Category: नेवाः म्हसीका

भौगोलिक रुपं दहचोकयात चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा १ य् लाकातःगु दु । थुगु लागाया वंताय् नैकाप नयाँ भञ्ज्याङ व बलम्बु, योताय् बाडभञ्ज्याङ व धादिङ्ग जिल्लाया सिमाना, यंताय् भिमढुङ्गा व रामकोट, यिताय् थानकोट व महादेवस्थान बस्ती दु । दहचोक लागाया नांजाःगु त्वाः चौकिटार, मैलपानी, वाडर, झिँगतीघर, गैरीगां, दहडाँडा, पुरण्डी, इन्द्रस्थान, गहते, झाँगाझिटी खः । थ्व बस्तीया यितापाखे त्रिवेणी खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थन इन्द्र व वासुकी बाहेक नवदुर्गा, महाद्यः, त्रि–कन्या, कालीदेवी थेंज्याःगु सम्पदा नं दु । सांस्कृतिक दृष्टिकोणं दहचोकया थःगु हे महत्व दु । दँय्दसं यँयाः पुन्हि कुन्हु चान्हय् ‘इन्द्र दह’ दुथाय् तःधंगु मेला जुइ । थीथी थासं वइपिं भक्तजनत वयाः दहलय् म्वःल्हुयाः इन्द्र–वासुकीया दर्शन याइ । थुगु मेला दहचोकया नांजाःगु उत्सव खः । नापं चौलाथ्व (चैत्रशुक्ल) अष्टमीकुन्हु कालीदेवीथाय् मेला जुइ । भक्तजनतय्सं उकुन्हु कालीदेवीयात पुजा यानाः पशुपंक्षी नं बलि बी ।

भौगोलिक रुपं दहचोकयात चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा १ य् लाकातःगु दु । थुगु लागाया वंताय् नैकाप नयाँ भञ्ज्याङ व बलम्बु, योताय् बाडभञ्ज्याङ व धादिङ्ग जिल्लाया सिमाना, यंताय् भिमढुङ्गा व रामकोट, यिताय् थानकोट व महादेवस्थान बस्ती दु । दहचोक लागाया नांजाःगु त्वाः चौकिटार, मैलपानी, वाडर, झिँगतीघर, गैरीगां, दहडाँडा, पुरण्डी, इन्द्रस्थान, गहते, झाँगाझिटी खः । थ्व बस्तीया यितापाखे त्रिवेणी खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थन इन्द्र व वासुकी बाहेक नवदुर्गा, महाद्यः, त्रि–कन्या, कालीदेवी थेंज्याःगु सम्पदा नं दु । सांस्कृतिक दृष्टिकोणं दहचोकया थःगु हे महत्व दु । दँय्दसं यँयाः पुन्हि कुन्हु चान्हय् ‘इन्द्र दह’ दुथाय् तःधंगु मेला जुइ । थीथी थासं वइपिं भक्तजनत वयाः दहलय् म्वःल्हुयाः इन्द्र–वासुकीया दर्शन याइ । थुगु मेला दहचोकया नांजाःगु उत्सव खः । नापं चौलाथ्व (चैत्रशुक्ल) अष्टमीकुन्हु कालीदेवीथाय् मेला जुइ । भक्तजनतय्सं उकुन्हु कालीदेवीयात पुजा यानाः पशुपंक्षी नं बलि बी ।

यलया ३० गू ज्यापु त्वाः थथे दु – गुइतः, लुँखुसि, च्यासल, मिखाबहाल, च्वय्बही, क्वय्बही, पूच्व, नःत्वाः, कुछिननि, छाःबहाः, तःननि, नःबही, सलिंछेँ, क्वालखु, कोन्ति, च्वःबु, गःछेँ, छुस्याफल, भिन्द्यःलाछि, खपिन्छेँ, कुतिसौगल, यनमुलि, चपात, सःक्व, सुबहाल, पिन्छेँ, दुपात, त्यागल, धालाछेँ, हःखा (श्रेष्ठ इ., २०१९, पृ. ३७) ।

ज्या
अवाः (६२) अतपाल खँग्वलं वःगु खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अतपाल – अतपाः [अन्तिमवर्ण लोप]- अःपाः [मध्यवर्ण लोप] – अःवाः [घोषिकरण] – अवाः [दीर्घता लोप] । थुमिसं अप्पा छिनाः अःगलय् उनाः मी । थुपिं यलया च्यासः त्वालय् ख्वातुक्क दु ।
आवाः (६३) पलिया आँय्पा वाइपिं यलया ज्यापु खः ।
माजु (६४) भुतिमालि दयेकीपिं यलया ज्यापु खः । भुतिमालिइ चीगु कायात माका धाइ । भुतिमालि ब्वयेकीगु सुकाय् तइगु जायात माजा धाइ । थन भुतिमालिया पुलांगु खँग्वः मा खनेदु । थुकिया ज्या याइम्हसित मान तयाः माजु धाःगु खनेदु ।
यँवा (६५) बुंगद्यःया रथ पौ (बेत) नं चीपिं ज्यापुतय्त धाइ । बुंद्यःया रथय् नकिं ताइमखु ।

पशु
खिखोंनिखलः (६६) पुलांगु खँ ल्हाइपिं गुइतःया ज्यापु खः ।
धोंखलः (६७) तसकं चलाख च्यासः त्वाःया ज्यापु खः । बुँइ चिकुलां द्यः बित कि जक ध्वं पिहां वइ । व ईतक ज्या याइपिंत धोंखलः धाइ ।
फैखलः (६८) छता हे जक खँ ल्हाइपिं लुँखुसि त्वाःया ज्यापु खः ।
बाराही (६९) सिँकःमि ज्या याइपिं ज्यापु खः। थुमिसं बुंगद्यःया रथ दयेकी ।

थाय्
कात्तिप्याखंया म्ये हालीबलय् वइगु कुनां थन वइ ।
आइपुनि (७०) छाःबहाःया पुं ज्याइम्ह मिसा खः ।
काँपुनि (७१) यलया यनमू त्वाःया काः पुइम्ह ज्यापुनी खः ।
किसिनि (७२) सुबहाः त्वाःया ल्ह्वंम्ह ज्यापुनी खः ।
कुमाःनी (७३) भिद्यःलाछि त्वाःया कुमाःनी खः ।
खासानि (७४) पिन्छेँया बुलुहुँ ज्या याइम्ह ज्यापुनी खः ।
ख्याःनि (७५) कुछिननि त्वाःया ख्याः खलःया म्ह्याय्मचा खः ।
गलःनि (७६) सलिंछेँ त्वाःया गलः दाःम्ह ज्यापुनी खः ।
गोंनि (७७) कुतिसौगः त्वाःया ग्वंया कलाः खः ।
छ्वालिनि (७८) नःत्वाःया छ्वाःम्ह (त्वाः न्ह्यःने वःम्ह) ज्यापुनी खः ।
ताकुनि (७९) गुइतः त्वाःया ताकुसे च्वंम्ह (दुधंम्ह) ज्यापुनी खः ।
त्यपेनी (८०) च्यासः त्वाःया पलः पीपिं खः ।
थुमिसं व्यञ्जनकार (८१) च्वइ (स्वयादिसँ; व्यञ्जनकार) ।
दलिनि (८२) खपिंछेँया ज्यापुनी खः ।
धंगू (८३) खलकं क्वाःबहा द्यःयात जा थुइ । थुमित सुवाः नं धाइ (स्वयादिसँ; सुवाःनी) ।
ध्याकुनि (८४) तःननिया ध्याक्वय् छेँ दुम्ह ज्यापुनी खः ।
धोंनि (८५) च्वःबुँया ज्यापुनी खः ।
नगःनि (८६) छुस्याफलया ज्यापुनी खः ।
नगैनि (८७) दुपात त्वाःया नाग थुज्वःम्ह ज्यापुनी खः ।
प्यँवाःनि (८८) नःबही, पिम्बहायाः ज्यापुनी खः ।
फसिलानि (८९) ग्वाथ्याग्वाथ्या च्वंम्ह हःखा त्वाःया ज्यापुनी बंक्वनी (९०) सःक्व त्वाःया ज्यापुनी खः ।
ब्यांख्वाःनि (९१) क्वय्बही त्वाःया ब्यांया ख्वाःवःम्ह ज्यापुनी खः ।
भालुनि (९२) त्यागः त्वाःया सँ यक्व दुम्ह ज्यापुनी खः ।
भ्यानि (९३) पिलाछेँया फै थें धाल कि धाल याइम्ह ज्यापुनी खः ।
मगःनि (९४) मिखाबहाःया मगःनी खः ।
माकःनि (९५) गःछेँया ज्यापुनी खः ।
सापुनि (९६) पूच्वया सापूया मिसा खः ।
सिंख्वाःनि (९७) च्वय्बही त्वाःया सिंहया थुज्वःगु ख्वाः दुम्ह ज्यापुनी खः।
सुवाःनि (९८) क्वालखुया सुवाःया कलाः खः। थुमित धंगू नं धाइ (स्वयादिसँ; धंगू) । मनूतय्सं धंगू व दगूया अन्तर मसियाः दंगोल च्वइपिं नं यक्व हे दु । येँया दंगोलया ज्या बुँ दायेगु खः। धंगूया ज्या यल क्वालखुया क्वाबहाः द्यःयात जा थुइगु खः ।

शेषान्त क्षेत्रं नेपालमण्डलय् दुहां वयाः बसोबास यानाः राज्यसत्तानाप सतिनाः प्रशासन, राजनीति, उद्योग, व्यापार, वैद्य ज्या आदि लजगाः याना वयाच्वंपिं जाततय्त स्यस्यः धयातःगु खः। न्हापा थुमि खुगू मूल जाति व ६८ उपजाति दुगु खः । तर लिपा लजगाः, थाय्बाय्, घटना परिस्थितिकथं अनेक उपजाति पिहां वयाः आः सच्छिं मल्याये धुंकल । धार्मिक ल्याखं थुमि नारायणशाक्त तन्त्र, शैवशाक्त तन्त्र, बौद्धशाक्त तन्त्र व विविध मतावलम्बी याना प्यंगू सम्प्रदाय दु । नेपालमण्डलय् येँ, यल, ख्वप, भोँत, धौख्यः, पन्ती, नाला, सांगा, धमाथू आदि थुमि मू वस्ती खः।

गोरखाया शाह जुजुपिन्सं नेपाःया शासनसत्ता थःगु ल्हातय् लाकेधुंकाः छखे राज्यशक्ति अतिकं निरकुंश व दमनकारी स्वभाव कथं न्ह्यज्यातसा मेखे जनस्तरं लोकतन्त्र, अधिकार व ह्यूपाःया निंतिं मदिक कुतः जुयावं वन । उकी १९९७ सालय् नेपाल प्रजापरिषद्या नेतृत्वय् जूगु राजनीतिक संघर्ष अतिकं चर्चित खः । देसय् सामन्ती दमनयात न्हंकाः न्हूगु राजनीतिक ह्यूपाःया म्हगस ज्वनाः न्ह्यज्याःगु थुगु राजनीतिक संघर्षया नेतृत्वया झ्वलय् नेवाःतय् भूमिका च्वन्ह्याः । थ्वहे झ्वलय् शहादत जुयावंपिं मध्ये शुक्रराज जोशी शास्त्री, गंगालाल श्रेष्ठ, चिनिया लाल सिंह, धर्मभक्त माथेमा, न्हूच्छेरत्न तुलाधर, भोगेन्द्रमान मास्केपिनि नां झ्वःछूवइ । गुकिया लिच्वः कथं ०७ सालया प्रजातान्त्रिक ह्यूपाः वल, देसय् सामन्ती राणा शासन क्वःदल ।
जन–आन्दोलनपाखें देसय् लोकतन्त्र व संसदीय व्यवस्था पुनःस्थापना व निर्दलीय राजनीतिया अन्त्यया निंतिं निम्ह नेवाः नेतृत्वपाखें मू भूमिका म्हितूगु खः । नेवाःया काय्मचा गणेशमान सिंह उगु आन्दोलनया सुप्रिम कमाण्डर कथं न्ह्यचिलादीगु खःसा वाममोर्चाया नकिं कथं मय्जु सहाना प्रधान न्ह्यःने वःगु खः । अले राजनीतिक ह्यूपाःया निंतिं विशेष यानाः स्वनिगःया नेवाःत छप्पँ छधी जुयाः सडकय् कुहां वयाः आन्दोलनया छगू निर्णायक थासय् थ्यंका बिल । थुगु आन्दोलनय् ब्वति कयाः शहादत प्राप्त जूपिं मध्ये नेवाःया काय् म्ह्याय्पिं यक्व दु । दक्कले लिपा सशस्त्र विद्रोह व शान्तिपूर्ण जन आन्दोलनया माध्यमं देसय् संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना यायेगु ज्याय् नं नेवाः समुदायया महत्वपूर्ण सहभागिता दुगु जुल 

६ थरी श्रेष्ठत मध्ये राजभण्डारी नं छगू खः । मल्लकालय् लायकुलिइ थीथी भण्डारया जिम्मेवारी काइपिं भन्ती, भंडेल (भण्डारी)या सन्तानयात राजभण्डारी धायेगु यात । जुजुया धुकतिइ मुली जुयाः ज्या याइपिं स्यस्यःत राजभण्डारी पशुपति महाद्यःया देगः व मेमेगु देगलय् नं धुकूया जिम्मा कयाः ल्याःचाः (हिसाब किताब) तइपिं
खः । थुपिं हिन्दूधर्म माने याइपिं येँया ग्वलय्, यल, ख्वप, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ मध्ये राजवंशी नं छगू थर खः । मल्लकालय ्राजवंशीत लाय्कूया भारदारत खः । जुजु खलःया खानदान नाप इहिपा जुयाः वंशज परम्परा स्वाःवंपिंत राजवंशी धायेगु यात । जुजु खलःया सन्तान जूगुलिं राजवंशी धाःगु खनेदु । हिन्दू धर्म माने याइपिं थुपिं स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप व नेपाःगाःया थीथी थासय बसोबास यानाच्वंगु खनेदु । नेपाःया इतिहासय् दकलय् न्हापां ने.सं. ८८६ वैशाखय् राजवंशी धंचा भारो, वया कलाः काय, भौ, छैजः नं दिवंगत मां अबुया नामं उमामहेश्वरया मूर्ति दयेका प्रतिष्ठा यात धकाः फम्मिया उमामहेश्वर द्यःया आसनय् कियातःगु दु ।

नेवाःतय् कलात्मक सिर्जना व सम्पदा, संस्कृति विश्व समाजय् गुकथं छगू बिस्कं अले अतिकं सौन्दर्यचेत व दार्शनिक प्रतिक कथं धस्वानाच्वंगु दु, थ्व सकसियां निंतिं आकर्षक जुयाच्वंगु दु । नापनापं नेवाः पुर्खाया कला, कृति व सम्पदापाखें नेपाः देय्यात अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलय् विशिष्ट थासय् थ्यंकेत तिबः जूगु दु । थुकिया माध्यमं नेपाःया गौरव थहां वनाच्वंगु दु । विशेषतः नेवाःतय् देगः, चैत्य, बहाः बही, सतः, फल्चा अले मूर्तिकला व चित्रकलापाखें नेपाःया मौलिकयात न्ह्यब्वया ब्यूगु दु । अथे हे थःगु पहःया जात्रा पर्व व बाजं, प्याखं, संगीतया प्रस्तुतिपाखें नं नेवाःयात थःगु कथं म्हसीकेत तिबः जूगु दु । नेवाः पुर्खापिन्सं देगः व चैत्यया जःखः
छाय्पिया वयाच्वंगु स्वकुंलाःगु चन्द्रमा व सुद्र्यः दुगु गुगु ध्वाँय् खः थौं उकियात राष्ट्रियस्तरं नालाः नेपाःयात अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलय् बिस्कं म्हसीका बीगु नेपाःया राष्ट्रिय ध्वाँय् कथं ब्वयेका वयाच्वंगु दु ।

मनूया जीवन हनेत मदयेक मगाःगु छगू प्रमुख तत्व लः खः । उकिं हे मानव सभ्यताया विकासया झ्वलय् संसारय् न्ह्याथाय् नं लः दु वा मदु धैगु खँयात मू बियातःगु दइ । नेवाः पूर्खापिन्सं नं च्वनेगु वस्ती विस्तार यायेत त्वनेगु लःया वितरण प्रणालीयात कयाः थीथी कथंया उपाय नालाकाःगु जुल ।
थुकी मध्ये उप्वः धैथें नेवाः वस्तीया निंतिं त्वनेगु लः उपलब्ध याकेत स्थायी श्रोत कथं लिक्कलिक्कसं च्वंगु खुसिंनिसें देय्धः (राजकुलो) म्हुया हयेगु व देय्या पिनेसं भतिचा च्वथ्याःगु थासय् लः मुंकेत ततःधंगु पुखू दयेकातःगु दु । थुज्वःगु पुखुलि मुंगु लःयात मनूत च्वनाच्वंगु लागातक थ्यंकेत दुनें दुने ल्वहं, अप्पा वा सिँया ध्वं लायातःगु दइ । नापं थुज्वःगु मनुखं त्वने जीक स्वस्थकर जुइमा धकाः थासंथासय् जल शुद्धीकरण यायेत मंगाःत दयेकातइ । मनूतय् सुविधायात ध्यानय् तयाः मू मू लागाय् गाःहिति म्हुयाः ल्वहं वा लुँहितिपाखें लः हायेगु याइ ।
लिक्कलिकसं खुसि मदुगु थासय् धाःसा ताल्लाबले सर्गतं गाइगु वा वःगु लः मुंकेत पुखू म्हुयातःगु दइ । अथे हे सुविधा व सम्भावनायात बिचाः यानाः त्वाःत्वालय् तुं म्हुयाः लः थकायेगु नं उलि हे चलन दु । गनं गनं बुंगाःचापाखें नं लःया सुविधा मुंकेगु याइ ।
महत्वपूर्ण खँ, थथे पुखू वा हितिया लः मनूतय् न्हिथंया आवश्यकता पूवंकेधुंकाः बाः वनीगु धःया लःयात मंगाः दयेकाः दुनें दुनें धः म्हुयाः बुँज्याय् हानं छक्वः छ्यलेगु प्रणालीयात नं नगर दुने नेवाः पुस्तापिन्सं यानावंगु दु ।
नेवाः वस्तीया दुने थुकथं लः व धःया अति व्यवस्थित प्रणाली विकास जुइधुंकूगु यथार्थया लिधंसाय् गुलिखे पुरातत्वविद्पिन्सं स्वनिगःया नगरीय प्रणालीया व्यवस्थायात विश्वया अतिकं पुलांगु मानवीय सभ्यता हरप्पा व मोहनजोडारोनाप ज्वःलाः धायेगु नं याः ।