स्वनिगःया नांजाःपि प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये चाँगुइ च्वंम्ह चाँगुनारायण नं खः । थन समन्तभद्र बोधिसत्वया प्रतीक किलेश्वर महाद्यः, छिन्नमस्ता (म्वःमदु अजिमा), खुसि सिथय् गोकर्णय् नैरात्मा गुह्येश्वरीया प्रतीक कान्ति भैरव÷ काली भैरव नं दु । चौलागा चःह्रेनिसें बछलाथ्व तृतीयातक कान्तिभैरव व किलेश्वरया जात्रा हनी ।
जात्रा झःझः धायेक हनेत चौलागा त्रयोदशीकुन्हु नाय्तय्सं नाय्खिं बाजं थानाः देय् चाःहिलेवं थम्हं जिम्मा काःगु ज्या बांलाक याइ । चःह्रेकुन्हु चाँगुनारायण द्यःयाथाय् नीसी यानाः सुथय् निफा जाकिया जा थुयाः काली व भैलःद्यः दयेकी । थ्वयात जाद्यः नं धायेगु याः । जाद्यः (भुजा) क्वबियाः जात्रा यानाः देगलय् छाइ । आमाइ मांया ख्वाः स्वयेकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं किलेश्वर महाद्यः व कान्ति भैरवयात खतय् बिज्याकी । थीथी गुथिपाखें दाफा बाजं, धिमे व नाय्खिं बाजं थानाः जात्रा यानाः इकु त्वालय् थ्यनेवं द्यः पुज्याइ । बलम्पु त्वालय् थ्यनेवं भैलःद्यःयात भोग बी, किलेश्वरयात नैवेद्य छानाः द्यः पुज्याइ ।
बछलाथ्व पारुकुन्हु बान्हि बी न्ह्यः मतयाः न्ह्याकी । जुजु लानिया प्रतीककथं निम्ह मनूयात थीथी तिसां छाय्पियाः बाजं थानाः देय् चाःहीकी । बहनी हाकनं द्यःखः जात्रा याइ । चछि दाफा थानाः द्यःयात पुज्यानाः भोग बी । बछलाथ्व द्वितीयाकुन्हु कान्तिभैरवयात ‘देश दर्शन, जात्रा’ याकेगु झ्वलय् डाँछि, ब्रम्हखेल, भद्रवास, सक्वतक यंकी । किलेश्वरयात बँय् दिकेमज्यूगुलिं क्वबिया हे तइ । बछलाथ्व तृतीयाकुन्हु चाँगुइ किलेश्वर, कान्तिभैरवयात झ्वःलिक तयातइ । सुथंनिसें द्यःपुज्याः वइपिं म्वःम्वः दइ । बहनी खतय् स्वांमाः, झल्लर व पताः छानाः छाय्पियाः द्यः जात्रा सिधयेवं द्यःपिंत द्यःछेँय् लसकुस यानाः दुकायेवं जात्रा क्वचाइ ।
Category: संस्कृति व सम्पदा
-
चाँगुया किलेश्वर, कान्ति भैरव(काली भैरव) जात्रा
-
चाबही गणेद्यः व भैलःद्यःया जात्रा
स्वनिगःया तसकं महिमां जाःपिं प्यम्ह गणेद्यः मध्ये चाबहीया गणेद्यः छम्ह नं खः । थुम्ह गणेद्यःयात चन्द्रविनायक, श्वेतविनायक, रक्तविनायक वा ल्वहंसाला गणेद्यः धकाः नं धायेगु याइ । प्राचीनकालंनिसें सांस्कृतिक व धार्मिकरुपं महत्वं जाःगु थुगु थाय्या गणेद्यःया जात्रा दँय्दसं कछलाथ्व पुन्हिकुन्हु (सकिमिलापुन्हि) निसें कछलागा तृतीया तक जुइ । जात्राया तयारी कथं कछलाथ्व द्वादशीकुन्हु गुथियारतय्सं पशुपतिया अमालकोट कचहरी वनाः दिन काःवनी । कछलाथ्व पुन्हिकुन्हु (सकिमिला पुन्हि) जात्राया न्हापांगु न्हि कथं गणेद्यःया न्ह्यःने हलिमलि ब्वयाः जात्रा शुरु याइ । थ्व हे दिं उगु प्रांगणय् च्वंम्ह भैलःद्यःया न्ह्यःने मि च्याकी । पूर्वपाखे च्वंगु चाकलाः दबुलिइ मस्तय्त मरःजा नकी । थ्व हे दिंकुन्हु लामपोखरीया पिंगला विहारया न्ह्यःने च्वंम्ह ल्वहंयाम्ह ध्वंयात शाक्य गुथियारतय्सं निमुरि जाकिया जा थुयाः ध्वंया म्हय् लेपन याइ । अनंलि ध्वंयात पुजा याइ । अन नं मि च्याकी ।
पारुकुन्हु गणेद्यः व भैलःद्यःया गुथियार पाःलाःया छेँपाखें निम्हं द्यःपिनिगु प्रतीकात्मक मूर्ति हयाः विराजमान याकी ।
अमालकोटया द्वारें सरकारी पुजा यायेवं जात्रा न्ह्याइ । निम्हं द्यःपिंत खतय् तयाः न्हापांगु दिंया जात्रा न्ह्याइ । चान्हय् थासंथाय्या पुजा फयाः चारुमति विहार न्ह्यःने थ्यंकाः जात्रा समापन याइ । द्वितीयाकुन्हु हानं चाबहीया नेवाः बस्तीइ निम्हं द्यःपिनिगु जात्रा न्ह्याकाः भैरवया खःयात कुटुबही त्वालय् दिकाः गणेद्यःया खः पशुपतिइ दुने यंकी । अनं खः लितहयाः हाकनं थासंथासय् पुजा फयाः चारुमति विहारया दबुलिइ दिकेहइ । तृतीयाकुन्हु तःधंगु खतं चिधंगु खतय् द्यःपिंत विराजमान याकाः थासंथासय् सिन्दुर जात्रा याइ । द्यःपिंत पाःलाःया छेँय् न्हूम्ह भौमचा दुकाये थें लसकुस यानाः दुकयाः उगु दँया जात्रा क्वचायेकी ।
विशेष यानाः भाकल पुजा, सुयां भिंगु ज्या यायेत, मचाजंक्व, इहिपाया लिसें ल्वचं मकयेमा धयागु मनसुवां चाबही गणेद्यःया पुजा स्वनिगः व स्वनिगःया पिनेच्वंपिंसं यायेगु याः । मस्त व बुराबुरितय्त म्हय् कै वयाः दुख जुयाच्वंसा किसली तयाः पुजा यायेवं ल्वय् लनीगु जनविश्वास अझं ल्यंदनि । अथे हे भैरवया न्ह्यःने सकिमिला पुन्हिकुन्हु च्याकीगु मिइ जँ पनेगु यातकि जँ स्याःगु ल्वय् मदइगु जनविश्वास दु । -
चिकंबही (सप्तपुर महाविहार)
यल च्यासः त्वाःया गाःहिति च्वसं चिकंबही (सप्तपुर महाविहार) दु । थुकियात चुपिंखा विहार नं धाइ । थन वनेत तःहाकःगु त्वाथः गयाः वनेवं मूलुखा वइ । दुने महांकालया मूर्ति तयातःगु दु । न्ह्यःनेसं बहीदेगः दु । देगःया लुखाया फुसय् अक्षोभ्य अले जवंखवं प्रज्ञापारमिता व षडक्षरी लोकेश्वर दुगु तोरण तयातःगु दु ।
लुखाया जःखः सिंह व गं निगः दु । दुने धातुया तिसावसतं पुंकातःम्ह अक्षोभ्य बुद्धया मूर्ति दु । उकिया न्हापांगु तल्लाय् कलात्मक क्वस्वःगु सँझ्याः दु । वयां च्वय् छतँजाःगु देगः दयेकाः उकिया द्यःने कलात्मक गजू छुनातःगु दु । उकिया जःखः नितँजाः छेँ दनाः बहीया छचाःखेरं पौ सरह जुइक स्वाकातःगु दु । न्ह्यःनेच्वंगु भागया जीर्णोद्धार जूगु दु । बँय् चिकंअप्पां सियातःगु दु ।
थ्व विहारया निर्माण गबलय् जुल धइगु ऐतिहासिक प्रमाण मदु । अथेसां यलया मूबही मध्ये थुकियात नं छगू कथं कयातःगु ल्याखं थ्व नं थनया पुलांगु बही दुने लाः । अथे हे ने.सं. १४४या छगू अभिलेखय् थन चिकंअप्पां सिउगु खँ उल्लेख दु । अथे हे ने.सं. ५३५य् थन अभिताभ बुद्धया मूर्ति स्थापना याःगु नं अभिलेख दु । थन पञ्चविर आजुपिन्सं धार्मिक क्रियाकलाप न्ह्याकावयाच्वंगु दु । थन उमिसं दुजःपिनि कायमस्तय्त बन्दे लुइगु, आजु तँय् थ्यंपिन्त नायःलुइगु, थपाः त्वयेगु आदि व्यवस्था याइ ।
अथे हे थन पाः कथं बहीद्यःयाथाय् पाः कयाः द्यःया खेचायेकेगु, नित्यपुजा यायेगु, आरती यायेगु आदि याइ । थन दँय्दसं वैशाखशुक्ल अष्टमीकुन्हु बही बुसाधं, श्रावणशुक्ल प्रतिपदानिसें लछियंक लुँचिद्यः थायेगु, गुंलाज्वःछि गुंलाधर्म हनेगु, आश्विनकृष्ण तृतिया व चतुर्थीकुन्हु बसुन्धरा व्रत दनेगु, वैशाखकृष्ण दशमीकुन्हु देगुद्यःपुजा, पौषकृष्ण दशमीकुन्हु दिशि पुजा, सिपुन्हिकुन्हु सर्वसंघगुथि व गुंलाधुंकाः नामसंगीति पुजा यायेत गुथि दु ।
थ्व बही यलया बही मध्ये कचाबही यक्व दुगु बहीकथं नं म्हसिउ । थुकिया प्यंगू कचाबही थुकथं दु – बुरमां बैद्यबहाः (मणिकुट विहार), चिकंबहिचा (त्रिरत्नवीर विहार), भैषज्यबहाः (भैषज्यराज विहार) व कुलरत्न बहाः (सुमंगल विहार) । उकिया लिसें थ्व बहीया छगू कचाबही येँय् व मेगु कोटेश्वरय् तकं दु ।
-
चीधंबहाः (जिन उद्धार विहार)
वँतु तःधंबहाःया न्हापांगु कचा बहाःकथं थ्व बहाःयात कयातःगु दु । तःधं बहाःया पश्चिमपाखे थ्व बहाः दु । थ्व बहाःयात संस्कृत भासं जिनउद्धार विहार धाइ । बहालय् दुहां वनेगु मू लुखा पिनेसं ल्वहंया तःधिकःपिं निम्ह सिंह जवंखवं खंकेफु । थ्व विहारया थापना गुबलय् यात धयागु स्पष्ट मजूसां थन तयातःगु ने.सं. ६६० या शिलापत्रकथं विहारया थापना वसिबें न्ह्यः हे जुइधुंकूगु अनुमान दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यया जवंखवं ल्वहंया शारिपुत्र व मौद्गल्याण तयातःगु दुसा क्वाःपाःद्यया फुसय् सिँया त्वलं दु । क्वाःपाःद्यथाय् दुहां वनेगु फःया त्वाथलय् चीधिकःपिं ल्वहंया सिंह जवंखवं तयातःगु दु ।
क्वाःपाःछेँया मातं तलाय् स्वपाःझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः दुसा वयां च्वय् च्वतय् विमानझ्याः दु । तर वयां च्वय्या ब्व आधुनिक शैलीं तसकं तजाः जुइक दयेकातःगुलिं थ्व छेँया वास्तविक रुपं मदयेधुंकूगु खंकेफु । चुक पाय्कूगु थ्व बहाःया दथुइलाक्क ल्वहंया शिखरशैलीया देगः दु । थ्व देगःया क्वसं क्वाःपाःद्ययात ज्वजोलपियाच्वंगु छगू मूर्ति न पलिस्था यानातःगु दु । वया न्ह्यनेसं जज्ञ गाः दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने स्वंगः चिभाः झ्वलिं थापना यानातःगु दुसा उपिंमध्ये दथुया देगः क्वसं न्यागः गाः दु । क्वाःपाःछेँया जवपाखे कुनय् छत्रपालयात बार तयातःगु खनेदु ।
थ्व बहाःया तोयौजुं (चप्पाफ्य आजुं) हे सम्यक न्यायेका वंगुलिं सम्यकया इलय् थ्व बहाःया तसकं महत्वपूर्ण भूमिका दु । उकिं दँय्दँसं गुंलाबलय् बहीद्यः ब्वयेबलय् दीपंकर बुद्धया नापं चप्पाफ्य आजुया मूर्ति नं ब्वयेगु यायेमाः । थन बहालय् क्वाःपाःद्ययात यायेमाःगु नित्यकर्म पुजा व मेमेकथंया पुजाआजा व परम्परा बहाःया सर्वसंघपिंसं याना वयाच्वंगु दनि ।
-
चुकबहाः (चक्रवर्ण महाविहार)
तंगः बहाःया लिक्क खवपाखे च्वंगु लँपुु सिथय् च्वंगु ताःहाकःगु गल्लि फ्वचायेवं मानदेव संस्कारित चक्रवर्ण महाविहार (चुक बहाः) थ्यनी । थ्व बहाः चिकिचाकूगु थासय् उतराभिमुख यानाः क्वाःपाःद्यःया देगः छगः दनातःगु दु । थ्व देगः स्वतँ जाः । नितँ पौ व पलिं च्वय् देगःचा छगः थकयाः गजू तयातःगु दु । थुगु देगःया फलय् ल्वहंया तःधिकःपिं सिंह निम्ह दु । थनया कलात्मक लुखाया च्वय् न्यापाः झ्याः व थ्वया जवंखवं निपाः चिचीपाःगु झ्याः दु । थ्वयां च्वय् नं झ्याः छुनातःगु दु । थनया क्वाःपाःद्यः उतराभिमुख रत्नपाणी वोधिसत्व खः । बहाःया दथुइ चैत्य छगः व धर्मधातु मण्डल छगः दु ।
यलया मूबहाःया धलखय् दुथ्यानाच्वंगु चुक बहाः, मानदेव जुजुं दयेकावंगु धयागु धापू दु । उकिं थ्व विहारया नां मानदेव संस्कारित चक्रवर्ण महाविहार जूगु धयागु धापू दु । राइट वंशावलीइ नं थ्व बहाः मानदेव प्रथमं दयेकावंगु खः धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।
खला लिच्छवि अभिलेखय् नं मानदेव विहार उल्लेख जुयाच्वंगु दु । तर मानदेव विहार निर्माण जुयाच्वंगु थाय् निश्चित रूपं थ्व हे खः धकाः ऐतिहासिक प्रमाण धाःसा लुयावःगु मदुनि ।
चुक बहालय् बज्राचार्य संघ ४३ म्ह दु । थनया ज्या व्यवस्थित रूपं न्ह्याकेत थुगु संघया दुजःत मध्ये थकालि न्याम्हेसिया पञ्चस्थविर लुइमाःगु चलन दु । थुपिं पञ्चस्थविर आजुपिं व संघया दुजःपिं मुनाः थकालिकथं थन द्यःपाः फयाः नित्यपुजा यायेगु ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु । थन प्रत्येक संन्हू, पुन्हि, अष्टमिया नापनापं गुंला लछियंक नामसंगीति, धारणी, स्तोत्रादि पाठ यायेगु चलन दु । अथे हे दँय्दसं श्री धर्मधातु बागिश्वरया बुसाधं नं यायेगु याना वयाच्वंगु दु ।
-
च्वबहाः द्यः
थ्व द्यःयात फुक्क प्राणीपिन्त आनन्द बीम्ह जूगुलिं आनन्ददादि लोकेश्वर धाःगु खः । नाथ सम्प्रदायतय्सं न्हापांम्ह नाथया रुपय् आदिनाथ धाःगु खः । नेवाः पुचलय् तःधंगु ल्वय् लंकाबीम्ह द्यःया रुपय् कयातःगु दु । थुम्ह लोकेश्वर नेपालमण्डलया प्यम्ह लोकेश्वर मध्ये छम्ह खः । थुम्ह लोकेश्वरया मेला असोजपुन्हिनिसें सकिमिला पुन्हि लछितक जुइ । मुखःअष्टमीकुन्हु तःधंगु मेला जुइ । परिवारय् सुं नं जःपिं सित धाःसा सीगु दछिया दुने मत छ्वयेकी ।
थुगु थासय् मेला क्वचाइगु न्यान्हुतक छुं हे मनसे माय् (मास) अपसं च्वनी । न्ह्याथेंजाःगु तःधंगु ल्वय् नं मदय्का बीम्ह जुगुलिं श्रद्धाकथं थलबल छायेगु याना वयाच्वंगु दु । च्वबहाःयात इन्द्रदेव संस्कारित कच्छपाल गिरी महाविहार, सुवर्णगिरी महाविहार, गन्धवती महाविहार, असना लोकेश्वर महाविहार नं धाइ । थनया मनूतय्सं थाय्या नामं च्वबहाःद्यः धाइगु खः । थुगु विहारया जात्रा चैत्रशुक्ल अष्टमीकुन्हु जुइ । च्वबहाःया करुणामय द्यःया न्हवं चैत्रशुक्ल प्रतिपदाकुन्हु जुइ । चैत्रशुक्ल द्वितीयाकुन्हुनिसें करुणामय द्यःयात लँपुलिं छायेगु याइ । खुन्हुतक थसिया नेमकुलतय्सं लँपुलिं छाइ ।
इहि मण्डपय् तयाः गंकेधुंकाः दशकर्म विधि पूवंकी । पंचबुद्ध दुगु मुकुट पुइकाः मन्दः स्वचाः चाःहुइकी । भूत प्रेत, सिंघणी, ब्याघ्रणी, डाकिनी, झिगू दिशाया लोकपालपिन्त बलिपूजा याइ । काहा पुयाः नेमकुलतय्सं लोकेश्वरयात बुयाः देगलय् दुने तइ । नवमीया दिंकुन्हु गणेश व पीठय् मांसाहुति बलिपूजा याइ । च्वबहाद्यवं ल्वय् लंकी धैगु विश्वास व आस्थाया कारणं ल्वय् जूपिं ब्वनाः थुगु थासय् वय्गु याइ । येँया दकलय् लिपायाम्ह जुजु जयप्रकाश मल्लया नं वैद्यतय्सं लंके मफुगु ल्वय् थुगु थासय् वयाः लन धैगु धापू दु ।
-
च्वबहाःद्यः जात्रा
येँया दक्षिणय् लाःगु च्वबहाः डाँडाय् प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह आनन्दादी लोकेश्वर स्थापना यानातःगु दु । मेमेपिं लोकेश्वरपिंत थें थुम्ह करुणामय द्यःयात नं न्हवं यायेगु लिसें दँय्दसं खः जात्रा यायेगु चलन दु । नेपाल संवत्या तिथिकथं चौलाथ्व पारुकुन्हु आनन्दादी लोकेश्वरया न्हवं जुइ । न्हवंया निंतिं श्रीपञ्चमीकुन्हु च्वबहाःया पान्जु (शाक्य) व धंगू (डंगोल)त यलय् वनाः चापुजा यानाः यलय् च्वंपिं कुम्हाःतय्थाय् कलश दयेके बी । व हे कलशय् न्यखु व बागमति खुसि ह्वनाच्वंगु थाय्या लः कयाहयाः आनन्दादी लोकेश्वरयात न्हवं याकी । न्हवं यायेत लोकेश्वरया न्यास लिकयाः कलशय् तइ, अले द्यःयात देगलं पिकाइ । न्हवं सुनाकुथिया नेमकुलतय्सं यायेमाःगु चलन दु । न्हवं यायेधुंकाः चौलाथ्व तृतीयाकुन्हु लोकेश्वरयात देगलं पिने तयाः हे लंपुं छायेगु ज्या याइ । थ्वयां लिपा चौलाथ्व सप्तमिकुन्हु छ्वय्लाभू याइ । थ्व धुंकाः इहि मण्डपय् तयाः दशकर्म विधिं पुजा यानाः कलशय् च्वंगु प्राण द्यःयात प्रतिस्थापन याइ । पुजा क्वचायेकाः द्यःयात बज्रसत्वया प्रतीक पञ्चबुद्धया मुखः पुइकी ।
चौलाथ्व अष्टमीकुन्हु साइत स्वयाः कलशया लः बागमति व न्यखु ह्वनाच्वंगु थासय् हे चुइके यंकी । अन हे द्यः लायेगु धकाः खुसिइ पुजा यानाः दुरु व स्वां छाइ । अले दाफ्वःस्वांयात कलशय् दुत कयाः द्यः लानाः हयाः न्हिच्छि सतलय् तयातइ । सनिलय् जात्रा यानाः च्वय् विहारय् थतहइ । नवमिकुन्हु चीधंगु खतय् तयाः च्वबहाःया देगः चाःहुइकी । थुबलय् द्यःयात स्वंगू कुनय् च्वंगु मण्डपय् विराजमान याकेमाःगु चलन दु । अनं लिपा हानं इहि मण्डपय् विराजमान याकी । सकतां ज्या क्वचायेकाः पाञ्जु, गुरुजु, आजु व नेमकुलपिंत पञ्चदान बी । थ्व धुंकाः बौ वाये यंकी । बौ वायेधुंकाः द्यःयात बुयाः आसनय् विराजमान याकी । थुकथं च्वबहाः द्यःया खः जात्रा क्वचाइ ।न्हवं यायेगु
न्हवं यायेगु धयागु छगू कथं न्हूधाः यायेगु खः । न्हवंयात धलिं लुइगु नं धाः । मेगु अर्थय् न्हवं धयागु महास्नान नं खः । न्हवं याइबलय् घ्यः, कस्ति, दुरु, धौ व लः ल्वाकछ्यानाः द्यःयात म्वःल्हुकी । अथे जुयाः न्हवं यायेगु वा धलिं लुइगु वा महास्नान धाःगु खः ।माय्अपसं
दँय्दसं मोहनि क्वचाइगु न्हि कतिंपुन्हिनिसें स्वन्तिया सकिमिलापुन्हितक लच्छियंक च्वबहाः द्यःयाथाय् मेला जुइ । गुँलां स्वयम्भूइ भक्तजनपिं द्यइके वनी थें हे थ्व लछि भक्तजनपिं च्वबहाः द्यःयाथाय्व नेगु चलन दु । विशेष यानाः यलयापिं अप्वः धयाथें सुथय् च्वबहाःद्यःया दर्शन यायेत वनी । थ्व हे मेलाया लिपांगु न्यान्हुयात विशेष न्हि कथं कायेगु याइ । थ्व न्यान्हुया न्हियात माय्अपसं धाइ । अपसं धायेवं छन्हु जक व्रत च्वनीगु खः । तर माय्अपसंयात कठीन व्रत च्वनेगु कथं कयातःगु दु । थ्व व्रत तःधंगु एकादशीनिसें पुन्हि तक च्वनी । माय्अपसं व्रत च्वनेत च्वबहाःयापिं जक मखु ममेथाय्यापिं नं वइ । थुगु व्रत च्वनीपिं व्रत च्वनेधुंकाः बहालं पिहां वने मज्यू । च्वबहालय् हे छचाःखेरं च्वंगु फलय् सु लानाः च्वनी । व्रतय् च्वनीपिंसं न्हिंन्हिं अनया खुसि वा बुंगाःचिया लखं म्वःल्हुइमाः । व्रत च्वनीबलय् पालं धकाः न्हिं छकः द्यःया जल जक त्वनी । व्रतया इलय् भजन कीर्तन यानाः, द्यःया बाखं न्यनाः व आरती यानाः न्हि छ्याइ ।
थ्व व्रत च्वने तसकं थाकु । व्रतया लिपांगु न्हिकुन्हु इहिपा जुइधुंकूपिं मिसातय्त जूसा भाःतम्ह वयाः थंवइ । छगू पुलांगु जनधारणाकथं थ्व व्रतया लिपांगु न्हिकुन्हु इहिपा जुइधुंकूपिं मिस्तय्त भाःतम्ह वयाः थंमवल धाःसा पारपाचुके जूगु सरह तायेकी । थज्याःगु संस्कारयात नेवाः समाजं नं स्वीकार याः । माय्अपसं च्वंपिंसं व्रत च्वनेधुंकाः नं दच्छितक नियमय् च्वनेमाः । दच्छि लिपा पुन्हिकुन्हु दरुपुजा यानाः व्रत पूवंकी । मिजंत थुगु अपसं च्वन धाःसा मांअबु वा छेँजःपिं वयाः थंवयेमाःगु चलन दु ।लंपुं छायेगु
दछिइ छकः द्यः न्हवं यायेधुंकाः द्यःया ख्वाःपाः व म्हय् ह्याकुं वंथाय् माथं वंकेगुया लिसें न्हूगु रंगं छाय्पीगुयात लंपुं छायेगु धाइ । -
च्वाकं बही (कीर्तिपुण्य महाविहार)
लगंत्वाःया न्हाय्कंबही लिक्कसं दक्षिणपाखे च्वंगु बही खः–च्वाकंबही । थ्व बहीयात नं कीर्तिपुण्य महाविहार धयावल । चलनचल्ती भासं थ्वयात कोथुबही नं धायेगु याः । वास्तवय् थ्व बहीया क्वाःपाःछेँ छगूबाहेक मेगु भौतिक संरचना फुक्क चुकया रुपय् खनेदु । थ्व बहीया क्वाःपाःछेँ बि.सं.२०३० तक नितँ जाः जक खः । आः पुनःनिर्माण याःबलय् स्वतँ जाः याःगु दु । क्वापाःछेँया तोरंया रुपय् कलात्मक ल्वहंया लुखा तयातल । दकसिबे च्वय् हरिहरवाहन लोकेश्वर व छचाःलिं थीथी द्यपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । लोकेश्वरया च्वय् अक्षोभ्य बुद्ध तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं सिंह निम्ह, ततःपाःगु तिकिझ्याःत दु ।
लुखां दुहां वनेवं मेगु छगू लुखा दुने पश्चिमाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातःगु दु । थ्व बहीया शाक्यपिनिगु आगंद्यः बज्रयोगिनी खः । बही दुने क्वाःपाःछेँया पिनेसं खवपाखे मन्दःपाः व स्वयम्भूया चिग्वःगु चीभाःद्यः, व बहीया दथुइ लाक्क चिभाः निगः पलिस्था यानातल । थ्व बहीया सर्वसंघ नःबहीपाखें वःपिं धाइ ।
-
छुस्याबहाः (गुणाकर महाविहार)
थ्व विहार ध्वाखाबहाःया कचाबहाः कथं उत्तर दिशाया ज्याथा त्वालय् लाः । येँया थीथी बज्रयानी बौद्धविहारत मध्ये पुलांगु रुपकथं थ्व हे छगूबहाः जक ल्यनाच्वंगु दनि । उकिं थ्व बहाःयात बज्रयानी विहारया नमूनाकथं नं कयातःगु दु । ने.सं.७६९ पाखे थ्व बहाः दयेकेसिधःसां ने.सं.७८८ य् जुजु प्रतापमल्लयात विहारया दाता गुणज्योतिं लसकुस यासें उलेज्या याःगु अभिलेखय् न्ह्यथनातःगु दु । थ्व इलय् विहारय् हरिहरवाहन लोकेश्वरयात नं पलिस्था याःगु खः ।
थ्व बहालय् छचालिं फः दयेका नितँजाः यानाः आँय्पापौ चिनातःगु दु । बहालय् दुहां वनेगु मू लुखा ज्याथाया उत्तर दिशापाखे दु । ने.सं.७९३ न्ह्यथनातःगु मू लुखाया तोरनय् प्रज्ञापारमिता तयातःगु दुसा जवंखवं निम्ह तःधिकःपिं सिंह तयातल । विहारय् दुहां वनेखतं जवय् महांकाःद्य व खवय् गणेद्यः पलिस्था यानातल । बहालय् क्वय् वनेगु त्वाथलय् जवंखवं निम्ह सिंह नं दु । मू लुखाया चुलिंचु दक्षिणपाखे क्वाःपाःद्यः दु । थन उत्तराभिमुख जुयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातल । मू लुखा पिनेसं चिचीपाःगु तिकिझ्याः, जवंखवं सारीपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति व ल्वहंपौ, अथेहेचिचीधिकःपिं थीथी द्यःया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु ।
विहारया पश्चिम, पूर्व दिशाय् ततःपाःगु झ्याः छुनातःगु क्वथा दु । उगु क्वथाः लिक्कसं ध्याकुनय् चीधंगु छकू छकू क्वथाः दु । मातं लिक्कसं क्वाःपाःद्यया मू लुखापिने निम्ह किसि तयातल । मू लुखाया च्वसंया तोरनय् ने.सं.७९६ ई उल्लेख यानातःगु दु । थ्व सालय् विहार जिर्णोद्धार याःगु धयातल । उगु तोरनय् महाअक्षोभ्ययात दथुइ लाक तयाः छचाःलिं झिम्ह तान्त्रिक द्यःपिंसं घेरे याकातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया च्वय्या तलाय् पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः, पूर्व–पश्चिम दिशाय् नं अथेहे दयेकातःगु खनेदु । ध्याकुनय् जवंखवं तिकिझ्याः दुसा उत्तर दिशाय् कलात्मकझ्याः व जवंखवं तिकिझ्याः दु । क्वाःपाःद्यःया चुलिंचु थ्व बहाः दयेकाबिज्याःम्ह दाता गुणज्योती,वया तःधिकःम्ह कलाः यदुमतीलक्ष्मी व चीधिकःम्ह कलाः हेलमति लक्ष्मीया मूर्ति पलिस्था यानातःगु खनेदु । बहाया दथुइ चिभाः,लोकेश्वर,स्वयम्भू चैत्यया प्रतीक,क्वाःपाःद्यः न्ह्यःने चीधंगु थामय् सिंह छम्ह पलिस्था यानातःगु दु । अथेहे तग्वःगु शिखरशैलीया देगः छगः नं पलिस्था यानातःगु दु । थ्व देगःया न्ह्यनेसं जज्ञगाः छगाः नं दुसा क्वाःपाःद्यया खवय् कुनय् छत्रपाल नं दु ।
-
छ्वास
सिकय् बुकय् मदयेक मगाःगु थाय् छ्वास खः । नेवाः समाजय् छ्वास बस्ती पिने अर्थात् ध्वाकां पिने दुवाः वा प्यकालँय् फोहर वांछ्वयेत दयेकातःगु थाय् खः । छ्वास धार्मिक व सांस्कृतिक दृष्टिं महत्वपूर्ण खनेदु । नेवाःतय् थीथी संस्कारय् थाय्भु नकाः थीथी भ्वजय् व दिगुपुजाय् कलःगालय् यंकाः चिप वायेगु याइ । अथे हे गथांमुगःबलय्, छेँय् बौ बीबलय् व छेँय् शान्तिस्वस्ति याइबलय् नं छ्वासय् बौ तयेगु याइ । झीगु तजिलजि कथं मचाजंक्व, ज्याःजंक्वबलय् थाय्भु नकाः चिप कलःगालय् वाइ । अथे हे इहिपाबलय् म्ह्याय्मचायात पित बी न्ह्यः सब्जं नकी, ह्वंकेबलय् थाय्भुइ तयाः सब्जं (सहभोजन) नकेधुंकाः कलःगालय् वाये यंकी ।
अथे हे बौद्धतय् तःजिगु पुजाय् चचा हालाः भ्वय् नयेधुंकाः चिप कलःगालय् वायेयंकी । दँय्दसं दिगु पुजाबलय् कुलागः कुन्हु कुलागः भ्वय् नयाः चचा हालाः चिप मुनाः द्यः पुज्यानाः दिगू तियाः कलःगालय् कलः वायेयंकी । अथे हे घःसू भ्वय्, लत्या, खुला, दकिलाय् मभिं याःपिं च्वनाः भ्वय् नयेधुंकाः चिप मुनाः पुज्यानाः दिगू च्याकाः छ्वासय् कलः वायेयंकी ।
सुयां मचा बुल धायेवं मचाबू ब्यंके न्ह्यः पि ध्यनाः धौभ्यगतय् तयाः छ्वासय् वाइ । मचाबू ब्यंकेकुन्हु दिरिअजिं बहलय् अजिमा स्वनाः द्यः पुज्यानाः सँन्याःकाःई जुइवं मत बियाः छ्वासय् तयेयंकी ।
दुरु त्वंपिं मस्त मफुत धायेवं स्वयेमजिल धायेवं छ्वासय् कुलेबौ तयेगु चलन दु । अथे हे छ्वासं पुनाहल धायेवं सिराबौ तयेगु चलन दु । गथांमुगःबलय् सिनाज्या ब्यंकेगु धकाः छेँ छखां बँ थिलाः बँ थ्यूगु धौभ्यगःलिसे वांछ्वयेमाःगु सामानत दकवं छ्वासय् वाये यंकी । म्वःल्हुयाः नीसी याइ ।
सुं सित धायेवं सीम्ह सिथं यंके न्ह्यः स्वपा कचिगु अप्पा देतनाः कचिकां चिनाः तिंकथिचा स्वपु तयाः सीम्हेसिया वसः छ्वासय् वायेयंकी । सिथं यंकेधुंकाः पिचा वायेगु धकाः सीम्हेसिगु वसः, तुफि, सुकू छ्वासय् वायेयंकी । सी धुंकाः दूब्यंकेबलय् आति दायेकूगु कचिअप्पा छ्वासय् वानाः खुसिइ वनी । घःसू कन्हु शुद्ध जुइत ग्वाःसगं काःगु फुक्क मुनाः छ्वासय् वायेयंकी । अथे हे सँन्याःकाःइलय् जग्गे याःगु कचिअप्पा मुनाः हासाय् तयाः छ्वासय् वायेयंकी । छ्वास अजिमां झीत रक्षा याइ धाइ । न्हापा देशं पिने ध्वाखाय् च्वंगु छ्वासय् पाः च्वनाः सुचुकुचु यायेत बँ पुइपिं, घाँय् पुइपिं त्वाःजं (जुगि)त खः ।