Category: भाषा, लिपि व साहित्य

बौ गोपालमान राजभण्डारी व मां जोगकुमारी राजवंशीया क्वखं ने.सं. १०४५ य् थँहिति क्वाःबहालय् संस्कृतिविद् शंकारमान राजवंशीया जन्म जूगु खः । इतिहास, संस्कृत व लिपिया आपालं ज्ञां दुम्ह भाजु शंकरमान राजवंशीं नेपालभाषाय् व खस भाषाय् नं च्वसु च्वयादी । नेवाः संस्कार व नेवाः संस्कृतिनाप स्वापू दुगु च्वसु च्वयादीम्ह राजवंशीजु नेपालभाषा प्रबन्ध ख्यःया नांजाःपिं च्वमिपिं मध्ये छम्ह खः । नेवाःतय्‌गु संस्कृति ब्वयेगु झ्वलय् वय्‌कलं थःगु न्हापांगु च्वखँ गथांमुगः ने.सं. १०९२ य् इनाप पत्रिकाय् पिथनादीगु खः । वय्‌कःया च्वसा नेवाः संस्कृति व नेवाः संस्कारपाखे जक क्वसाःगु मखसे नेवाः लिपि च्वन्ह्याकेगुलिइ नं उतिकं हे च्वजाःगु खनेदु । वय्‌कलं नेवाः लिपिनाप स्वापू दुगु सफू नेपाल लिपि विकास (ने.सं. १०९३), प्राचीन लिपि वर्णमाला (ने.सं. १०९३) पिथनादीगु दु ।

राजवंशीजु नेवाः संस्कार व संस्कृतिया विद्वान जक मखसे थुकिया संरक्षण व सम्वद्र्धनया ज्याय् नं तःजिगु योगदान बियादीम्ह खः । थ्व खँ ने.सं. १११२ य् पिथनादीगु वय्‌कःया सफू झीगु संस्कृति म्हसीकेपाखें सिइका कायेफु । अथेहे वय्‌कलं च्वयादीगु मेगु सफू ऐतिहासिक घटनावली (वि.सं. २०२०) नं खः । वय्‌कलं नेवाः संस्कार संस्कृतियात म्वाकातयेत यानादीगु ज्यायात कदर यासें हेमराज हःपाः सिरपाः व पुरातत्व तथा संस्कृति राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कारं वय्‌कःयात हनेधुंकूगु दु । अथेहे वय्‌कः छम्ह कर्मस्थ सरकारी कर्मचारी जूगुलिं गोरखा दक्षिणबाहु व श्री ५ विरेन्द्र शुभराज्याभिषेक पदकं (वि.सं. २०३१) नं विभूषित जुयादीगु दु ।

उपन्यासकार भाजु मल्ल के सुन्दरं च्वयादीगु थ्व शंखधर उपन्यास ऐतिहासिक व्यक्तित्व सम्बन्धय् छगू आख्यानात्मक परिकल्पना खः । नेपाल संबत्या प्रवर्तक शंखधरयात पात्र दयेकातःगु थ्व उपन्यास खः । नेपालभाषाय् थज्याःगु उपन्यास थ्व न्हापांगु खः । थ्व उपन्यास ने.सं.११३७ य् नेवाः जागरण मञ्च पाखें प्रकाशित जूगु खः ।

शंखधर ताँ लुमन्ति पौ नेपाल संबत्, शंखधर साख्वाः व वातावरण सम्बन्धी थीथी च्वसुत मुनातःगु छगू ग्यसुग्यंगु लुमन्ति पौ खः । थुकीया सम्पादक लोककवि राजभाइ जकःमि खः । थ्व ककञ्चो चागल विकास सेवा समाजं ने.सं. ११२५ य् पिथंगु खः । थ्व कामनपा २० व १३ स्वाःगु रामघाटस्थित ताँ उलेज्याया झ्वलय् पिदंगु लुमन्ति पौ खः । थ्व ताँया नां शंखधर ताँ खः । थुगु लमन्ति पतिइ थीथी विद्वान व च्वमिपिनिगु अनुसन्धानात्मक च्वसुत दुथ्यानाच्वंगु दु ।

नेपाल मण्डल अनुसनधान गुथि यलपाखें ने.सं. ११२९ कछलाय् पिथंगु शंखधरकृत नेपाल संवत् सफू नांजाःम्ह अनुसन्धाता भाजु काशिनाथ तमोटं च्वयादीगु खः । थ्व अनुसन्धानमूलक सफू ने.सं. ११२० य् नेपाल संवत्या प्रवर्तक शंखधरयात नेपालया राष्ट्रिय विभूति घोषणा याःगु विषययात कयाः थीथी न्ह्यसः दंगुलिं धाथें शंखधर धयाम्ह सु खः ? शंखधर धयाम्ह दुगु खः ला मखुला ? धयागु खँया लिसः बी कथं शंखधरनाप स्वापू दुगु अभिलेखत न्ह्यब्वयाः च्वयातःगु सफू खः । थ्व सफुलिइ मुक्कं नीछपु ऐतिहासिक च्वसुत नापं नेपाल संवत्नाप स्वापू दुगु अभिलेखया फोटो नं दुथ्याकातःगु दु ।

बाः प्रेमबीर कंसाकार व मां सुर्जदेवी कंसाकारया कोखं येँया थाय्‌मदु त्वालय् ने.सं. १०८५, ल्हुति पुन्हि कुन्हु भाजु शरद कसाःया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया पूवंगु नां शरदवीर कंसाकार खः । थौंकन्हय् वय्‌कः थाय्‌मदुइ हे च्वनादी । वय्‌कः थौंकन्हय् आशा सफूकुथिया नायः नापं आशा सफूकुथि गुथिया छ्याञ्जे नं खः । वय्‌कःया च्वसा नेपालभाषा, साहित्य, कला, संस्कृतिपाखे नं उतिकं हे च्वः । वय्‌कः साहित्यकःमि जक मखु, छम्ह स्यल्लाःम्ह प्याखंम्वः नं खः । वय्‌कलं तःगू हे ध्याचू ख्यालः, नाटक व संकिपा नं म्हितादीधुंकूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् भाजु शरद कसाः छम्ह बहुमुखी प्रतिभावान स्रष्टा खः । वय्‌कःया साहित्यिक यात्रा थौं स्वयां स्वीखुदँ न्ह्यःनिसें न्ह्यज्यात धयागु खँ वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु साहित्यिक सृजना पौभाः स्वला पतिइ (दँ ६ ल्याः २३, ने.सं. ११०६) पिदंगु बाखं लुमन्ति पाखें सिइका कायेफु । थ्वहे झ्वलय् वय्‌कः नेपाल लिपि गुथिया नायः जुयाच्वंबलय् प्रचलित नेपाल लिपिया वर्णमाला (ने.सं. १११२) नेपाल लिपि गुथिं हे पिथंगु खः । वय्‌कलं थम्हं हे सम्पादन यानाः नेपाल लिपि गुथि पाखें ने.सं. १११५ य् जुजु जयप्रकाश मल्लया नाटक वीरध्वजोपाख्यान नं पिथनादीगु खः । शरद कसाःया बाखं विधापाखे दकलय् न्हापांगु बाखं मुना सफू खः जीवनया चाकलय् (ने.सं. ११३०) । अथेहे थीथी पत्रिकाय् पिहां वयेधुंकूगु व मेमेगु छपु निपु बाखं तनाः इलं ईया बाखं (ने.सं. ११३३) बाखं सफू पिथनादिल । वय्‌कलं लोकसाहित्य विधापाखें नं नुगः क्वसायेकादीगु दु । नेपालभाषाया एम.ए.या पाठ्यक्रमय् लोकसाहितय विषय नं दुथ्याकातःगु तर लोकसाहित्यया सफू म्हो जुयाच्वंगु इलय् लोकसाहित्य ब्वनीपिं ब्वनामिपिंत छुं भतिचासां ग्वाहालि जुइ धयागु नुगलं खंकाः ने.सं. ११३३ य् लोकवार्ता व लोकसाहित्य सफू पिथनादिल । अनं लिपा लोकसाहित्यया ल्यं दुगु ब्व नेवाः लोकसाहित्य : छगू दुवाला पिथनादिल ।

शरद कसाःजुं थःगु मांभाय् नेपालभाषा थपु यायेगु ज्याय् गुगु कथं थःत फ्यानादीगु खः, थुकिया हुनिं हे वय्‌कःयात जरिमैंया ल्याय्‌म्ह हःपाः सिरपाः (ने.सं. ११३३) लःल्हाःगु दु । अथेहे वय्‌कलं ने.सं. १११५ य् महेन्द्र विद्याभुषण, पलिस्था ख्यालः कासा पाखें (ने.सं १११५) बांलाःम्ह प्याखं च्वमि आदि सिरपाः नं त्याकादीगु दु ।

नेवाः जाति व नेपालभाषा आन्दोलनय् जीवंकाःछि सक्रिय जुयादीम्ह छम्ह न्ह्यलुवाः खः भाजु शरद कसाः । वय्‌कःया पूवंगु नां शरदवीर सिंह कंसाकार खः । अले वय्‌कलं थःत म्हसिकेया निंतिं थःगु नांया ल्यूने कसाःछँ उपनां तनादी । ने.सं. १०७० पोहेलाथ्व १२ य् जन्म जूम्ह वय्‌कःया बाःया नां रत्नवीरसिंह कसाः व मांया नां हेरादेवी कसाः खः । नेपाल संबत्‌या न्हूदँया लसताय् नेपालय् दकलय् न्हापां मोटरसाइकल ¥याली याःगु संस्था लय्ताः दबूलिसे वय्‌कः स्कूल कलेजया विद्यार्थीकालं निसें हे सक्रियरुपं आवद्ध जुयादी ।

वय्‌कः नेपाल लिपि गुथि व कसाः तःधं गुथिया नायः, स्वय्‌मसेवी हिदातातय् संस्था नेपाल ब्लड डोनर्स एसोसियसन (ब्लोदान)या संस्थापक नायः लिसें नेपालभाषा मंकाः खलः, येँया ल्यूछ्याञ्जे नं जुयादीम्ह खः । अथेहे वय्‌कः नेपाः राष्ट्रिय पार्टीया केन्द्रीय दुजः नं खः । वय्‌कः नेपाल लिपि गुथिया नायः जुयादीबलय् नेवाः लिपियात युनिकोडय् दुथ्याकेगु निंतिं माइक्रोसफ्ट इनोभेसन सेन्टर नेपालया नायः व कन्ट्रि डाइरेक्टर एलेन वैलोचन तुलाधरलिसे जानाः ज्या न्ह्याकादीगु खः । वि.सं. २०४८या संविधान वयेधुंकाः चायेकूगु नेपालभाषा माध्यमं ब्वंकीगु नेपाःया हे न्हापांगु ब्वनेकुथि जगतसुन्दर ब्वनेकुथिया नं वय्‌कः छम्ह संस्थापक खः । थुकथं थःगु भाय् जाति व समाजया उत्थानया ज्याय् सदां न्ह्यचिला च्वनादीम्ह वय्‌कः ने.सं.११३६ दिल्लाथ्व ज्याःपुन्हीकुन्हु ६६ दँया उमेरय् दिवंगत जुयादिल ।

विमल ताम्राकारया च्वसां पिज्वःगु थुगु शरदया मिला हाइकु संग्रह ने.सं. ११३२ ञलागा ३० कुन्हु कुतः पिकाकःया लुखां पिदंगु खः । थुकी देवनागरिक आखः नापनापं प्रचलित नेपाल लिपि नं छ्यलातःगु दु । हाइकु दुने अन्यायया सः थ्वया च्वंगु तायेदइ । दल–दलत ल्वानाः देशय् शान्ति तनावंगु ब्यथा दु । जनतां फयेमालाच्वंगु अनेक दुःख ब्वयातःगु दु ।

अबु तिर्थप्रसाद सिंह व मां तिर्थशोभा सुवालया कोखं वि.सं. २०३२ मंसीर १० कुन्हु येँया तम्वःगल्लीइ सञ्चारकर्मी व भाषिक अभियन्ता मय्‌जु शर्मिला सुवालया जन्म जूगु खः । विज्ञान विषय (आइ.एससि) ब्वनेधुंकूम्ह मय्‌जुं स्नातकोत्तरया ब्वनेज्या धाःसा नेपालभाषाय् यानादीगु खः । वय्‌कः मय्‌जुं थः मांभाय् नेपालभाषा नापं मेगु स्वता भाय् नेपाली, अंग्रेजी व हिन्दी नं छ्यलादी । नेपालभाषाया साहित्यिक पौ पलेस्वां ने.सं. ११३१ थिंलागा ३ थ्यंल्याः ६ या सम्पादक मय्‌जु सुवालया नेपालभाषा साहित्यिक ख्यलय् न्हापांगु साहित्यिक सृजना विलागः छधाः प्याखं जिगु अनुभव खः । रेडियो उपत्यका ८७.६ मेगाहर्जय् नेपालभाषाया ज्याझ्वः (वि.स.२०६५–२०७२) न्ह्याकामि वय्‌कः सन् २०१२, २०१३ व २०१७ य् जूगु मिस ज्यापु ब्युटी पेजेन्टय् नेपालभाषा प्रशिक्षक जुयाः ज्या यानादीगु खः ।

अथेहे योमरि पुन्हीया लसताय् ने.सं ११३४, ११३५ व ११३७ या राष्ट्रिय ज्यापु दिवस विशेषांकया संयोजक जुयादीम्ह खः । वय्‌कःयात ज्ञानज्योति सिरपाः (ने.सं ११३१), सिद्धि सिरपाः (ने.सं. ११३२), गुक्वःगु ज्यापु दिवस रेडियो पत्रकारिता सिरपाःपाखें नं हनेधुंकूगु दु । वय्‌कलं ने.सं. ११३७ य् चक्रमान डंगोल स्मृति विशेषया संयोजक जुयादीम्ह वय्‌कःया नेवाः संस्कृति सम्पदा सम्बन्धी थीथी च्वसु थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदनाच्वंगु दु ।

मां भगवती मानन्धर व बौ अमृत नारायण मानन्धरया म्हयाय् शशिकला मानन्धरया जन्म येँ, बसन्तपू, पुण्यबहाः त्वालय् ने.सं. १०७९ यँला अष्टमिकुन्हु जूगु खः । थीथी व्यक्तित्वया धनी शशीकला मानन्धर छम्ह च्वमि जक मखु पत्रकार, उद्घोषक, ज्याझ्वः न्ह्याकामि, कलाकार आदि नं खः । उकिं वय्‌कःयात बहुमुखी प्रतिभा सम्पन्न च्वमि कथं म्हसीकेगु याः । वय्‌कःया च्वसा बाखं, उपन्यास, छधाःप्याखं, पूधां प्याखंया नापं फिल्मया स्कृप्ट लेखनय् तकं न्ह्याःगु दु । त्रिचन्द्र कलेजं पिदनीगु जः पत्रिकाय् पिदंगु आखिर झीगु हे ल्हाती (ने.सं.१०९७ य्) नांगु कविता शशीकलाःया दकलय् न्हापांगु नेपालभाषाया रचना खःसा ने.सं ११०२ सालय् पिदंगु नःमि वय्‌कःया न्हापांगु बाखं सफू खः । अथेहे निप्यय्‌गु जा वय्‌कःया मेगु पिदंगु बाखं सफू खः । अनं लिपा वय्‌कःया ने.सं ११०६ सालय् शैली नांगु उपन्यास प्रकाशित जूगु खः । थ्व उपन्यास नेपालभाषाया न्हापांगु मिसा च्वमिया उपन्यास खः । शैली धुंकाः वय्‌कःया पिदंगु मेगु उपन्यास खः —लँय् लूम्ह, जल्लथीगु लँपु, मतिनाया सगरमाथा, चिचीपागु ल्हाः, संकल्प । ने.सं ११३१ सालय् पिदंगु चिचीपागु ल्हाः नेपालभाषाया मय्‌जु च्वमिपिनिगु न्हापांगु बाल उपन्यास खः ।

बाखं व उपन्यास धुंकाः वय्‌कलं नाटक नं च्वयादिल । वैत हिस्याये मज्यू ने.सं. ११०८ सालय् व पलाःख्वाँय् एकांकी ने.सं १११० सालय् मञ्चन जुलसा चन्द्रहार एकांकी ने.सं ११४१ सालय् मञ्चन जुल । अथेहे वय्‌कःया न्हूगु परसि (ने.सं ११२७) नांगु पूर्णाकी नाटक सफू नं प्रकाशित जूगु दु । थुकथं वय्‌कः नेपालभाषाया न्हापांम्ह मिसा उपन्यासकार, मिसा पूर्णांकी नाटककार व मिसा बालउपन्यासकार जुयादीगु दु । वय्‌कलं थःगु बाखं, उपन्यास व नाटक फुक्क धयाथें सामाजिक विषययात कयाः रचना यानादीगु दु ।

मय्‌जु शशीकलां पत्रकारिताया ख्यलय् नं ज्या यानादीगु दु । वय्‌कलं नेपालभाषाया थीथी पत्रिका गथे – विश्वभूमि, इनाप, सन्ध्या टाइम्स, लहना, नेपालभाषा टाइम्स आदिइ च्वसु, रिभ्युया लिसें जिमि बाज्यां मुलय् तयाः कनातःगु बाखं कोलमय् नं अन्तर्वार्ता कयाः च्वसु च्वयादीगु दु । २०३७ सालंनिसें नेपालभाषाया थीथी ज्याझ्वःया उद्घोषण यायेगु ज्या न्ह्याकादीम्ह शशीकलां इमेज एफ.एम, स्वनिगः सछि एफएम, मेट्रो एफ.एम आदिइ नं ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कलं नेवाः एफएम १०६.६ मेगाहर्जय् साहित्यिक ज्याझ्वः न्ह्याकाच्वनादीगु दु । ने.सं ११०१ सालनिसें नाटकय् म्हितेगु नं सुरु यानादीम्ह मय्‌जु शशीकलां थः बनस्पति विभागया वैज्ञानिक अधिकृत पदं रिटायर्ड जुइधुंकाः हाकनं कलाकार जुयाः म्हितेगु यानादिलसा चिहाः संकिपा— पसः, लाखेपाः व ध्व छध्वः रेखा आदि थेंज्याःगु सर्ट फिल्मया स्क्रिप्ट च्वयादिल । ध्व छध्वः रेखाया सर्ट फिल्मयात नेपालभाषा चीसंकिपा धेंधेंबल्लाखय् न्हाप सिरपाः नं प्राप्त जूगु दु । अथेहे वय्‌कः बुद्धाबदान व वैद्यवाः टेलिसिरियल, अले मां, झीगु कर्म, कुमती आदि संकिपाय् नं आवद्ध जुयादीगु दु ।

नेपालभाषा एकेडेमिया कार्यकारिणी दुजः नं जुयादीम्ह शशीकलायात वय्‌कःया योगदानया कदर यासें थीथी संस्थां थीथी सिरपाः व सम्मान लःल्हाःगु दु । गथे— चित्तधर हृदय राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार (ने.सं ११२१), गंकी बसन्धुरा पुरस्कार (ने.सं.११२३), जरिमैंया साखः लुमन्ति सिरपाः (ने.सं ११२८), प्रेम–मोहन सिरपाः (ने.सं ११३६), तेज–तीर्थ सिरपाः (ने.सं ११३८), सत्यमोहन जोशी शताब्दी महोत्सव पदक (ने.सं ११३७), दिनेश लुमन्ति सम्मान (ने.सं ११४०) आदि  ।

नेपालभाषा साहित्य लेखनय् शाक्य सुरेनया नामं च्वयादीम्ह भाजुया नां सुरेन्द्रमान शाक्य खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं.२००९ सालय् त्रिशुली बजारय् जूगु खः । वय्‌कःया कूल छेँ लिसें थाय्‌बाय् यल, हःखा त्वाः खः । वय्‌कःया बाःया नां इन्द्रमान शाक्य व मांया नां हर्षमाया शाक्य खः । वय्‌कःया न्हापां प्रकाशित रचना बुद्धया प्रयोगात्मक उपदेश नांगु च्वसु खः । थ्व बि.सं.२०२५ सालय् नेपाली युबक बौद्ध परिषदया बुलेटीनय् पिदंगु खः । प्रारम्भिक चरणय् शिक्षण पेशा ज्वनादीम्ह वय्‌कः लिपा आइएनजिओ पाखे ज्या यानादिल ।

वय्‌कः बहुआयामिक च्वमि खः । नेपालभाषाय् वय्‌कलं बाखं, कविता, हाइकु, मुक्तक, प्याखं, म्ये, गजल, च्वसु आदि च्वयेगु यानादी । वय्‌कः बौद्ध विद्वान नं खः । बौद्ध धर्मया विषयय् वय्‌कःया यक्व हे च्वसु पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कःया साहित्यिक सिर्जना थीथी पत्रपत्रिकाय् निरन्तररुपं पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कःया प्रकाशित कृति– सामया सेवा (प्याखं), छम्हू आकाश (मुक्तक मुना) खः ।

वय्‌कः सिलु (म्हिचापौ), नेवाः पौ (वाःपौ) या प्रबन्ध निर्देशक खः । समय (बाखं मुना), ज्वलान्हाय्‌कं पत्रिका वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु दु । सघन पाइला नांया कृषि पत्रिकाया वय्‌कः संस्थापक व संम्पादक खः । वय्‌कलं भिक्षु कालुदायी महास्थविर स्मृति ग्रन्थ, स्व. भिक्षु रत्नज्योति महास्थवीर, धर्मरत्न शाक्य त्रिशुली स्मृति ग्रन्थ सफूया सम्पादन यानादीगु दु ।

साहित्यकार, बौद्ध विद्वान, नेपालभाषाया भाषिक अभियन्ता व भाषिक न्ह्यलुवा, समाज सेवी यक्व ख्यलय् संलग्न जुयाः ज्यायानादीम्ह वय्‌कः नेपाल राष्ट्रिय शिक्षक संगठन जिल्ला समिति, आशा सफूकुथि निर्माण कमिति, नेपालभाषा एकेडेमि, साहित्य मूलुखाया दुजः जुयाः ज्या यानादीगु दु । अथेहे नेपालभाषा मंकाः खलः यल, नेवाः देय् गुथि, आदिवासि नेवाः अभियान, नेवाः राजनीतिक अभियान आदि संस्थाया वय्‌कः सल्लाहकार खः । वय्‌कः हलिं नेवाः दबू केन्द्रया उपाध्यक्ष खःसा आदिवासी जनजाति लेखक साहित्यकार राष्ट्रिय समितिया नायः खः । संघीय समाजवादी फोरम पार्टीया वय्‌कः सक्रिय दुजः खः ।

वय्‌कलं पंचवीरसिंह सिरपाः, रेवतीरमनानन्द स्मृति धार्मिक लेख सिरपाः कयादीधुंकूगु दु । वय्‌कःयात लोकसाहित्य परिषद, पासा पुचः त्रिशुली, सिलु परिवार त्रिशुली, बौद्धजन विहार, हलिं नेवाः दबू केन्द्र, नेवाः पुचः नारायणघाट आदि थीथी संघसंस्थां हंगु दु ।