Category: म्ये, बाजं व प्याखं

गुंलाबाजं पुचःया मूबाजं धाः खः । गुंलाबाजं बाहेक ङकूबाजं व नौबाजा पुचलय् नं धाः दुथ्याः । थिमिइ धाःयात ‘गुंलाखिं’ नं धाइ । शाक्यमुनि बुद्धया इलय् कपिलवस्तुपाखे लोकंह्वाःगु बाजं धाः शाक्यतय्‌सं नेपालय् हःगु खः धयागु न्यनेदु । थ्यं मथ्यं ३०–३५ सेमी तःहाकः व २०–२५ सेमी व्यासया दुने फुस्कुलुगु सिँग्वंयात निखेरं ह्वतय् साछ्यंगुलिं भुनाः धाः दयेकी । निखेरं सिथय् पंबालाया चाकय् हिनातःगु छ्यंगूचाःयात जवंखवय् ०.४ सेमी बालागु ख्वातुगु छ्यंगूबालाया तं सायेका तइ ।
मेमेगु नेवाः बाजनय् थें धाःया नं तिसः वइथाय् नासः व घ्वंसः वइथाय् माङ्काः धाइ । दनाः थायेत धाःबाजनय् पतार घानातइ । जव ब्वहलय् पतार दिकाः दनाः धाः थाइबलय् जवपाखे ल्हाःतिं व खवपाखे धाःकथिं थाइ ।
धाः छगः जक मथासे निम्ह, प्यम्ह, खुम्ह, च्याम्ह ज्वःखाकाः पुचलय् थाइ । धाःया ग्वाहालि बाजं भुस्याः खः । येँयाःया लाखे प्याखं हुइकीबलय् व थीथी ख्वाःपाः प्याखनय् नं धाः थायेगु चलन दु । थज्याःगु प्याखनय् उप्वः थें ल्वापुया (युद्ध) लुइ धाः थानातःगु खनेदु ।

धाःकथि
धाः थायेगु सिँयागु कथि हे धाःकथि खः । २–३ सेमी व्यासया थ्यं मथ्यं २५ सेमी तःहाकःगु थ्व कथि च्वका ग्वःलाका तइ । प्वःकापाखे ल्हाः म्हूचिनाः ज्वनेगु धाःकथिं च्वकां धाःया माङ्काःपाखे थाइ ।

धिमय् नेवाःतय्‌सं थाइगु तसकं लोकंह्वाःगु बाजं खः । सः तःसः जुइगुलिं न्हापा सैनिक बाजंकथं व बस्तिपिने बुँज्या वनेत जंगलि जनावर ख्यायेत थ्व बाजं थायेगु चलन दुगु खँ नं न्यनेदु । न्ह्यागुं जात्रा पर्वय् मेमेगु बाजं खलःया दकलय् न्हापा धिमय् बाजं खलः च्वनी । न्हापा न्हापा धिमय्या विशेष बोल थानाः सिथं यंकीगु नं चलन दुगु खः । थ्व चलन थौंकन्हय् खने मदु । धिमय् उप्वः थें ज्यापु जातिं थाइगु खःसां थासंथाय् शाक्य, ताम्राकार, स्यस्यःत व मेमेपिंसं नं थानाच्वंगु खनेदु ।
धिमय् तसकं पुलांगु लोकबाजं खः । पुलां पुलांगु धिमय् सिँग्वं गथे खः अथेहे बकुलाक जूसां दयेकातःगुलिं नं थ्व बाजं पुलांगु खः धयागु सीदु । लिच्छविकाल स्वयां न्ह्यःनिसें दुगु अनुमान यानातःगु धिमय्या पुलांगु नां ‘धेमस्‌’ खः । किराँततय्‌गु बाजं च्याब्रुङलिसे ज्वःलाःगुलिं ‘धिमय् किराँतकालीन बाजं खः’ धयागु धापूयात तिबः बियाच्वंगु दु । धिमय् दुने फुस्लुंगु तःग्वःगु उत्तिस, हलू बाय् सिसौंया सिँग्वंयात निखें छ्यंगुलिं भुनाः उकियात निखें तं सालाः दयेका तइ । थौंकन्हय् लीयागु नं धिमय् दयेकेगु थायेगु चलन वःगु दु । धिमय्या देय्‌पापाखेया छ्यंगू दुने दथुइ अप्पाचुं, ल्वहंचुं, गुंगू आदियागु मसला दयेकाः इलातइ ।
नेवाःतय्‌सं थाइगु धिमय् निथी दु— तग्वः धिमय् व चीग्वः धिमय्‌ । थुपिं निथी धिमय् ग्वलं जक पाःगु मखु निथी धिमय्या बोल, थाइगु ई व परम्परा सकतां पाः । तग्वः धिमय् पुलांगु नेवाः बाजं खःसा चीग्वः धिमय् लिपा तिनि छ्यलाबुलाय् वःगु खः धइगु जनविश्वास दु ।
धिमय् थायेत भंगलय्‌तक वयेक गःपतय् क्वखानाः जवय् कथिं व देय्‌पाय् ल्हाःतं थाइगु खः । धिमय् निम्ह, प्यम्ह, खुम्ह, च्याम्ह आदि ज्वःलाकाः पुचलय् थाइ । येँय् व यलय् धिमय्या गुहालि बाजं घौ/कँय्‌पु बाय् भुस्याः खःसा ख्वपय् भुछ्याः (भुस्याः) व सिछ्याः/सिस्याः (छुस्याः) थाइ । धिमय्या बोल बाजनं पिज्वयेके अःपुुगुलिं थुकियात थाये अःपुगु बाजंकथं कयातःगु दु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत जक मखु छथाय्या हे त्वाः पतिकं धिमय् बोल पाः । नेसं.१११४ य् येँय् जूगु धिमय् ब्वज्याय् स्वनिगःया ८७ गू धिमय् खलकं ब्वतिकाःगु दु । इलंइलय् येँ, यल, ख्वप, भ्वँत आदि नेवाः बस्तिइ तःक्वः धिमय् थायेगु ब्यज्या व धेंधेंबल्लाः जुयाच्वंगु दु ।

धिमय् जव (नासः)पाखे पौया कथिं थाइ । थुकियात धिमय् कथि, पौ कथि, ख्वता कथि, दं कथि, नासःकथि, ताखुर्चा आदि यक्व नां दु । मेथाय्या धिमय् कथि च्वकाय् चाःतुइका तःगु दइसा ख्वप, थिमि, किपूपाखेया धिमय् कथि तप्यंगु हे दइ ।

धिमय् थायेगु तःताजि बोल दु । गथेकि द्यः ल्हायेगु, लँपो, तँपो, धुँन्यापो, मंगलपो, साँया पो, माँ तनेगु आदि । थुपिं गुलिं बोलत विशेष थासय् व इलय् जक थाये ज्यूसा गुलिं न्ह्याबलें नं थाये ज्यू । गथेकि धुँन्या हीकेत थाइगु धुँन्या पो, लँय् वनीबलय् थाइगु लँ पो, सायाःबलय् थाइगु साँयाःपो, धिमय् च्वः, परताल (प्रताल), पलेमां आदि थीथी तालय् थाइगु खः ।
ख्वपय् धिमय् बोलयात द्यः ल्हायेगु, च्वः/छुवां, न्ह्याः, गुँ, माः आदि थीथी ब्वथलातःगु दु ।