Category: संस्कृति व सम्पदा

तोखाया पायाः जात्रायात खःद्यः जात्रा धाइ । थुकी भिंस्वम्ह थकालिपिंसं स्वांनं त्वपुयातःगु पंया छत्रया चु दुने खड्ग सुचुकाः खःद्यः जात्रा याइ । न्हापा छक्वः ख्वपय् खड्ग तंगु इलय् हे तोखाय् नं खड्ग जात्रा न्यायेकूगु जुयाच्वन । तोखाया खड्गयात खःद्यः धकाः पं फायाः, पंया हे छत्र दयेकाः उकी दुने सुचुकाः हइगु खः । थुगु जात्राय् दकलय् न्ह्यःने
डंगोल जातिया थकालिं ढाल ज्वनाः वइसा लिउने भिंmनिम्ह आचाःजु थकालिपिंसं खड्ग दुने दुगु खःद्यः ज्वना वइ । तोखाया तलेजुं पिहांवइगु थ्व जात्राय् धिमय् थानाः मिसात सुकुन्दा च्याकाः न्ह्यः न्ह्यः वइ ।

येँ देय्या उत्तरय् सिपूच्व क्वसं तोखा लाः । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक दृष्टिं नांजाःगु थाय् तुख्यःपाखें तोखा जूगु धाइ । दँय्दसं चैत्र मसान्तनिसें वैशाख ४ गते तक तोखाया बिस्काः जात्राय् सपंद्यः (सिद्धिगणेश) च्वय् गणेद्यः, क्वय् गणेद्यः, पीगंंद्यः (मसानकाली/इन्द्रायणी), महाद्यः, चण्डेश्वरी द्यःपिं जात्रा यानाः हनी ।
‘यसिंद्यः थनेगु’ धकाः मसान्तकुन्हु जात्रा न्ह्याःगु छुमां कथं यःसिं थनी । द्यः ब्वयेगु धकाः सपंद्यः, चण्डेश्वरीलिसें फुक्क द्यःपिं गमय् स्वनी । खाइसंल्हुकुन्हु सँन्याःकाःइलय् द्यःपिं गमय् थनाः जात्रा यानाः हइ, तर मसानकाली पीगमय् ‘शान्ति होम’य् धर्तीं थहां वक्व वस्तु, न्या, चखुं, ताहा लिसें हाकुम्ह दुगु म्वाःम्वाकं दुयाः पुज्याइ । सुथय् सपनतीर्थय् मेला हनी । २ गते सुथ जुइ न्ह्यः मसानकाली पीगमय् मिसामस्तय्त मरःजा नकी । सुथया सिन्हःयालय् पीगंद्यः लिसें क्वय् गणेद्यःखः नापं देय् चाःहीकी । गुथ्याःतय्सं चिलाख च्याकाः ब्वति काइ । न्हिनसिया सिन्हःयालय् किस्तिइ सिसाबुसा, ताय्, अबिर तयाः लँदुछि ह्वलावइ । द्यःखः दक्व जात्रा यानाः थःने लाछिइ दिकी ।
३ गते सुथन्हापां सिन्हःयाः यानाः द्यःखः देय् चाःहीकाः हासलय् दिके यंकी । न्हिनय् ‘तिसा मायेकेगु याः’ धकाः सिन्हःयाः यानाः द्यःखः ध्वाखा पिने पुखुलिइ चाःहीकाः, मसानकाली पीगंद्यः चाःहीकाः क्वःने लाछि त्वालय् द्यःखः दिकी । थुकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं द्यःपिंत लंपाः छानाः भोग बियाः द्यः पुज्याइ । ४ गते सुथन्हापां सिन्हःयाः यानाः द्यःखः तुतिगलय् दिकी । द्यः दुकाइगु दिं जूगुलिं छँेखापतिं पिखालखुइ बँ थिली । न्हिनय् सिन्हःयालय् द्यःपिंत बसा लायाः देय् चाःहीकीबलय् श्रद्धां द्यः पुज्यानाः बिदा बी । क्वःनेलाछि सिन्हःयालय् द्यःपिंत म्हितकाः द्यः छेँय् थ्यनेवं दुकाइ । पीगंद्यः व क्वय्लाछि गणेद्यःयात देय् चाःहुइकाः थःने लाछिइ च्वंगु यःसिं व नारायण स्वचाः चाःहुइकेवं तिंप्वाः च्याकाः सीबाजं थाइ, द्यःपिं द्यःछेँय् थहां बिज्याकी । ५ गते थःनेलाछिइ थंगु यःसिं क्वःथलेवं जात्रा क्वचाइ ।

सिन्धुपाल्चोकया प्राचीन शहर कथं नांजाःगु थुगु शहर येँय्‌ नं उत्तर पूर्वय्‌ लाः । तौथलीया पूर्वय्‌ दोलखा जिल्ला, पश्चिमय्‌ टेकनपुर, उत्तरय्‌ पिस्कर व दक्षिणय्‌ पुइकु जेठल गां लाः । तौथलीयात हाजिरपुर नामं नं सम्बोधन यायेगु याः । थुकिया अर्थ पवित्र तीर्थस्थल खः । थन त्रिपुरासुन्दरी माइ, भिमेश्वर, नाट्येश्वर, गणेशथान, रक्तकाली, सेतीदेवी, कामधेनु आदि देवदेवीया देगः दुगुलिं हाजिरपुर धकाः धायेगु यानाच्वंगु धयागु स्थानीयतय्‌ धापू दु ।

तौथलीइ अप्वः धयाथें नेवाः व थामी जातिया बसोबास दु । थनया मनूत कृषि, व्यापार, ज्याकःमिया लिसें मेमेगु पेशाय्‌ संलग्न दु ।
तौथलीइ थःगु हे मौलिक नेवाःपन दुगु थीथी धार्मिक, सांस्कृतिक परम्परा दु, गुगु अनया स्थानीयतय्‌सं पुर्खाया धरोहर संस्कृतिकथं नालाः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थन च्वंपिं नेवाःतसें ईब्यः कथं थीथी नखःचखः, पर्व व जात्रा न्ह्याका वयाच्वंगु दु । मोहनी (दशैं) तिवार (तिहार), फागु पुनिस, मांया ख्वाः स्वयेगु, गुनिला पुनिस (गुंला पर्व), इन्द्रजात्रा, कृष्णाष्टमी आदि जात्रापर्व हनाच्वंगु दु । मोहनिबलय्‌ थन धौ जात्रा, पाइँ जात्रा (पायाः जात्रा), कुभिन्डो जात्रा व खड्ग जात्रा हनी । थनया नेवाःतय्‌सं न्ववाइगु भाय्‌ द्वाल्खाया नेवाः भाय्‌लिसे ज्वःलाः ।

ठुप्चुक पुनिस (गुंला पर्व)

गुंलाथ्व पुन्हिनिसें गुंलागा चतुर्थी तक तौथलीइ न्यान्हु तक हनीगु पर्वयात स्थानीय भासं गुनिला पर्व, हिले जात्रा, रोपाईं जात्रा धाइ । छगू धापू कथं गुताजि बूबः, गुताजि वसः पुनाः थ्व जात्रा हनिगुलिं गुनिला पर्व नां च्वंवंगु धयागु जनश्रुति दु । अथे हे मेगु छगू धापू कथं न्हापा न्हापा थ्व पर्व गुन्हु तक निरन्तर हनीगु जुयाः गुनिला धाःगु खः । थौंकन्हय्‌ धाःसा थ्व पर्व न्यान्हुतक जक हनेगु यानाच्वंगु दु । जात्रा न्यान्हुतक खःसां प्यन्हु व न्यान्हुया न्हिया जात्रा विशेष कथं हनीगु परम्परा दु । थुकुन्हु भिंmनिताजि प्याखं व जात्रा पिकाइ ।

ठुप्चुक जात्रा (गोरु नाच)

ठुप्चुक जात्रा जनै पुन्हिया न्हिनिसें मदिक न्यान्हु तक जुइगु छगू महत्वपूर्ण जात्रा खः । सिथि नखःया न्हिनिसें स्थानीयतय्‌ बुँइ वा पीगु सुरु जुइसा जनै पुन्हिनिसें न्यान्हुतक देवीया रोपाईं यानाः दच्छिया वा पीगु क्वचाःगु कथं काइ । देवीया रोपाईया नितिं स्वज्वः ल्याय्‌म्हतय्‌त हल गोरुया रुपय्‌ छ्यनय्‌ पुलुया (पं सालुक चानाः दयेकातइगु) तपुलि तयाः छ्वालिया सिंग दयेकाः च्वाम्वचां चिनाः ठुप्चुक छाय्‌पीगु याइ । थुकिया नितिं न्हिनसिया २ बजेपाखे भजन खलकं चोया हयाः दबुलिइ च्वनाः ठुप्चुकया न्वः (सिंग) दयेकेगु याइ ।
ठुप्चुक जुइपिं ल्याय्‌म्हतसें निपां नाडिइ ह्याउँगु रिबन चीसा जँय्‌ गं घाइ । व हे ठुप्चुकयात लिउने मेपिं ल्याय्‌म्हतसें खिपतं सालाः बुँइ हलो जोते यायेगु प्रतीक कथं अभिनय याइ । थथे यायेगुयात नेवाः भासं क्वाक्कुली वाये धाइ । सनिलय्‌ दात्छेमी गुथियार व कुसले गुथियारत दात्छेमाय्‌ मुनाः तान्त्रिक विधिं पुजा यानाः देवी नाच, मारुनी नाच, नांगानांगी प्याखं पिकाइ । दात्छें पिहांवःगु प्याखं दबुलिइ थ्यंकाः थीथी देवदेवीयात जात्राया सफलता व क्षमापुजा याये धुनेवं छथ्व ठुप्चुक भिमेश्वर द्यःया लुखा व त्रिपुरासुन्दरी द्यःया लुखा चायेकेत वनी । गुम्ह ठुप्चुकं लुखा चायेकवंगु खः जात्राया अन्तिम दिनय्‌ नं वं हे लुखा बन्द यायेमाःगु चलन दु । थथे यायेगु धयागु प्राणीया ८४ जुनी मध्ये गोरु जुनी काये म्वाःलेमा धयागु मान्यता खः । मेगु निज्वः ठुप्चुक बाजंया तालय्‌ देवीनाच लिसेलिसें भिमेश्वरपाखे वनाः छगू चरण प्याखं हुलाः त्रिपुरासुन्दरीइ थ्यंकाः विसर्जन जुइ ।

मेमेगु प्याखं

देवीनाच (कुमारी, भैरव व चण्डी), नांगानांगी नाचया लिसें स्याबरे अर्थात् ख्यालःया रुपय्‌ थीथी भेषभुषां छाय्‌पियाः पिहां वइपिं ठुप्चुक जोडीया लिसें मानवीय जीवनया भोगाइया प्रतीक अभिनय यानाः बुँइ द्यां दयेकेगु, सुका चायेगु, कापः थायेगु, ख्यालः प्याखं बाजं व म्वाहालिया तालय्‌ प्याखं हुलाः बजाः चाःहुली । देवीनाच, नांगानांगी नाच भिमेश्वर दबुलिइ व त्रिपुरासुन्दरीया प्रांगणय्‌ छगू छगू चरण प्याखं हुइकीसा मारुनी प्याखं उगु थासय्‌ बाहेक लँदुछि हे सोह्रसय गोपिनी व कृष्ण भगवानया प्रेमलीला स्वरुपया हाउभाउ यानाः मिजं पात्र छम्ह दथुइ तयाः मेपिं मिसातय्‌गु भेषभुषाय्‌ प्याखं हुला बजाः चाःहुली । थुकथं न्हापांगु जात्रा समापन याइ । थ्व प्याखं न्यान्हुयंकं पिकाइ ।

लाखे प्याखं

नेवाः समुदायय्‌ लाखे नामं नांजाःगु लाखे प्याखंयात तौथलिइ धाःसा राकस धाइ । थनया लाखे प्याखं मेमेथाय्‌ लाखे प्याखंसिबें पृथक व मौलिक खनेदु । थन लाखे चान्हय्‌ जक पिकाइ । स्थानीय मनूत न्हिछि ज्याय्‌ तक्यनीगु हुनिं फुर्सद मदइगु व बहनी मनोरञ्जन यायेभनं लाखे प्याखं हुइकीगु खः । थ्व लाखे जात्रा सापारुकुन्हुनिसें येँयाःपुन्हितक लच्छि प्याखं हुइकेगु याइ । सापारुया सम्पूर्ण जात्रा क्वचाये धुंकाः बहनी लाखे पिकाइ । दात्छेमी तान्त्रिक गुरु, कुसले गुथियार व लाखे प्याखं हुलीम्ह (दात्छेमी बाहेक) दात्छेँय्‌ मुनाः लाखेया ख्वाःपाः व पोशाक लाखे जुइम्हेसित पुंकाः तान्त्रिक गुरुं तन्त्रमन्त्रपाखें लाखे दुबिकी । लाखे दुबिके धुंकाः भीमेश्वर प्रांगणय्‌ यंकी । थन लाखे निगू प्रकारं प्याखं हुलेगु याइ । न्हापांगु कथंया लाखेया निम्ह सहयोगी दइ । लाखेयात निम्ह मनुखं जवंखवंया ल्हाः ज्वनाः बाजंया तालय्‌ न्ह्यःने व लिउने स्वकाः इरुथिरु जुयाः प्याखं हुइकी । जनकथन कथं न्हापा थथे याकःचा न्ह्यःने लिउने इरुथिरु जुयाः प्याखं हुलाः त्वाःया दुवाः पुला वनेवं लाखे सिकु पोको धाःगु थासय्‌ वनाः सिनाच्वंगुलिं अज्याःगु घटना हानं मजुइमा धकाः निम्ह मनू सहयोगी कथं तःगु धाइ । लिपांगु लाखे प्याखं स्वतन्त्र रुपं याकःचा हुलीगु प्याखं खः । थथे प्याखं हुलीगु बखतय्‌ मनूतय्‌सं टिनया बाकस, भु वा मेमेगु सः वइगु बस्तुइ कथिं दायाः च्यो लाखे च्यो ….. धकाः हिस्याना च्वनी । थथे प्याखं हुलीगु इलय्‌ लाखे नं मनूयात ज्वन धाःसा दक्षिणा बिल धायेवं जक त्वःतेगु याइ ।

सडप्याखन (घोडा नाच)

गुनिला जात्राया स्वन्हु व प्यन्हुया न्हिकुन्हु तसकं हे न्ह्यःइपुगु व आकर्षक ढंगं जुइगु जात्रा खः सडप्याखन अर्थात घोडा नाच । पौराणिक बाखनय्‌ वर्णन जू कथं घोडा सवारया राजा, महाराजा वा सामन्ती सेनामेनासहितया आभाष बीगु झलक थुगु प्याखनं क्यं । सडप्याखनय्‌ सल गइम्ह मनुखं हाकुगु चश्मा, हाकुगु कोट, म्हय्‌खाया पा व थीथी रत्नजडित मुकुट
छ्यनय्‌ पुयातइ । सडप्याखं पिहां वइगु इलय्‌ सेनामेना हातहतियार सहित सवारीया लँपु चिइकाः बाँसुरी, खरी व छ्वालिया तालय्‌ सलया म्हगःयात च्वय्‌ क्वय्‌ यायां लँपुइ प्याखं हुलाः न्ह्याःवनी । थन सडप्याखनय्‌ क्यनीम्ह सलया छ्यं मदु । मात्र चिग्वःगु डुंगा थें जाःगु आकारय्‌ दथुइ ह्वः तयाः न्ह्यःने व लिउने च्वाम्वःचा व न्हिप्यंया प्रतीक कथं हाकुगु सँ तयातःगु दु । थ्व प्याखं हुलेत थ्व हे जातिया मनू माः धयागु मदु, न्ह्याम्ह ल्हूसां ज्यू । सडप्याखन निखुतय्‌सं पाल्पां क्वसःया रुपय्‌ ज्वना वःगु जात्रा धाइ । उकिं आःतकं निखुतय्‌गु छेँय्‌ नं हे थ्व जात्रा पिकाइसा बजारय्‌ सडप्याखन ल्हुल्हुं भिमेश्वर दबू जुयाः त्रिपुरासुन्दरीइ थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । सडप्याखन तौथलीया मौलिक जात्रा धाःसां थज्याःगु हे सल्चा प्याखं बुंगय्‌ नं हुइकेगु यानाच्वंगु दुसा द्वाल्खाय्‌ नं गुंलाया इलय्‌ कुमारी, भैरव प्याखं नापं सलप्याखंया रुपय्‌ सलया छ्यं प्वाथय्‌ घानाः जात्रा याः ।

माझिपा प्याखन

माझिपा प्याखन तौथलीया मेगु महत्वपूर्ण प्याखं खः । पंयात सालुक तासे यानाः मुकुटया रुप बी । उकिया द्यःने च्वाम्वःसाया सँ फंफं छ्यनय्‌ घाकाः (लाखेया सँया रुपय्‌) माझिपा रुप बी । माझिपा जुइम्ह मनुखं रंगीचंगी बुट्टेदार जामा व ल्हातिइ जवंखवं ज्वाराज्वारां थीगु मिसा पुतुलं फिनातःगु दइ । ख्वालय्‌ धाःसा ह्वः ह्वः बुट्टा तयाः उनं थानातःगु रुमालं भुनातःगु दइ । जँय्‌ चिचिग्वःगु गं खिपतय्‌ तयाः घानातःगु दइ । माझिपायात प्यखेरं उकथं हे ख्वालय्‌ उनया रुमालं भुनातःपिं प्यम्ह मनुखं कम्मरय्‌ चिनातःगु प्यपु खिपःयात ज्वनाः छचाःखेरं भुनाच्वंगु दइ । थ्व प्याखं महाजनया पुर्खापिं प्राचीन शहर द्वाल्खां बसाइँसराइ जुयाः तौथली वःगु इलय्‌ ज्वनावःगु जात्रा धाइ । लिपा उमिसं सञ्चालन याये मफयेवं दात्छेमी खलःयात जिम्मा बिउगु धयागु स्थानीयतय्‌ धापू दु । थ्व प्याखनय्‌ माझिपा अर्थात् राकसं बस्तीइ मनूतय्‌त दुःख बिउगुलिं ज्वनातःगु व राकसं थःत उमिगु बन्धनपाखें त्वःतकेत सनाजूगु प्रतीक कथं प्याखं हुलेगु याइ । माझिपायात गुप्तदेवीया रुप नं धायेगु याः । थःत स्थानीयवासीं ज्वनाः सजाय स्वरुप चिनातःगुलिं आकाशदेवीयात ग्वाहालिया निंतिं बिन्तिभाव याःगु प्रतीक कथंया प्याखं नं धाः । थ्व प्याखं नं बजाः चाःहीकाः भिमेश्वर दबू जुनाः त्रिपुरासुन्दरी थ्यंकाः क्वचायेकी । द्वाल्खाय्‌ नं गुंला पर्वय्‌ थौं तकं माझिपा लाखे पिहां वयाच्वंगु दु । उकिं नं थ्व द्वाल्खां हे तौथली थ्यंगु धयातःगु धापू पाय्‌छि हे खनेदु ।

रक्सिन प्याखं

रक्सिन प्याखंयात आकाशदेवीया प्रतीक नालातःगु दु । थ्व प्याखं माझिपा राकसया प्याखं क्वचायेवं पिहां वइगु प्याखं खः । थ्व प्याखनय्‌ याकःचा स्वतन्त्र रुपं हे प्याखं हुली । रक्सिन जूम्हं म्हासुगु ख्वाःपाः, मुकुट व बुट्टेदार जामा पुनातःगु दइ । प्याखं हुलीगु इलय्‌ सुद्र्यःयात नमस्कार याःगु भाव कथं प्याखं हुली । थ्व प्याखं स्थानीय मनूतय्‌त दुःख बिउगुलिं माझिपायात खिपतं चिनाः बजाः चाहीकूगु इलय्‌ थःत उगु बन्धनं मुक्त यायेत याःगु इनापयात स्वीकार यानाः ग्वाहालि यायेत आकाशदेवी प्रकट जूगु कथं कायेगु यानाच्वंगु दु । गुम्हेसिनं धाःसा सुनानं अपराध याःगुयात क्षमा बीधुंकाः वा यमराजपाखें मुक्ति प्राप्त धुंकाःया स्वतन्त्र प्याखं नं धायेगु याः । थ्व प्याखं दात्छें सुरु जुयाः भिमेश्वर दबुलिइ हइ । अनं लिपा त्रिपुरासुन्दरी जुयाः हाकनं दात्छेँ हे थ्यंकाः समापन जुइ । थ्व प्याखं मेमेगु प्याखं थें त्वाः बजारय्‌ थ्यंकाः चरण चरण कथं हुइकीगु प्याखं मखु । दात्छें शुरु जुयाः गन गन प्याखं हुहुं वनेमाःगु खः अनया लँपु जुयाः गनं हे दिपाः मकासे प्याखं हुलाः क्वचायेकी।

ट्वाकल प्याखन
ट्वाकल प्याखन धकाः स्वज्वः अर्थात्खु म्हेसिगु प्याखं खः । खुम्ह मनुखंं थवंथवय्‌ ल्हातिइ खिपतं चिनाः ल्हातय्‌ कथिपु ज्वनाः बाजंया तालय्‌ ट्वाक्क ट्वाक्क सः वइकथं प्याखं हुलिगुयात हे तौथलीइ ट्वाकल प्याखन धाइगु खः । थ्व गुनिलाया न्यान्हुया न्हिकुन्हु पिहां वइगु जात्रा खः । थुकी नर्तकीया रुप कयातःपिंसं ल्हातय्‌ रंगीचंगी रिबन, जँय्‌ घण्टी चिनाः छाय्‌पीगु याइ । बाजंया तालय्‌ जोश व फुर्ति क्यनाः कथि ल्वाकाः प्याखं हुलीगु थज्याःगु जात्रा मेमेगु नेवाः बस्ती, गथेकि ख्वप, द्वाल्खा, चौतारा व मेमेगु थासय्‌ नं हुइकेगु याः । तर तौथलीइ धाःसा मेमेथाय्‌ थें हुल हुल मुनाः ज्वः दयेकाः कथि ल्वाकाः प्याखं हुलेगु चलन मदु ।

डुंगा पार

तौथलीइ गुनिला पुनिस पिहां वइगु थीथी जात्रा, प्याखं मध्ये थ्व डुंगा पार प्याखं विशेष मौलिकतां जाःगु प्याखं खः । डुंगा प्याखं धकाः खुम्ह न्हय्‌म्ह मिजंमस्त ताःहाकःगु पं निपुया दथुइ क्वथाचा क्वथाचा जुइ कथं दयेकातःगुलिइ दुने च्वनाः पंयात ज्वनाः खुसि छिनाच्वंगु भाव क्यंक्यं लँपुइ न्ह्याःवनेगु याइ । अथे हे पं क्वथां पिने लँपुइ ल्याय्‌म्हतय्‌सं खुसिइ न्या लायेभनं अभिनय याइ । हानं मेपिंसं जात्रालुत दुथाय्‌ खुसिइ न्या लायेत जाल तःगु भाव क्यनेगु याइ । थुगु प्याखनय्‌ नं मस्तसें छ्यनय्‌ हेलमेट थेंजाःगु तपुलि पुयातःगु दइसा ख्वालय्‌ रंगीचंगी उनं थानातःगु रुमालं त्वपुया तःगु दइ । थ्व जात्रा गुनिलाया लिपांगु न्हिकुन्हु जक पिकाइगु जात्रा खः ।

बासा लाये (पुतली नाच)
बासा लाये अर्थात् पुतली नाच । थ्व जात्राया लिपांगु न्हिकुन्हु डुंगापार नाचलिसें पिकाइगु नाच खः । गुथियारतय्‌सं न्ह्याकीगु थुगु जात्राय्‌ कालिकाया म्येँ हालेगु चलन दु । थ्व कालिकाया म्यँेय्‌ कालिका देवी व महादेव त्रिपासा म्हितूगुया बखान दु । कालिका त्रिपासा कासाय्‌ बुइवं दुःख तायेकाः बैरणीया रुप धारण यानाः हिमालय श्रृंखलाय्‌ उखेंथुखें जुयाः दुःख कष्ट भोगे यायेमाःगु व्यथाया बाखं दु । म्यँेया भावं थम्हं दुःख सिउगु व्यथानाप ल्वाल्वां कालिञ्चोक डाँडाय्‌ थ्यंकाः मचा बुइगु बाखं दुथ्याः । अथे हे महाद्यः सिलुइ वनाः च्वंवंगु व अन हे शान्ति प्राप्त याःगु धयागु बाखंम्येँ थुकी प्रस्तुत जुइ । थुकियात हे स्थानीय भासं बासा लाये धाइगु खः ।

गुनिलाया दकलय्‌ लिपांगु न्हि

न्यान्हुया न्हि अर्थात् चतुर्थीया दिन गुनिला जात्राया दकलय्‌ लिपांगु न्हि कथं हनेगु चलन दु । थुगु न्हिकुन्हु जात्राया प्यन्हुया न्हिकुन्हु क्यनीगु सकतां ख्यालः, व्यंग्य, प्याखं क्यनेगु चलन दु । मेमेगु न्हिकुन्हुु सिबें सकतां प्याखं छन्हुं हे स्वये दइगु हुनिं यानाः वर्णा, सेतकु, बन्धन, जेठल, पिस्कर, धुस्कुन, जलबीरे, तेकानपुर, बेते लगायत अन्य थाय्‌या मनूत तौथली जात्रा स्वयेत वइ । थुगु न्हिकुन्हु विशेष यानाः भिमेश्वर दबू व त्रिपुरासुन्दरीया प्रांगणय्‌ जात्रालुतय्‌ उपस्थिति दइ । थ्व दि कुन्हु जात्राया शुरुंनिसें प्यन्हुतक पिहांवःगु सकतां प्याखं छसिकथं क्यने धुंकाः बहनीपाखे हाकनं ठुप्चुक नाच पिकाइ । गोरु जोते यायेगु, बाउसे यायेगु, आली तयेगु, हिलो तयेगु अभिनय यानाः ल्याय्‌म्हतय्‌सं तसकं न्ह्यइपुक हो हो हाहां प्याखं हुलीसा गुगुं पुचलं वापुसा तयेगु धकाः ल्हातय्‌ वामा ज्वनाः बाजंया तालय्‌ वा पिइगु अभिनय यायां प्याखं हुली । तौथलीया जात्राय्‌ मचा, ल्याय्‌म्ह व ज्याथपिनिगुु सहभागिता दइ । वापुसायात जनै पुन्हिया न्हिकुन्हु श्रद्धापूर्वक छखेलाक तयातःगु दइ । व हे वापुसायात जात्राया लिपांगु न्हिकुन्हु रोपाइ जात्रा कथं वा पिनाः प्याखं हुलाः न्ह्याइपुकी । थुकियात हे रोपाइँ जात्रा धाइ । थ्व जात्रा नं भीमेश्वरया दबुलिं सुरु जुयाः त्रिपुरासुन्दरी भगवतीया दर्शन व परिक्रमा लिसें क्वचायेकी ।

धौ जात्रा

नेपाःगालय्‌ थीथी थासय्‌ ब्यागलंया जात्रा पर्व दुसां तौथलीया धौ जात्रा थेंज्याःगु जात्रा मेगु थासय्‌ मदु । तौथलीइ फुलपातिनिसें न्यान्हु तक जात्रा जुइ । दक्वं न्हिया जात्राया थःगु हे विशेष महत्व दु । तर न्यान्हुया न्हिकुन्हु अर्थात् एकादशीकुन्हु तौथलीइ धौ जात्रा यायेगु परम्परा दु । तौथली जात्राया नितिं सा, म्येय्‌ लहिना तःगु छेँय्‌ छन्हु न्ह्यः दुरुया धौ दयेकाः त्रिपुराभगवतीं थःगु छेँय्‌ सदां कृपा तयाच्वनेमा धयागु मनंतुनाः द्यःयात धौ छायेगु याइ । अथे देवीयात छाःगु धौ पुजा धुंकाः प्रसादया रुपय्‌ दक्वं गामय्‌ च्वंपिंत इनेगु चलन दु । तर भतिचा धलिं सकसितं मगाइगु हुनिं यानाः जात्रालुतय्‌त दबलिंनिसें त्रिपुराभगवतीस्थान तक धौ ह्वलाः प्रसादया रुपय्‌ बीगु चलन लिपा जात्राय्‌ हिलावन । जात्राया न्हिकुन्हु सकलें मचा, ल्याय्‌म्ह व बुरातय्‌सं धौ ज्वनाः जात्रालु, रोजा गुथियारया लिसें थवंथवय्‌ हो हो हो रे हो हो धकाः लय्‌बद्ध सुर मिले यानाः धौ थवंथवय्‌ छ्वाकेगु यानाः देवीथान तक वनेगु याइ । देवीथान तक वनाः ल्यंगु धौ भक्तजनपिंत इनाबी । थ्व धौ नल धाःसा ल्वचं थी मखु धयागु जनविश्वास नं दु ।
जात्रा सुरु जुइ न्ह्यः त्रिपुरासुन्दरीइ सकलें गुथियार, डोबरछेमी, कोर्छेमी व बिसौरी रोजापिं मुनेगु याइ । सकलें मुने धुंकाः पुजाया तयारी यानाः रोजा गुथियार (लिंगो जात्रा), खड्गजात्रा (हातहतियार), गुरु गोरखनाथ, खाडा, महिषासुर शीर छेदन आदिया जात्रा पिकयाः देय्‌ चाःहिली । तौथलीया उत्तरपाखेया वालेफ्वाले दुवाःनिसें च्यांटाय्‌ दुवा, दबूतक थ्यंकाः थीथी तान्त्रिक विधिविधानं महिषासुर शीर छेदन, मोहनि भजन, गुरु गोरखनाथपाखें राक्षसयात लिनाः लँपु कुनेगु, खाडा प्याखं हुइकेगु व रोजायात थासंथासय्‌ गुथियारतय्‌सं सगं बीगु व वसः द्यछायेगु याइ । रोजा अर्थात् लिंगो जात्रा दबुलिइ थ्यनेवं मंगल धुनया लसय्‌ सगं बियाः जात्रा क्वचायेकी ।

स्वनिगःया छम्ह नांजाःम्ह भैरव टीकाभैरव यल जिल्लाया लेले गा.वि.स.या खुसि सिथय् बिज्यानाच्वंगु दु । स्थानीय भासं थुम्ह द्यःयात ट्याङ्गद्यः व द्यःजात्रायात ट्याङ्ग पुजा धाइ । दँय्दसं ल्हुतिपुन्हि (चउलाथ्व पुन्हि) व मांया ख्वाः स्वयेगु चउलागा आमाइकुन्हु द्यःया जात्रा जुइ । ल्हुतिपुन्हिकुन्हु वादेय्या (बज्रवाराही) एकुत्वालं (द्यःछें) थ्वँ जाःगु क्वंचाय् भैलःद्यःया ख्वाःपाः तिकाः निम्ह मनुखं कुबियाः सांस्कृतिक बाजं थानाः पीगमय् स्वनेयंकी । थुगु जात्राय् प्यंगः बुँधःया लखं वा पीमाःपिं फुक्क नेवाःतय्सं ब्वति काइ । द्यःछेँ निसें पही (पहरी) जातिपिंसं दुगु व च्वले ज्वनावइ । भैलःद्यःयात दुगु भोग बी । द्यः पुज्याये धुंकाः थुमिसं बालकुमारी द्यः पुज्याः वनीबलय् लँ क्यना बी । लँ क्यनेगु झ्वलय् थुमिसं प्राचीन इलय् बालकुमारीया मांबौपिंत ब्वनायंकूबलय् मछिनाः लुकुंछिनाः यंकूगु छगू निश्चित थासय् थौंतक नं लुकुंछिनायंकेगु हे चलन दनि ।
त्याङ्गद्यः व बालकुमारी आजु व अजि जूगुलिं जात्राय् निम्हं द्यःयात भोग बियाः द्यः पुज्याइ । अनंलि ब्वति काःपिं सकसितं चतांमरि, कह्रथ्वँ, छ्वय्ला इनी । थथे हे ‘लाता बजि इनेगु’ धकाः भोग ब्यूम्ह दुगुचिगु लाया ति तयाः वालातःगु बजि इनी । थ्व बजि सकस्यां निपु निपु नयेमाः । थथे नलकि प्वाः स्याःगु लनी, प्वाः स्याइमखु धयागु जनविश्वास दु ।
द्यः गमं थनाः जात्रा यानाः लित हयाः कुंसुख्यः धयागु थासय् थ्यनेवं अन नं द्यः पुज्यानाः ‘लाता बजि’ इनी । बहनी वादेय् थ्यनेवं थीथी बाजं थानाः देय् चाःहीकाः द्यःछेँय् थ्यनेवं लसकुस यानाः द्यःछेँय् बिज्याकी । थथे ट्याङ्गमय् द्यः थ्यनीबलय् त्याङ्गा व द्यः नाप वःपिंत लखं छ्वाकी । थथे लखं छ्वाकल धाःसा सिनाज्याय् वा वयाः लखं दुःख जुइमखु धाइ । निक्वःगु जात्रा मांया ख्वाः स्वयेगु दिनय् द्यःयात क्वंचाय् भैलःद्यःया ख्वाःपाः तिकाः बान्हि बीवं द्यःछें द्यः कुहांबिज्याकाः वादेय् चाःहीकाः जात्रा यानाः द्यःछेँंय् दुकायेवं जात्रा क्वचाइ ।

न्ह्याथाय्‌ च्वंपिं नेवाःत जूसां उमिगुु तजिलजि व धार्मिक सांस्कृतिक, नखःचखः रीतिरिवाज, परम्परा वा चलन स्वयेगु खःसा उथेंउथें खनेदु ।

विदुर, बट्टार, त्रिशूली, बेत्रावती व नुवाकोटया अप्वः धयाथें नेवाःत स्वनिगःया थीथी थासं थीथी हुनिं बसाइँ सरे जुयाः वनाच्वंपिं खः । स्वनिगःया परम्परागत जात्रा न्ह्याकाच्वंपिं नं विशेष रुपं नेवाः समुदाय हे खः । नुवाकोट दरबार लागा, त्रिशूली, बट्टार, देवीघाट व बेत्रावती लागाय्‌ नेवाःत आपालं दु । थनया नेवाःतय्‌सं दछिया दुने स्वनिगलय्‌ थें थीथी महिनाय्‌ वइगु नखःचखः हनेगु यानावयाच्वंगु दु ।

स्वनिगलय्‌ थें ततःधंगु रथजात्रा थ्यंक ला मदु तर अन स्थानीय लागाय्‌ दुपिं द्यःपिनिगु विशेष दिनकथं चीधंगु खः दयेकाःसां जात्रा यानावयाच्वंगु दु । उकी मध्ये बैशाखं स्वांयाःपुन्हि, सिथिनखः, गथांमुगः, गुंला, (गुंलाया इलय्‌ टाकटुके जात्रा, सिपाही जात्रा; सापारुया कन्हय्‌कुन्हु हनीगु सरकारी जात्रा, गुुगु थौंकन्हय्‌ लोप जुइगु अवस्थाय्‌ दु), विवाह जात्रा, रोपाईं जात्रा, किसि जात्रा, सापारु, कृष्णजन्माष्टमीकुन्हु कृष्णया जात्रा, लाखे जात्रा, भिंद्यः जात्रा, फागुनं चीर स्वाइगु इलय्‌ गणेद्यःया जात्रा, यःसिं थनेगु, मोहनि नखः, स्वन्ति नखः, यःमरिपुन्हि, घ्यःचाकु संल्हू, सिलाचःह्रे, होलि, चैत्रया रामनवमीकुन्हु रामया जात्रा व पाहांचःह्रे आदि हनेगु याना वयाच्वंगु दु ।

त्रिशूलीइ न्हापा न्हापा बांलाक यानाच्वंगु गणेद्यःया जात्रा थौंकन्हय्‌ आयस्ता मदुगुलिं मजुइधुुंकल ।

आः वयाः त्रिशूलीइ स्वांयाःपुन्हिया जात्रा, भिंद्यः जात्रा, कृष्णजात्रा व रामया जात्रा खः जात्रा जुयाच्वंगु दु । द्यःयात खतय्‌ तयाः धाःबाजं व धिमे बाजं थानाः त्रिशूलीया बजाः चाःहुइकेगु यानाच्वंगु दु । अथे हे मेमेगु थासय्‌ नं अनया ई कथं छुं छुं नखःचखः हनेगु याना वयाच्वंगु दु ।

किसि जात्रा

येँय्‌ पुलुकिसि प्याखं हुइकी थें त्रिशूलीइ नं किसिप्याखं हुइकेगु याः । थनया किसि हाकुम्ह जुइ । किसिया म्हगः पुलु वा पंयागु दयेकातइ । कापतय्‌ किसिया ख्वाःपाः च्वयातःगु दइ । व हे कापःया ख्वाःपाः पँथं दयेकातःगु म्ह स्वानाः किसिया रुप बियाः जात्रा याइ ।

कृष्ण जात्रा

कृष्णाष्टमीया कन्हय्‌कुन्हु त्रिशूलीइ कृष्ण द्यःया खःजात्रा जुइ । कृष्णाष्टमीकुन्हु न्हिच्छियंक स्थानीय भक्तजनत कृष्ण देगःया न्ह्यःने च्वनाः भजन कीर्तन यानाः अपसं च्वनी । बहनी कृष्णया मूर्तिइ भुनातःगु पिताम्बर कापःयात लिकयाः कृष्ण जन्म जूगु संकेत भाःपाः हर्षउल्लासं सकसिनं जयजयकार याइ । अले चीधंगुु खतय्‌ तयाः कन्हय्‌कुन्हु कृष्णया जात्रा याइ ।

गणेद्यः जात्रा

त्रिशूली बजारया नेवाः बस्तीया मछिन्द्र त्वालय्‌ च्वंम्ह गणेद्यःया जात्रा न्हापा न्हापा चीर स्वाइगुु अष्टमी कुन्हु चीधंगु खतय्‌ तयाः जुइगु खः । जात्राया इलय्‌ पाःलाःया छें द्यःखः पितहयाः बाजागाजासहित तःजिक बजाः चाःहुइकाः पाःलाःया छेँय्‌ थ्यंकाः विसर्जन यायेगु यानाच्वंगु खः । आयस्ता मदयावंगु हुनिं थ्व जात्रां दिपाः काये धुंकल ।

टाकटुके जात्रा

टाकटुके जात्रा नुवाकोट जिल्लाया त्रिशूलीइ च्वंपिं नेवाः समुदायं हनीगु परम्परागत जात्रा खः । थुगु जात्रा हनेत इहिपा जुयाः वंपिं म्ह्याय्‌मस्त थःछेँय्‌ वइ । इहिपा जुइधुंकूपिं नेवाः म्ह्याय्‌मस्तय्‌सं जवंखवं ल्हातय्‌ सिँया चीहाकःगु कथिचा ज्वनाः ल्वाकेवं थ्व जात्रा सुरु जुइ । थुगु जात्राय्‌ मिसा मिजं सकलें जानाः नेवाःवसः पुनाः, परम्परागत बाजं थानाः,कथि ल्वाकाः बजाः चाःहुली ।

राम जात्रा

त्रिशूलीया दक्वं समुदायं मंकाः कथं हनावयाच्वंगु जात्रा मध्ये रामया जात्रा नं छगू खः । न्हापा थुगु जात्रा त्रिशूलीइ च्वंपिं दक्वं मनूत वयाः हनीगु खः । लिपा विदुर, बेत्रावती, नुवाकोट, बट्टार आदि थासय्‌ अलग अलग हे रामया स्थापना जुइवं थःथःःगु हे थासय्‌ जात्रा यायेगु यानाहल । त्रिशूलीइ जुइगु जात्राया इलय्‌ राम, सीता व लक्ष्मणया प्रतिमूर्ति खतय्‌ तयाः धिमे, धाः बाजं थानाः, स्थानीय भजन खलःया मनूत मुनाः बजार परिक्रमा याइ ।

रोपाइँ जात्रा

गथांमुगःया हे झालय्‌ रोपाइँ जात्रा पिकायेगु याइ । रोपाइँ जात्रा धकाः स्थानीय मनूत वा पीगु भावं बाजं लिसें बजाः परिक्रमा याइ । थुबलय्‌ हास्यव्यंग्य कथं थीथी भेषभुषाय्‌ मनूत पिहां वइ ।

लाखे

गथांमुगःकुन्हुनिसें त्रिशूलीइ लाखे पिहां वइगु खः । थन निम्ह लाखे पिहां वइ । लाखेप्याखं लछि तक हुइकी । कृष्णाष्टमीकुन्हु कृष्ण जन्म जुइवं लाखेयात स्याःगु भाःपाः उबलय्‌निसें लाखेप्याखं हुइकेगुु ज्या दिकी । लाखेप्याखनय्‌ सकल समुदाययापिं मनूतय्‌सं ब्वति काइ । लाखे जुइत नेवाः समुदाय हे जुइमाः धयागु नं मदु । थौकन्हय्‌ त्रिशूलीइ नं थीथी त्वालं लाखे पिकायेगु यानाच्वंगु दु । गथे कि बौवाचा लाखे, कोलोनी लाखे, सामरी लाखे, बट्टार लाखे, विदुर लाखे, नुवाकोट लाखे गंगटे लाखे व देवघाट लाखे ।

येँया पश्चिमय् लाःगु पुलांगु नेवाः बस्ती खः– थक्वाः अर्थात् थानकोट । थक्वातय् दँय्दसं सकिमिला पुन्हिकुन्हु तःजिक महालक्ष्मीया जात्रा जुइ । महालक्ष्मीया जात्रा धाःसां थ्व जात्राय् गणेद्यः, भैलद्यः व नारांद्यःया नं जात्रा जुइ । जात्रा बैकुण्ठ चतुर्दशीकुन्हु निसें न्ह्याइ । पुन्हिकुन्हु आदिनारांद्यःयाथाय् मेला जुइ । थुकुन्हु हे लामातय्सं चछि जाग्राम च्वनाः चीभाः व बुद्ध पुजा याइ । थ्व पुजा क्वचायेकाः सनिलय् महालक्ष्मी द्यःयाथाय् होम याइ । बलि बी । पुन्हिकुन्हु हे गणेद्यःयात क्वत हयाः गणेशस्थानय् तयेहइ । चछि पुजा याये धुंकाः आनन्द भैरवयाथाय् यंकी । थन नं चछि पुजा याइ । पुजा क्वचायेकाः भैरव थःगु थासय् थहां बिज्याकेत यंकी । चाफः धयागु थासय् भैरव थ्यनकि गणेद्यः व महालक्ष्मी द्यःयात खतय् विराजमान याकी । अनं सिन्दुरजात्रा न्ह्याइ । सुथ जुइवं द्यःखः दिकी । हाकनंं निम्हं द्यःया जात्रा यानाः देय् चाःहुइकाः ननिचा महाद्यः (कल्पेश्वर महादेव)याथाय् यंकाः अन नं जात्रा याइ । अनं लिपा लाय्ब धयागु थासय् द्यःखः यंकी । अनं ताहाफः, महालक्ष्मी द्यःया न्ह्यःने, ल्वँथ, झ्यालंफः, नारांद्यः जुयाः चाफः यंकी । अन हे भैलःद्यः नं नापलाकी । थन द्यः त्वाय् चिनेगु धकाः फुक्कं द्यःपिनि पुजा छथासं तयाः थाकुलिपिं मुनाः उतिग्यंक प्रसाद इनाकाइ । अनंलि थक्वाःया ग्वाः, नाय्, स्यस्यः, ज्यापु सकलें छप्पँ जुयाः द्यःखः ल्ह्वनाः हयाः नासलय् तयेहइ । आदिनाराणया न्ह्यःने फुक्कं द्यःपिं मुने धुंकाः दकलय् न्हापां गणेद्यः व महालक्ष्मीद्यः थःथःगु थासय् यंकी । अनं लिपा भैलःद्यःखः ल्ह्वनाः नासःद्यः स्वचाः चाःहीकाः जात्रा क्वचायेकी ।

ख्वप देश दुहां वनेगु तःधंगु ध्वाखा लिक्कया नःपुखूया पश्चिम दिशाया चकंगु भुइख्यः दथुइया विहारया नां जयकीर्ति महाविहार खः । थथुबही जयकीर्ति महाविहारया प्रचलित नां खः । वज्रयानी बहाःया वास्तुकलायुक्र थथुबहियात शुक्रवर्ण महाविहार धकाः उल्लेख यानातःगु दु । थथु बहिया छगू ल्वहंपतिइ हे जयरत्न वज्राचार्यपाखें जीर्णोद्धार जूगुलिं जयकीर्ति विहार धकाः नां छुनातःगु दु । उकिं थथुबहि जयकीर्ति महाविहार व शुक्रवर्ण महाविहार स्वंगू हे छगू विहारया थीथी नां खः धकाः थुइकेफु ।

नःपुखूया पश्चिम दिशाय्‌ अवस्थित थथुबहि भौतिक रुपं सुरक्षित व संरक्षित बहाः खः । विहारया प्यखेरं घ्यःचाकु संल्हुया दिनस न्याम्ह दीपंकरपिं सहित सम्यक महादान याइगु भुइख्यः खः ।

थुगु विहार गुबले दयेकल धकाः प्रामाणिक रुपं धायेमफुसां जुजु जितमित्र मल्ल कालया ख्वप तःधिछेँस्थित चतुव्रम्ह महाहिवार संघ सदस्य जयरत्न वज्राचार्यपाखें ने.सं. ७९४ पौष कृष्ण पञ्चमीया दिनस थुगु विहार जीर्णोद्धार जूगु खँ बहि दुनेया शिलालेखय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगुलिं थथुबहिया निर्माण ने.सं. ७९४ न्ह्यः हे जूगु खः धकाः त्याजिक धायेफु ।

पूर्वाभिमुख बहिया चतुर्शाला पद्धति कथं निगू तल्लाया खः । बहिया पश्चिम दिशाय्‌ पद्मपाणी बोधिसत्वया गन्धुरीद्यः दु । गन्धुरी द्यः न्ह्यःने चिग्वःगु चैत्य दु । गन्धुरी द्यःया गर्भगृह परिक्रमा यायेछिंक दयेकातःगु दु । अथेहे गन्धुरी द्यःया न्ह्यःनेया मूल चैत्य नापं ल्वहंया मण्डः व यज्ञमण्डल दु ।

बहि छेँया प्यखेरं चाःहिलेछिंक बार्दली सहितया निगू तल्ला यानाः दयेकातःगु दु । गर्भगृहया च्वय्‌या आगं क्वथाय्‌ वज्रयोगिनी पलिस्था यानातःगु दु । थुगु क्वथा प्यपुंका दयेकातःगु क्वथाया मूल दीपंकर व दीपंकरया सामान सुरक्षित यानातःगु दु । बहि पिनेया पूर्वय्‌ व भुइख्यःया मू ध्वाखा दुने स्वयम्भू उपत्पत्तिया आधारय्‌ निर्मिति धर्मधातु चैत्य पलिस्था यानातःगु दु ।