु हिन्दू पुराणसिबें बिस्कं अले स्थानीय विशेषतांजाःगु मौलिक साहित्य खः धैगु खँ वय्‌क:या अध्ययनं पिहां वल । सन् १९८५ इ संयुक्तराज्य अमेरिकाया विकनसन विश्वविद्यालयपाखें थ्वहे गोमय्‌जुया बाखंयात लिधँसा दयेकाः वय्‌कलं विद्यावारिधि यानादिल । थ्वहे शोधया लिधंसाय् मय्‌जु लिण्डाया सफू “The Swasthani Vrata: Newar Women and Ritual in Nepal” पिदन ।

अथेहे स्वनिगःया अतिकं पुलांगु हुलाप्याखं जलप्याखंयात कयाः प्राज्ञिक अध्ययन क्वचायेकादिल । नापनापं पचली भैरव, सिकाली प्याखंयात कयाः नं थःगु अध्ययनया लागा तब्या यानादिल । नेपाःया नापनापं भारत, श्रीलंका अले दक्षिण एसियापाखे नं अध्यनन न्ह्याकादिल । थौंकन्हय् वय्‌क: थःगु मेगु सफू “The Goddess of Self and the Power of Place” पिकायेगु झ्वलय् दी ।