Category: संस्कृति व सम्पदा

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् किपुलिइ जुइगु जात्रायात इन्द्रायणी जात्रा धाइ । थ्व जात्राबलय् पीगंद्यः (इन्द्रायणी) लिसें गणेद्यःयात खतय् तयाः सिन्हः जात्रा याइ । इन्द्रायणीया द्यःखतय् सप्त मातृका, भैरव, गणेश, सिंघिनी, ब्याघ्रिनी व कथितिया महाद्यःया मूर्ति दइ । थुकी मध्ये प्रमुख कथं इन्द्रायणीयात नालातःगु दु ।
इन्द्रायणीया मू जात्रा धयागु थिंलाथ्व (मार्गशुक्ल) अष्टमी निसें दशमी तक खः । जात्रा न्ह्यः चौथिकुन्हु भैलःद्यः आराधना यानाः भेलुथ्वँ थुइगु ज्या जुइ । थ्व थ्वँ जात्रा लिपा इनाः त्वंकेगु याइ । अष्टमीकुन्हु छ्वय्लाभू जुइ । थुकुन्हु हे चान्हय् द्यःपाःलाः हिलेगु नं ज्या जुइ । छम्ह द्यःपाःलाः नं मेम्हेसित द्यःपाः लःल्हाइबलय् मेपिंसं स्वयेमजिउ धयागु चलन दु । अष्टमीकुन्हु हे किपूया क्वाथछेँपाखें बःखुइ वनाः होम नं याइ । नवमीकुन्हु ‘मू भू’ धकाः मू भ्वय् जुइ । थुकुन्हु थःथिति, पासाभाइपिं छेँय् सःताः भ्वय् नकेगु ज्या जुइ ।
दशमीकुन्हु इन्द्रायणीया खः जात्रा जुइ । थुकुन्हु किपूमित सुथंनिसें पीगनय् द्यइके वइ । दकलय् लिपा जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग ज्वनाः द्वारेपुजा वइ । द्वारेपुजा वयेधुंकाः द्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । द्यःखः जात्रा यायेगु किपूया थीथी त्वालं पाः कयाः याइ । पाःकाःगु त्वाःयापिं ल्याय्म्हत वयाः द्यःखः कुबिया यंकी । थीथी त्वालं बाजं वइ । इन्द्रायणी लिसें गणेद्यःया नं खः जात्रा जुइ । गणेद्यःया खः चिखःगु जूगुलिं मस्तय्सं कुबी । द्यःजात्राबलय् मिस्त पुजाभः ज्वनाः खः न्ह्यःन्ह्यः झ्वःलाक वयेगु चलन दु । द्यःखः देय् चाःहीकीबलय् त्वाःत्वालय् पुजा फयाः वनी ।

इन्द्रायणी पीठ देगः
किपूया पश्चिम सिथय्‌ द्यःध्वाखां पिने इन्द्रायणीया पीठ देगः दु । खु्ल्लागु थासय्‌ दुहां वनेवं छज्वः ल्वहंया द्वारपाल तयातःगु दु । दुने वंगलसिमाक्वय्‌ दुगु थ्व पीठ किपूया शाक्ततय्‌ तसकं हनाबना दुगु धार्मिकस्थल खः । न्याम्ह मातृका देवीपिनिगु मूर्ति दुगु ल्वहंया तोरण दुथाय्‌ बँय्‌ स्वंगः अमूर्त शिलायात देगःया रुपय्‌ थन पुज्याइ । जवय्‌ जवंखवं अष्टमातृका, दथुइ महिषासुर मर्दिनी व न्हापा खुल्लागु थासय्‌ धलान यानाः छतँ तयाः आधुनिक स्वरुप बियातःगु दु । अथे हे नयागु पाइप तयाः गं घायेगु थाय्‌ नं दयेकातःगु दु । छखेलिक्क पुलांगु पीगं फल्चाया नकतिनि हे जीर्णोद्धार जूगु दु । थनया तोरण व देगः ने.सं. ७९०या जःखः दयेकातःगु खः ।

उमामहेश्वर क्वाःच्व
किपूया दकलय्‌ तजाःगु थासय्‌ कलात्मक उमामहेश्वर वा भवानीशंकरया देगः दु । थ्व थाय्‌यात स्थानीय भासं क्वाःच्व धाइ । समुद्री सतह स्वयां १४१८ मिटर तजाःगु थासय्‌ वनेत थ्यंमथ्यं ५० तगिं दुगु ल्वहंया त्वाथः गयेमाः । थ्व प्यागोडा शैलीया
देगः प्यतजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थांया दथुइ दयेकातःगु दु । देगलय्‌ वनेगु स्वाहानेया निखेर किसि पाः तयातःगु दु, किसिं सुं शत्रु जुजुयात न्हुयातःगु दु । वर्गाकार देगलय्‌ प्यखेरं कलात्मक लुखा दुसा मूलुखां गर्भगृहया द्यः खनेदुसा मेगु स्वंगू लुखाय्‌ देवी, दुर्गा व सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । दुने शिव पार्वतीया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन दु्गु त्वानाःसिँ धाःसा कलात्मक खनेमदु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु खँय्‌ विवाद दुसां ने.सं. ७७५ स्वयां न्ह्यः थुकिया निर्माण जुइधुंकूगु सीदु ।

चिलंच्व
किपूया छगू प्रमुख बौद्ध सम्पदा चिलंच्व स्तुप खः । थुकिया स्थापना सम्राट अशोकलिसे स्वानाच्वंगु किंवदन्ती दुगु ल्याखं थ्व किपूया हे दकलय्‌ पुलांगु सम्पदा जुइमाः । किपूया पूर्वी लागाय्‌ चकंगु थासय्‌ वर्गाकार जगय्‌ छगू मूलगु चैत्य अधिकांश भाग अपां दनाः दयेकाःगु दु । अप्पा व ल्वहंया मिश्रणं थ्यंमथ्यं १० मीटर तजाःगु कलात्मक चैत्यया निर्माण जुयाच्वंगु दु । पश्चिमपाखे मूलुखाय्‌ छज्वः किसि द्वारपाल थें दु । च्वय्‌ निम्ह वज्रयानी द्यःपिं दु । अनं दुने ल्वहंया तोरण तयाः प्यखेरं ध्यानी बुद्धपिं स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ कलात्मक मिखा च्वयातःगु दुसा वयां च्वय्‌ हर्मिका तयाः द्यःने झिंस्वंगू भूवन तयाः बौद्ध वास्तुकला कथं गजू छुनातःगु दु । वथें प्यकुनय्‌ हानं मेगु देगः तनाः तारापिं स्थापना यानातःगु दु । मूल चैत्य स्वयां पिने प्यकुनय्‌ मेगु प्यंगः चैत्य स्थापना यानातःगु थनया विशेषता खः । थ्व स्तुपया स्थापना गबलय्‌ जूगु धइगु प्रमाण मदुसां थन इस्वी १५१५या शिलापत्र लूगु ल्याखं थ्व स्वयां न्हापा हे थ्व स्तुप अस्तित्वय्‌ दुगु खनेदु ।

च्वभाःद्यः आनन्दादी लोकेश्वरया देगः
किपूया लिक्क आनन्दादी लोकेश्वर वा च्वभाःद्यःया देगः दु । नेवाः बौद्धतय्‌सं हनाबनातइपिं प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह थ्व नं खः । थुकियात आदिनाथ धकाः नं धाइ । थनया कच्छपाल गुँया च्वय्‌ दथुइ प्यखेरं छें चाःहुइकातःगु बहाःया क्वाःपाःद्यः थें अलग्ग च्वभाःद्यःया देगः दु । हिन्दु व बौद्ध अनुयायीतय्‌सं थःथःगु श्रद्धा कथं पुज्याइ । बौद्धतय्‌सं आनन्दादी लोकेश्वर धाइ धाःसा हिन्दुतय्‌सं आदिनाथ व अर्धनारेश्वर धकाः नं धाइ ।
बहाः थें जाःगु थासय्‌ स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया च्वभाःद्यःया देगः दु । निम्ह सिंहया दथुइ कलात्मक लुखा दु । लुखाया द्यःने न्याम्ह बुद्ध सहितया तोरण दु । दुने तिसावसतं छाय्‌पियातःम्ह ह्याउँम्ह द्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मातनय्‌ न्यापाः चिचीपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय्‌ सँझ्याः पिकयातःगु दु । त्वानाःसिँइ कलात्मकरुपं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वयां च्वय्‌या तल्ला प्यागोडा देगः थें त्वानाःसिँ तयाः तिकिझ्यालं भुनातःगु दु । वयां च्वय्‌ छतँ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगःया न्ह्यःने छगः कलात्मक शिखर शैलीया द्यःगः दु । छतँ धुंकाः प्यखेरं प्यंगः द्यःछेँ थें पिकयाः अले प्यकुनय्‌ नं थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगलय्‌ व नापसं च्वंगु सतलय्‌ बसजाः तानातःगु थनया विशेषता खः । सुं मनू मंत धाःसा वयागु सुगति कामना यानाः थन थःथितिं बसजाः छायेगु चलन दु । देगःया खवय्‌ सतलय्‌ भजन हालेगु थाय्‌ दु । थन कोजाग्रत पुन्हिनिसें लछि तक मेला जुइ । थन मनूत थीथी ल्वय्‌ लंकेत व छेँय्‌ त्यपू जीवन सुथांलाकेत वइ । विशेष यानाः हरिबोधनी एकादशी निसें मिस्त निराहार व्रत च्वनेगु याइ । देगलय्‌ थः मदुपिं थःथितिपिंत मेगु लोकय्‌ अःपुइमा धकाः थीथी बसजाः थन छायेगु वा अंगलय्‌ तायेगु चलन दु ।
लिच्छविकालय्‌ दयेकूगु धायेगु यानाच्वंगु थ्व देगः निर्माण जूगु तिथिमिति स्पष्ट मदु । अथेसां मूल देगः लिच्छविकालया जुइमाः धइगु अनुमान दु । न्हापा थ्व द्यः थसि (अथवा थैबय्‌) च्वंम्ह अले अन अतिवृष्टि व अनावृष्टि जुयाः थ्व द्यःयात हे गोदावरी खुसिइ
वानाछ्वःगु अले लिपा छम्ह स्थानीय ग्वालां नखु दोभानय्‌ लुइकाः आःया चोभार डाँडाय्‌ तल धइगु किंवदन्ती दु । उकिं दँय्‌दसं चैत्रशुक्ल अष्टमिकुन्हु थ्व द्यःयात नखुइ यंकेगु याइ । वंशावली कथं गुणकामदेवं कलिगत संवत् ३८२५य्‌ थ्व द्यःया रथजात्रा न्ह्याकूगु धइगु दु । थ्व देगः सन् १६४० पाखे जीर्णोद्धार जुल ।

जगतपाल महाविहार
किपूया चिलंच्व स्तुपया जवय्‌ जगतपाल महाविहारया क्वाःपाःद्यः दु । परम्परागत शैलीया स्वतँ जाःगु छेँया न्हापांगु तल्लाय्‌ स्वदुवाः लुखा दु, दथुया तोरण सहितया लुखाया दुने क्वाःपाःद्यःया तिसावसतं छाय्‌पियातःगु बुद्धमूर्ति दु । मातं तल्लाय्‌ दथुइ न्यापाः व जवं खवं स्वपाः स्वपाः झ्याः दुगु कलात्मक झ्याः दु । वयां च्वय्‌ झ्वःलिक बरण्डा पिकयातःगु दु । च्वय्‌ आँय्‌पापौ तयाः दथुइ स्वंगः गजू दु । थनयागु गुथिया बज्राचार्यं थन पुजाआजा याइ । थ्व विहारया निर्माण यलया जुजु जगतपाल वर्मां सन् १५३३य्‌ याःगु खः ।

नगोचा सरस्वती
किपूया उमामहेश्वर देगः स्वयाः भचा पश्चिमय्‌ सरस्वतीया देगः दु, उकियात स्थानीय भासं नगोचा ससुद्यः धाइ । प्यखेरं खुल्ला लुखा तयाः दक्षिणपाखे शिलापत्रया लिउने विणा ज्वनातःम्ह सरस्वतीया मूर्ति दु । देगलय्‌ राधाकृष्ण व गरुड नारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । वयां क्वय्‌ मञ्जुश्रीया पादुका दु । अथे हे थुकिया आग्नेय कोणय्‌ गोरखनाथया पुलांगु देगः नं थन दु । थ्व देगःया जीर्णोद्धार ने.सं. ८४१य्‌ क्वाथनायक लक्ष्मीसिंहं याःगु खः ।

पुखुसि नारायण देगः
बाघभैरव देगःया न्ह्यःनेसं च्वंगु देय्‌पुखूया लिक्क च्वंगु तुयुगु देगः पुखुसि नारायणयागु खः । नितँजाः फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । ल्वहंया स्वाहाने दुथाय्‌ छज्वः सिंह व छज्वः शार्दुल थनातःगु दु । देगः धाःसा साधारण राणा शैलीं दयेकाः प्यखेरं ततःपाःगु लुखा तयाः द्यःने बज्रया प्लास्टर यानातःगु दु । द्यःने गुम्बज दयेकाः गजू छुनातःगु दु । दुने गर्भगृह दयेकाः दुने छखे लक्ष्मी व मेखे गरुडया दथुइ दनाच्वंम्ह विष्णुयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व मूर्ति लिच्छविकालीन जुइ धकाः अनुमान यानातःगु दु । थ्व देगःया निर्माण ने.सं. ७२५पाखे क्वाथनायक जकेराजं याःगु खँ ताडपत्रय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथेसां थ्व न्हापा तजाःगु देगः जुइमाः । लिपा जक भुखाचं यानाः दुनेवं आःया स्वरुपय्‌ जीर्णोद्धार यानातःगु जुइमाः । थ्व मूर्ति छक्वः थनं खुयायंकूगु, लिपा थनया हे हनुमानघाटय्‌ लुइवं थन हयाः स्थापना याःगु धइगु न्यनेदु ।

बाघ भैरव
किपूया बजार दथुइ देय्‌पुखूया न्ह्यःने धुँआजु, आजुद्यः, ब्याघ्रेश्वरभैरव वा बाघभैरवया देगः दु । आयताकार प्यागोडा शैलीया थ्व देगः किपूया दकलय्‌ पुलांगु व दकलय्‌ तग्वःगु देगः खः । थ्व ल्याखं थुकियात किपूया रक्षक देवता कथं हनातःगु दु । देगःया मूलुखा दथुइ अले द्यः दुने भचा खवय्‌ दु । देगः दुने खवय्‌ म्हुतु वांखायाच्वंम्ह धुँआजुया मूर्ति दु । चायागु मूर्तिइ वहःया ख्वाःपाः दु । लुखाया पिने तःधंगु निगू कलात्मक तोरणया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात नं अन पुज्याइ । स्वतँ जाःगु थ्व देगःया हरेक पलिइ गजू छुनातःगु दुसा दकलय्‌ च्वय्‌ नापं यानाः मुक्कं १८ गः गजू दु । आः स्वतँय्‌ नं सिजःपौ तयाः जीर्णोद्धार यायेधुंकूगु दु । देगःया चाकःलिं च्वंगु अंगःपौ आः स्यनावनाच्वंगु दु । नितँया पलिइ तरवार खुँडा आदि ल्वाभः यखायातःगु दु । व दक्व थन पृथ्वीनारायण शाहं हमला याःबलय्‌ वयात बुकाछ्वयेवं वं त्वःताथकूगु ल्वाभः खः धायेगु चलन दु । तःधंगु चुकया दुने संरक्षित थ्व थासय्‌ गणेश, नारायण, शिव, भवानी शंकर, श्रीधर विष्णु, विश्वकर्मा, रामचन्द्र, मन विनायक, विश्वकर्मा, धरतीमाता, तुलसी इत्यादिया देगः दु ।
वंशावली कथं देगःया स्थापना ने.सं. २१९ व २४६या दुने जुजु शिवदेव तृतीयं दयेकूगु खः । थुकियात ने.सं. ६३५य्‌ महापात्र जगतपाल वर्मां जीर्णोद्धार यात । किंवदन्ती कथं न्हापा थन जंगल दुगु, मस्त चाया धुँ दयेकाः म्हिताच्वंगु अले व धुँइ भैरव दुबिनाः दुगुचा नःगु अले मस्तय्‌सं म्ये तयामबिउगु व वयात द्यः थुइकाः पुज्यायेगु याःगु धाइ । वि.सं २०१४ सालनिसें थन दँय्‌दसं भाद्र १ गते खःजात्रा यायेगु जुयावयाच्वंगु दु ।

ल्वहं देगः
कीर्तिपुर चिलंच्व वनेगु लँय्‌ सिंहदुवाः त्वालय्‌ बुद्ध देगः दु । बुद्धया देगः हे यक्व मदुथाय्‌ थ्व शिखर शैलीया ल्वहँतं दयेकातःगु कलात्मक देगःया विशेष महत्व दु । नितँजाःगु फःया द्यःने च्वंगु देगलय्‌ वनेत ल्वहंया त्वाथः दु । निखेरं सिंह व निम्ह द्यःपिं द्वारपाल दु । मूलुखाया च्वय्‌ ल्वहंया कलात्मक तोरण दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दयेकाः दुने ल्वहंया द्यः स्थापना यानातःगु दु । दुने शाक्यमुनि बुद्ध दथुइ अले निखेरं षडक्षरी लोकेश्वर व ताराया मूर्ति दु । देगःया च्वय्‌ प्यखेरं चिचीग्वःगु देगः पिकयाः द्यःपिं प्रतिष्ठा यानातःगु दु अथे हे प्यकुनय्‌ नं शिखर बांलुइकाः चिचीग्वःगु देगः थनातःगु दु । थ्व देगः सन् १६६४इ यलया जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय्‌ दयेकूगु खः ।

किपू देय्‌ येँ जिल्लाया दक्षिण–पश्चिमय्‌ लाःगु ऐतिहासिक नगर खः । किपुलिइ जुइगु थीथी जात्रामध्ये बाघभैरव जात्रा नं छगू तःजिगु जात्रा खः । मेमेगु जात्रा तिथिकथं हनेगु याइसा बाघभैरवया जात्रा छगू धाःसा विक्रम संवत्या मिति कथं भाद्र १ गते याइ । किपूमितय्‌ आराध्यदेव बाघभैरवयात धुम्बा आजु नं धायेगु याः । थुम्ह बाघ भैरवया म्ये मदु । जनकथन कथं किपूवासीतय्‌ दुगु, फै आदि बस्तुत फुक्क लिक्कसं च्वंगु गुँइ ज्वःवनीगु जुयाच्वन । अन मस्तय्‌ म्हाइपु छ्यायेत इलय्‌ब्यलय्‌ अनेक कासा म्हितीगु जुयाच्वन ।

थ्वया हे झ्वलय्‌ छन्हु चायाम्ह धुँ दयेकेगु कासा म्हितल । सकसिनं छुं नं छुं अंग दयेकाः धुँ दयेकल । मे तयेत हः माःवंगु इलय्‌ महाद्यः अन थ्यंकःवल । उबलय्‌ महाद्यः थः तनाच्वंम्ह काय गणेशयात लुइकाः जलविनायकया रुपय्‌ च्वँ धकाः आज्ञा बियाः चाःहिलाः उगु गुँइ थ्यंकःवःगु जुयाच्वन ।

महाद्यःया उबलय्‌ तसकं नये पित्यानाच्वन । छु नये धकाः स्वःबलय्‌ अन फैचात ज्वये हयातःगु खन । तर महाद्यः ला मनइम्ह जूगुलिं फैचित नयेमछिन । उबलय्‌ अन चायाम्ह धुँ छम्ह दयेकातःगु खन । व हे धुँया म्हय्‌ महाद्यः दुबिनाः भैरवया रुप कयाः दक्वं फैचात नयाबिल । उखे सिमाहः माःवंपिं लिहां वयाः स्वःबलय्‌ चायाम्ह धुं धात्थेंयाम्ह धुं थें फुँइफुइँ सासः ल्हानाच्वंगु खन । थ्व खनाः ग्यानाः बिसिउँ वंपिं मस्तय्‌सं थः मांअबुपिंत धुँया खँ कन । सकलें वयाः स्वःवःगु इलय्‌ चायाम्ह धुँया म्हुतुइ हिकिनाच्वंगु खन ।

थकालिम्ह छम्हेसिनं चायाम्ह धुँयात न्यनास्वःबलय्‌ महाद्यः प्रकट जुयाः जिं बुंगाःचिया लः नं त्वनेधुन, छिमि फैचात नं नयेधुन । जि छिमि ऋणी जुल, आः छिमित छु छु माः जिं पूरा यानाबी, लिसें छिमिगु रक्षा नं यानाबी धकाः धयाः थम्हं नयागु स्वीकार यानाः म्हुतु वांखायाः क्यन । थःपिनि फैचा नयाबिउगुलिं मस्त तं चायाः आः छंत म्ये नं तयाबीमखु, थथे हे च्वनाच्वँ धकाः सराः बिल । थ्वयां लिपा महाद्यः वांखायाच्वंम्ह धुँया रुपय्‌ भैरव कथं स्थापित जुल । धुँरुपी भैरवं ब्यूगु बचंयात किपूवासीं स्वीकार यानाः थःगु देय्‌या आराध्यदेवकथं स्वनाः दँय्‌दसं भाद्र १ गते जात्रा यानावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राबलय्‌ पुजारी, गुभाजु व बाजागाजा सकतां तयाः चिधंगुु खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । थुबलय्‌ स्थानीयवासी सकलें पुजा, सुकुन्दा ज्वनाः द्यःखः नापं देय्‌ चाःहिली । बहनी बाघभैरव देगलय्‌ मत च्याकाः ३६५ चाः चाःहुलेगु याइ ।

किपू देय् येँ जिल्लाया दक्षिण–पश्चिमय् लाःगु ऐतिहासिक नगर खः । किपुलिइ जुइगु थीथी जात्रामध्ये बाघभैरव जात्रा नं छगू तःजिगु जात्रा खः । मेमेगु जात्रा तिथिकथं हनेगु याइसा बाघभैरवया जात्रा छगू धाःसा विक्रम संवत्या मिति कथं भाद्र १ गते याइ । किपूमितय् आराध्यदेव बाघभैरवयात धुम्बा आजु नं धायेगु याः । थुम्ह बाघ भैरवया म्ये मदु । जनकथन कथं किपूवासीतय् दुगु, फै आदि बस्तुत फुक्क लिक्कसं च्वंगु गुँइ ज्वःवनीगु जुयाच्वन । अन मस्तय् म्हाइपु छ्यायेत इलय्ब्यलय् अनेक कासा म्हितीगु जुयाच्वन ।
थ्वया हे झ्वलय् छन्हु चायाम्ह धुँ दयेकेगु कासा म्हितल । सकसिनं छुं नं छुं अंग दयेकाः धुँ दयेकल । मे तयेत हः माःवंगु इलय् महाद्यः अन थ्यंकःवल । उबलय् महाद्यः थः तनाच्वंम्ह काय गणेशयात लुइकाः जलविनायकया रुपय् च्वँ धकाः आज्ञा बियाः चाःहिलाः उगु गुँइ थ्यंकःवःगु जुयाच्वन ।
महाद्यःया उबलय् तसकं नये पित्यानाच्वन । छु नये धकाः स्वःबलय् अन फैचात ज्वये हयातःगु खन । तर महाद्यः ला मनइम्ह जूगुलिं फैचित नयेमछिन । उबलय् अन चायाम्ह धुँ छम्ह दयेकातःगु खन । व हे धुँया म्हय् महाद्यः दुबिनाः भैरवया रुप कयाः दक्वं फैचात नयाबिल । उखे सिमाहः माःवंपिं लिहां वयाः स्वःबलय् चायाम्ह धुं धात्थेंयाम्ह धुं थें फुँइफुइँ सासः ल्हानाच्वंगु खन । थ्व खनाः ग्यानाः बिसिउँ वंपिं मस्तय्सं थः मांअबुपिंत धुँया खँ कन । सकलें वयाः स्वःवःगु इलय् चायाम्ह धुँया म्हुतुइ हि किनाच्वंगु खन ।
थकालिम्ह छम्हेसिनं चायाम्ह धुँयात न्यनास्वःबलय् महाद्यः प्रकट जुयाः जिं बुंगाःचिया लः नं त्वनेधुन, छिमि फैचात नं नयेधुन । जि छिमि ऋणी जुल, आः छिमित छु छु माः जिं पूरा यानाबी, लिसें छिमिगु रक्षा नं यानाबी धकाः धयाः थम्हं नयागु स्वीकार यानाः म्हुतु वांखायाः क्यन । थःपिनि फैचा नयाबिउगुलिं मस्त तं चायाः आः छंत म्ये नं तयाबीमखु, थथे हे च्वनाच्वँ धकाः सराः बिल । थ्वयां लिपा महाद्यः वांखायाच्वंम्ह धुँया रुपय् भैरव कथं स्थापित जुल । धुँरुपी भैरवं ब्यूगु बचंयात किपूवासीं स्वीकार यानाः थःगु देय्या आराध्यदेवकथं स्वनाः दँय्दसं भाद्र १ गते जात्रा यानावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राबलय् पुजारी, गुभाजु व बाजागाजा सकतां तयाः चिधंगुु खतय् तयाः जात्रा याइ । थुबलय् स्थानीयवासी सकलें पुजा, सुकुन्दा ज्वनाः द्यःखः नापं देय् चाःहिली । बहनी बाघभैरव देगलय् मत च्याकाः ३६५ चाः चाःहुलेगु याइ ।

किपुलिइ विशेषता कथं आगमय् थ्याःपिं पःमाय् (प्रधान) थरया मिसात कौलाथ्व दशमीकुन्हु भुयूसिन्हः दुगु सिन्हःमू ज्वनाः पिहाँ वइगु खः । थुमि न्ह्यः न्ह्यः झ्वःलिं थकालि व न्वकुया छेँयापिं निम्ह कुमारी मिसामचापिं वइ । न्हापा मेथाय्थें हे खड्ग ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खःसां पृथ्वीनारायण शाहं किपू देय् त्याकुसांनिसें थन पायाः पिहांमवल । न्हापा थन पःमाय्लिसें मेमेगु भिंmनिगू थरयापिं पायाः पिहांवइगु व पायाःया खड्ग आःतक नं आगमय् हे दनि ।

हलिमय्‌ अस्तित्वय्‌ दयाच्वंपिं प्राणी मध्यय्‌ की जातया प्राणी नं छता खः । की थी थी कथंया दु । चाय्‌ दुने च्वनीपिं, स्वां–सिमाय्‌ च्वनीपिं, लखय्‌ च्वनीपिं आदि कीत दु । उकथं हे पपू दुपिं, पपू मदुपिं पपू दयाः नं ब्वये मफुपिं आदि नं दु ।

थी थी कथंया कीतसें नइगु नसा नं थी थी कथंया जुइ । गुलिं कीतसें स्वां–सिमा त्वाःल्हानाः उकिया रस जक त्वनेगु याइ । हलय्‌ च्वनाः रस जक नं साली । गुलिं गुलिं कीतसें चाय्‌ सइगु कण्डमूल व स्वां–सिमाया हा नयेगु याइ । चा जक नयाः म्वानाच्वनीपिं कीत नं दु ।

गुलिं गुलिं कीत प्याःथाय्‌ च्वनेगु याइ । गुलिं गंथाय्‌ च्वनेगु याइसा गुलिं फ्वसा ह्वयाः ध्वगीगु वस्तुइ दायेगु याइ । थ्व बाहेकं स्वयेक पानामतःगु अन्नय्‌ दाइपिं कीत नं दु । कीत दक्वं स्यंकीपिं जक हे नं जुइ मखु । गुलिं गुलिं कीत भिंकीपिं नं दु । स्यंकीपिं कीत नयाः बालि बांलाकेत ग्वहालि याइपिं कीत नं दु ।

इमू

अंगः, सिँया भुलिइ दुने व चाया ह्वतय्‌ गः दयेकाः च्वनीपिं छता की । छ्यं, म्हगः व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । यक्व जातया दइ । मिहेनति जुइ । न्याये यःपिं व न्याइ मखुपिं नं दइ । प्यनं तियाः न्याइ ।

इमूचा

चाया तःलय्‌ च्वनीम्ह छगू जातया की । म्ह ग्वाराचा लाइ । हाकु उनया जुइ । यच्चुसे पिचुसे च्वनाः स्वये हे बांलासे च्वनी । थ्व छुयाः नल धायेव मिखा त्यय्‌लानाः मुलुकय्‌ तयेफइ ।

कनाःचाकी

प्वलःचा, लौका आदिइ तियाः स्यंकीपिं की । भुजिं थें च्वनी, भचा चित्याः जुइ । पपू सालुइ, स्वँ दइ । थुमिसं तिल धायेव दुने दुने स्यनाः ध्वगिना वनी ।

कस्तिहा

कस्ति दयेकीम्ह हा । ग्वाराचा लाइ । उखेंथुखें ब्वयाः स्वांया रस कयाः कस्ति दयेकाः हाप्वलय्‌ मुनातइ । नेवाः संस्कृतिइ कस्तियात पञ्चामृत मध्यय्‌ छगू अमृत कथं काइ । कस्तिहां न्यात धायेव न्याःथाय्‌ कं थाइ ।

किमि

प्वाथय्‌ दाइम्ह की । हाकः हाकः जुइ, तुइसे च्वनी । दम्बिया आकार वइ । चाकुगु अप्वः नल धायेव दाइ । थुपिं दाल धायेव प्वाः स्याइ । थुपिं कुहां वइबलय्‌ दिसाया नापं वइ ।

किलिकिलिचा

बुइँचा जातया की । पपू दइ, ब्वये फइ । छ्यं, छाति व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । भ्वरि पाखेया म्हगः तत्याः जुइ । न्हिच्छि सुलाच्वनी, बहनी जुल धायेव किलिकिलि सः वयेक हालाच्वनी ।

किसिकी

अन्नय्‌ दाइपिं छथी की । चिकीचाधिकः जुयाः हाकुगु उनया जुइ । छ्यं चिकीचाग्वः जुइ । स्वँ दइ । अन्न पुलां जुयाः फ्यासुलकि किसिकी दाइ ।

कुमिचा

इमूया आकार वःपिं की । इमूसिकं भचा तःधिकः जुइ । प्यका ल्हाः व धँवा निपु दइ । छथाय्‌ हे यक्व ल्याखय्‌ दइ । म्हुयाः स्यंकी । थुपिं दाइगु मभिं धाइ ।

कुसि

तिंतिं न्हुयाः जुइम्ह की । हाकु हाकु ह्याउँ ह्याउँ धाइ । फोहर जुलकि दाइ । सुलाः सुलाः न्यानाः हि त्वनेगु याइ । थुमिसं न्याःथाय्‌ ह्याउँसे च्वनाः नं हीसे च्वनी ।

कँय्‌पुँइचा

हा थें ज्याःम्ह की । चिकिचा त्याः जुइ, सुलुक्क च्वनी । प्यका ल्हाः निपा तुति व छज्वः पपू दइ । ब्वयाजुइ । माकःचा नइ । खेँय्‌ थ्वयेत्यल धायेव कापीकिपी चां गः दयेकी । दुने खेँय्‌ थ्वयाः म्वाःम्ह माकःचा तयाः प्वाःतिना थकी । थ्वं माकःचित न्यात धायेव लाता हे जुयाः वं यंकूथाय्‌ वनी ।

कँय्‌पुँइचाहा

चिकिचात्याः जुयाः स्वालाक्क च्वंम्ह हा । झाःपाः दुथाय्‌ हाप्वः दयेकी । हाप्वः तप्वः जुइ मखु । लानिहा दयावःलिसे थाय्‌ थासय्‌ दयेकी । हाया ल्याः यक्व दइ मखु । थुमिसं न्यात धायेव मना वयेगु सिकं हीसे च्वनाः स्याइ ।

कःलि

च्यापा ल्हाः तुति दुम्ह हि मदुम्ह जीव । च्यापां चुयाः जुइ । जुइबलय्‌ बेथां वनी । ल्हाः थें संके ज्यूगु च्वामुसे च्वंगु धँवा निपु दइ । खतरा वः थें जुल धायेव थुकिं हे प्रतिकार यायेगु याइ । लखय्‌ जुइबलय्‌ लाल काइ । ल्वहंया कापीकिपी व चाय्‌ म्हुयाः च्वनेगु याइ । चिचीचाधिकःपिं लखय्‌ दाइपिं की नइ । वा पिनातःथाय्‌ तगिं बुँइ म्हुयाः लः ज्वयेकाः अनं वइपिं कीचात नं नयेगु याइ । मस्तसें मांम्हेसिगु ला नइ । अथे जुयाः लःधालय्‌ च्वनाः मचा थ्वकाः चुइकेबीगु याइ ।

क्वःबुइँचा

ततःधिकःपिं बुइँचा । बथां बथां जुयाः वइ । थ्व मनः व मनः धयागु दइ मखु, न्ह्यागुं नइ । थुमिगु बथां जूवःथाय्‌ छुं हे ल्यनी मखु । थुपिं वल धायेवं अनिकाल जुइ ।

क्वंचाहा

सिमाय्‌ हाप्वः दयेकीम्ह हा । हा मध्यय्‌ तःधिकः जुइ । चीधिकःपिं हात लानाः नइ । थुमिगु हाप्वः दुथाय्‌ जःखः मेपिं हा च्वनी मखु । हाप्वः ततःप्वः जुइ । यगाकाः दयेकी । हाप्वलय्‌ छुं कथंया खतरा जुल धायेव गोलि वः थें वयाः झीत न्याइ । थुमिसं न्यातकि मनावइ ।

खासा

बुलुहुं जक न्ह्याःवनीम्ह की । क्वँय्‌ दइ मखु, लाया ला जक जुइ । चा रंग व भुयूपिं दइ । तःधीपिं व चीधीपिं यानाः यक्व जातया दइ । संखूचाय्‌ प्यपुना च्वनी । नसा नयेत संखूचां पिहां वइ । खतरा महसुस जुल धायेव संखूचाय्‌ दुने वनी ।

थुपिं वनीथाय्‌ लाः थें ज्याःगु बः छबः त्वःतावनी । नयेत न्ह्यागुं नइ । नयेगु मरुसा चा जूसां नइ । संखूचा मदुगु जातयापिं नं दइ । खासाया ला वासःया रुपय्‌ ज्या कायेगु याः । दमया ल्वय्‌ दुपिन्सं खासा नल धायेव ल्वय्‌ क्वलाना वनी ।

खिग्वाराकी

छाःकी जातया छता की । म्हय्‌ सँ दइ मखु । तुइसे च्वनी । त्वाः छकूचा ह्याउँसे च्वनी । त्वाथय्‌ धँवा निपु दइ । थुकिं म्हुयाः चा तःलय्‌ सुलाच्वनी । यक्व तःलय्‌ च्वनी मखु । स्वां–सिमाया हा जःखः थुपिं च्वनेगु याइ ।

ल्हाःतुति वाल्ल दइ । सिकापतिं बःत्याःपिं तकं दइ । थिकः न्हुयाः वनेगु याइ । थुमिगु नसा माया हा जुइ । थुपि दत धायेव मां हा काये मफयाः सुकू गनावनी । थुमित न्हंकाछ्वयेत वासः छ्वाकेगु सिकं मालाः ल्यया न्हंकेगु याइ ।

खिचाभुजिं

खिचातय्‌के दाइपिं भुजिं । पपू हेँहेँधायाः सालुइ । छ्यं चिग्वः व भ्वरि तग्वः जुइ । खिचा दयेकं मेथाय्‌ जुइ मखु । मछिं मछिं थाय्‌ च्वनाः खिचायात न्यानाः दुख बी ।

खिभुजिं

फोहरय्‌ च्वनीम्ह भुजिं । ग्वाराचा लाइ । प्यं वाउँसे च्वनी । पपू सालुइ । ब्वइबलय्‌ भुइँइँ भुइँइँया सः वइ । थुपिं जूथाय्‌ तक तँुचा थें ज्याःपिं की दइ । थुमिगु तुतिइ नं अल्याख खने मदुपिं कीत दइ ।

गुइमाय्‌की

चाःतुलाः ग्वाराचिना च्वनीम्ह छगू जातया की । पतिं बःत्याः तक जुइ । ३ इञ्च हाकः तकयापिं दइ । ल्हाःतुति यक्व दइ । ह्याउँ हाकु उन जुयाः छिरिबिरि खनेदइ । न्हसि जुयाः नाइसे च्वंगु चा दुथाय्‌ च्वनेगु याइ । थुपिं च्वनीथाय्‌ लः दत धायेव पिहां वयेगु याइ । थुपिं वनीगु चाल स्वयेबलय्‌ हारां थें खनेदइ । सुयातं छुं धाःसा याइ मखु । बरु न्ह्यःने छुं नं खतराया संकेत महसुस जुल धायेव चाःतुलाः ग्वाराचिनी । अल्सि जुयाः कय्‌कय्‌कुनाः च्वंच्वनीपिन्त गुइमाय्‌की थें च्वंच्वन धायेगु याइ ।

गँय्‌दाकी

सौ ध्वगीथाय्‌ दाइम्ह छता की । हाकुगु उनया जुइ । ग्वारा खाइ । छ्यं चिकीचा ग्वः जुयाः ककुयाथाय्‌ छचाःलिं बाला छबाला दइ । पपू दइ । भचा भचा ब्वयेफइ । प्यं चुल धायेव ब्वयेगु याइ ।

घ्यःबुइँचा

वाउँसे च्वनीम्ह बुइँचा । छ्यं चिग्वः जुइ । ताःहाकःगु पपू दइ । गःपतंनिसें म्ह छम्हं पपुतिं भुनाच्वनी । म्हय्‌ दाः या दाः जुइ । म्ह नाइसे च्वनी ।

चुलिंचा

तिंकतिंक न्हुयाः जुइम्ह की । छ्यं चिकिचाग्वः जुइ, त्वाः च्वामुइ । प्वाः तग्वः जुइ । हाकु सियू उनया पपू दइ । चापाँय्‌ व हःया तःलय्‌ च्वंच्वनेगु याइ । ब्वयाः जुइगुया सिकं तिंतिं न्हुयाः जुइ ।

छ्वबुइँचा

छ्वब्वय्‌ दाइपिं बुइँचा । क्वःबुइँचा थें हे च्वनी, भचा चीधिकः जुइ । ल्याखय्‌ यक्व दइ मखु । छ्वब्व मन्त धायेवं उखेंथुखें जुइ, क्वखं लानाः नयेगु याइ ।

झ्यालिंचा

ब्वयाजुइम्ह की । छ्यं चिकीचाग्वः जुइ । छ्यं व म्ह स्वाःथाय्‌ चिकीचापुगु गःपः दइ । प्वाः हाकः लाइ । म्हय्‌ निज्वः पपू व प्यका ल्हाः दइ । पपू ह्याउँसे च्वनी । थुकिं यानाः म्हनापं ह्याउँ थें जुइ । स्वानय्‌ जक मखु, न्ह्याथाय्‌ नं जुइगु याइ । बुइँचां थें खेँय्‌ थ्वइ । दिल्ला गुंलापाखे यक्व खनेदइ । बथां बथां जुयाः ब्वयाजुइ । ब्वब्वं हे चिचीधिकःपिं कुकुचा थें ज्याःपिं की लानाः नइ । थज्याःपिं कीत दुथाय्‌ बथां चिंक ब्वयेगु याइ । निभाः थीबलय्‌ सिकं सुनुभुनु जुइबलय्‌ आपाः ब्वयाजूगु खंकेफइ ।

त्वँचाकी

ध्वगीगु वस्तुइ दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुइ । तुइसे च्वनी । ल्याखय्‌ यक्व दइ । स्वये हे घच्चाइपुसे च्वनी । उखेंथुखें वनेगु सिकं वालावाला जक सनाच्वनी ।

त्वाति

चाया दुने च्वनीम्ह छगू जातया की । छ्यं छाति व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । गःपः चिपु जुइ । छातिया जःखः प्यका ल्हाः दइ । थुकिया नापसं धँवा थें ज्याःगु निका ल्हाः नं दइ । थुकिं चा म्हुइगु याइ । चाय्‌ लः दत धायेव लः मदुथाय्‌ वनेगु याइ । सिनाज्यां लः दइबलय्‌ द्यांप्वलय्‌ ह्वः दयेकाः च्वनी । बहनी ह्वतय्‌ च्वनाः हालेगु याइ । थुपिं च्वनाच्वंथाय्‌ ह्वतय्‌ छुं जुलकि हालेगु दी । मनूत हाला च्वंगाय्‌ सुं वइबलय्‌ हाःगु दित धायेव ‘त्वाति ह्वतय्‌ ग्वालिं च्वाये’ थें धाइगु उखान नं दयेकातःगु दु । त्वातियात छ्यनय्‌ तयाः तपुलि पुलकि धँवा थें ज्याःगु ल्हातिं म्हुइबलय्‌ चासुवंके थें जुइ ।

दम्बि

प्याःगु चाय्‌ च्वनीम्ह की । सुपः बःपु जुयाः ताःहाकः जुइ । छ्यं प्यं निखें अथे हे च्वनी । त्वाःदःसां सी मखु । ग्वःत्वाः जुल वःम्ह हे जुइ । निभालय्‌ लातकि धाःसा गनाः सी ।

दुछाःकी

क्यातु क्यातुगु मा त्वाःल्हाइम्ह की । हाकःचा लाइ । बल्लाःगु धँवा निपु दइ । म्ह सीसे च्वनी । ल्हाःतुति वाल्ल दइ । त्वाः छकूचा हाकुइ । थिकःथिकःन्हुयाः जुइ । चाय्‌ म्हुयाः च्वनी । सुंसां दनकि पिहां वयाः क्यातु क्यातुगु मा त्वाःल्हानाः रस त्वनेगु याइ । तमागु माय्‌ जुइबलय्‌ गयाः वनी, कुहां वइबलय्‌ ग्वाराग्वारा तुलाः कुतुं वयेगु याइ । छम्हसिनं हे यक्व स्यंकेफु । थुमित न्हंकेत त्वाःल्हाना तःथाय्‌ म्हुयाः लिकयाः व तिक्वय्‌ लः कुनाः लखय्‌ थुनेगु याइ ।

धँय्‌

सुलाः सुलाः हि त्वनीम्ह की । चिचीधिकः जुइ । हाकु हाकु ह्याउँ ह्याउँ धाइ । वाल्ल वाल्ल जुइ । भुलिइ व कापिइ किपिइ च्वनेगु याइ । थीबलय्‌ नवइ । हि त्वने त्यलकि स्वँ पिकाइ । थुमिसं न्याःथाय्‌ ह्याउँसे च्वनाः चासुइ ।

नवंकी

नवं नइम्ह की । तातक मछ्यसे तयातःगु कापतय्‌ दाइ । चिचीचाधिकः जुइ, मिखां तिफ्याये थाकुइ । नवं नल धायेव कापतय्‌ प्वाःचा प्वाःचा गनाः पितिपिति वइ ।

न्हय्‌बि

न्हाय्‌पनय्‌ दुहां वनेयःम्ह की । चिकीचा त्वाः व निलांगू स्वलांगू ति हाकः जुइ । ल्हाः तुति वाल्ल्ल दइ । ह्याउँह्याउँ धाइ । थ्व वल धायेव चिकं फ्वंवल धाइ । तूचिकं तयाबिल धायेव सी ।

पालेयःबुइँचा

बुइँचातय्‌ छगू जात । छ्यं चिकिचाग्वः जुइ । मिखाया नापं तिकातःगु थें च्वंक चाःचा दइ । ककु चिहाकः जुयाः म्हगः ताःहाकः जुइ । ककुया नापसं स्वलः थ्याये ज्यूगु ल्हाः छज्वः दइ । चुल्यां क्वय्‌ कःति धाः थें दयाः च्वकालुइ । म्हगलं क्वय्‌ प्वाः दइ । प्वाःयात पपुतिं भुनातइ । भचा भचा ब्वयेफइ । म्हय्‌ स्वलः थ्याये ज्यूगु ताताःहाकःगु तुति निज्वः दइ । ल्याखय्‌ यक्व दइ मखु । थ्व मांसाहारी जुइ । बुइँचा, माकःचा आदि कीत लानाः नइ । थ्वं ज्वनाः कःति धालं कसय्‌ यात धायेव ब्यनावये फइ मखु ।ः

पाहांकी

छेँदुने प्याः थचाः वःथाय्‌ दाइम्ह की । मुस्याया बाला थें बाला बाला जुइ । सियूगु उनया जुइ । ल्याखय्‌ यक्व दइ । नसा नइबलय्‌ फ्ययाः जक नइ । थुमिसं फ्ययातःगु यच्चुसे बांलाइ । थुपिं पिहां वल धायेव पाहां वइ धायेगु याइ ।

पुइँपुइँकी

थिलकि प्यनं पुइँपुइँक सः वयेकीम्ह की । छलांगूति जक धिकः जुइ । हाकुसियू उनया जुइ । थुमिसं प्यनं सः पिकाइबलय्‌ वइगु फय्‌ क¥हः जूथाय्‌ लाकलकि क¥हः लनावनी ।

प्या

मचायेक हि त्वनीम्ह की । हाकः लाइ, चिकीचात्याः जुइ । नाइसे च्वनी । म्हुतु दइ, प्यं दइ मखु । लखय्‌ व सिमाय्‌ च्वनीपिं यानाः निथी दइ । लखय्‌ च्वनीपिं भचा तत्याः जुइ, सिमाय्‌ च्वनीपिं चिकीचात्याः जुइ ।

प्यासि

न्याक्क प्यपुनाः हि त्वनीम्ह सि । हि मत्वंतले पतिचिं थें जुइ, चाकलाइ । ल्हाःतुति वाल्ल्ल दइ । वस्तुतय्‌के प्यपुनाः हि त्वनी । लिकाये हे थाकुइ । हि त्वंलिसे तग्वारा जुइ । तन्न जुल धायेव थःथम्हंतुं स्वब्याना वइ ।

पुलुपुलुगेरा

पिलिक्क पिलिक्क मत च्याकीम्ह की । कस्तिहा बःधिकः जुइ । प्यं च्वका ज्वाल्ल्ल च्वनी । पपू दइ, ख्युंल कि पिहां वयाः ब्वया जुइ । ब्वइबलय्‌ मत पिलिक्क पिलिक्क च्याइ । थ्व वःगु खनकि “पुलुपुलुगेरा धौबजि नये यःसा कुहां कुहां वा” धकाः मस्त हालाजुइ ।

फाकी÷केताकी

माया क्यातु क्यातुगु च्वतय्‌ दाइपिं की । चिचीधिकः जुइ । वाउँपिं व हाकुपिं यानाः निथी दइ । नाइसे याउँसे च्वनी । फसं ब्वयेकाः छथासं मेथाय्‌ वनेगु याइ । छक्वलं हे ल्याखय्‌ यक्व दयावयेगु याइ । धी धी चिंक च्वनाः माया रस चुचुप्याइ । थुपिं दुथाय्‌ मा ब्वलने मफयाः कय्‌कय्‌ कुनी । बल्लाइ मखु, भचा जक वासःया प्रभावं हे सी । छिरिबिरिपिं मुस्याबाला कीतसें थुमित नयेगु याइ । इमूतसें स्वथं तियाः थुमिके च्वंगु रस कायेगु याइ । थुपिं दुथाय्‌ मुस्याबाला की व इमूत ग्वाःग्वाः दयाच्वनी ।

बँहा

बँय्‌ च्वनीम्ह हा । ग्वारा ग्वारा जुइ । चीधिम्ह भम्बः थें च्वनी । ल्याखय्‌ यक्व दइमखु । द्यामय्‌ हाप्वः दयेकी । काचाक्क खनीमखु । मखंसें हाप्वःयाथाय्‌ वन धायेव खतरा तायेकाः हय्‌काःवइ । अथे वइबलय्‌ अन मच्वँसे मेथाय्‌ वनेगु याइ ।

बिलि

छगू जातया की । छ्यं चिकिचा ग्वः जुयाः छ्यनय्‌ ताःहाकय्‌क ग्वाय्‌ निपु दइ । म्ह छम्हं पपुतिं भुनातइ । भुरुकभुरुक जक ब्वयेफइ । प्यपा तुति दइ । ब्वांवने फइ । ह्याउँ हाकु उनया जुइ । कापिइकिपिइ च्वनी । बहनी पिहांवइ । न्ह्यागुं नइ ।

बुँइचा

वाउँगु मा नइपिं की । सिमाया दँथय्‌ खेँय्‌ थ्वइ । छगः खेँचय्‌ हे अल्याख दइ । वाब्वय्‌ दाइ । छ्यनय्‌ धस्वानाच्वंगु सँ निपु दइ । मिखाया क्वसंं तिकातःगु थें च्वंक बाला दइ । म्हुतुप्वाः तप्वाः जुइ । छाति फालाचिनाः जवंखवं प्यका ल्हाः दइ । म्हय्‌ पपू दइ । म्हया क्वसं हाकःचा लाःगु प्वाः दइ । तुतिया पुलिं क्वय्‌ तिकः दइ । तिकलं थिकःन्हुयाः उखेंथुखें वनेगु व ब्वयेगु याइ । वाउँ वाउँगु हः व वामाया हः नयेगु याइ । बुइँचा लानाः छुयाः व सियाः नयेगु याइ ।

ब्वकी

पति थें च्वनीपिं छता की । वाकुथिइ तयातःगु वा बांलाक स्वयेक पाना मतल धायेव थज्याःपिं की दाइ । लार्भा अबस्थाय्‌ अन्न नयाः स्यंकेगु याइ । वयस्क जुल धायेव पपू दइ, उखेंथखें ब्वयाजुइ । यक्व तापाक धाःसा ब्वया वनेफइ मखु । भचा तुयू म्हासु उनया जुइ । पपुतिइ नचुसे च्वंगु तुयू नःगु धू दइ । थ्वयात थीबलय्‌ इमिके च्वंगु धू ल्हातिइ पुनावइ । पतियाके थें स्वँ दइ मखु । अथे जुयाः थ्वं न्याये फइ मखु । मस्वःगु अन्न स्वयेक पात धायेवं थुपिं मदया वनी ।

भम्बः

स्वांया रस त्वनीम्ह जीव । ग्वारा लाइ, पपू दइ । त्वाथय्‌ चिकिचाहाकःगु स्वँ दइ । उखें थुखें ब्वयाः स्वांया रस त्वं जुइ । ब्वइबलय्‌ भुँइँइँ भुँइँइँया सः पिकया जुइ । बाखनय्‌ कामारु कामाक्षं बुंगद्यः हःबलय्‌ भम्बःया रुपय्‌ कलशय्‌ तयाः हःगु धकाः न्ह्यथना तःगु दु ।

भुजिं

चाकुइ भुनीपिं की । चिकिचाधिकः जुइ । पपू दइ, ब्वये फइ । प्यका ल्हाः दइ । नये त्यलकि स्वँ पिकयाः स्वथं तिकाः नइ । चाकु दुथाय्‌ हय्‌हय्‌कयाः भुंवयेगु याइ ।

भुलकी

कन्दमूल व सकि नइपिं की । सुपः बःपु व निलांगुति हाकः जुइ । त्वाः छकूचा ह्याउँ थें जुइ । त्वाःया नापं धँवा निपु दइ । तुयू उनया जुइ । नाइसे च्वनी ।

म्हय्‌ पाछि पाछि पाक ह्याउँसे म्हासुसे च्वंगु बाला दइ । स्वये हे बलासे च्वनी । छथासं हे ल्याखय्‌ यक्व दइ । यक्व छक्वलं वाला वाला सनीबलय्‌ घच्चायापुसे च्वनी । चाया तःलय्‌ च्वंगु स्वां फकं आदिया सकि व कन्दमूल नइ । च्वः वइथासंनिसें नइगुलिं थुमिसं नःगु सकिइ मा बुयावये फइ मखु ।

मतकी

मतय्‌ दाः वइपिं की । ब्वकी थें च्वनी । पपू दइ । उखेंथुखें ब्वयाजुइ । मतय्‌ हय्‌भुना च्वनी । प्वाःचा मतय्‌ दाइबलय्‌ च्यानाः सी । चिप्वाःगुलिइ दाइबलय्‌ मत हे नं सीयः ।

मय्‌की

प्वक व प्वक थ्वँय्‌ दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुयाः तुइसे च्वनी । प्वक व प्वकथ्वँ फसं ह्वाकाः पुलां यानातल धायेव मय्‌की दाइ ।

माकःचा

जाः प्यनीम्ह की । म्ह ग्वाराचा व छ्यं चिकिचाग्वः जुइ । म्हया छचाःलिं च्याका ल्हाः दइ । प्यनं सुका थें ज्याःगु का पिकयाः जाः प्यनी । ब्वया जुइपिं चिचीचा धिकःपिं कीचात, पति व भुजिं क्यंकाः नयेगु याइ । जाः मप्यनीपिं जातया माकःचात नं दु । चिकीचा ग्वारा जुइ । ल्हाः तुति ताताःहाकः जुइ । प्यनय्‌ कं थें छाःगु छत्वाः दइ । लः सिलिसिलि दुथाय्‌ ख्वाउँसे च्वंथाय्‌ च्वनेगु याइ । लखय्‌ नं ब्वां जुइफइ । वामा क्वःदयेकीगु फ्वसा (फंगस) नयेगु याइ ।

माय्‌बिलि

म्हालकाय्‌चा थें ज्याःम्ह जीव । अंगः सिलिं न्ह्याथाय्‌ नं जुइफइ । मे ताःहाकः जुइ । बहनी पिहां वइ । मतय्‌ वइपिं कीचात में तिकाः नइ । तिंन्हुइबलय्‌ च्व तुलुक वयेकी । थ्वयात यलय्‌ च्वम्हुलुचा धाइ ।

मिमिचा

मुंकातःगु धुलय्‌ दाइपिं न्यायेयःपिं की । चिचीधिकः जुइ । काचाक्क मिखां खंके थाकुइ । थुमिसं न्यात धायेवं हिसे च्वनाः काचःकाचः वइ ।

मुस्याबालाकी

बालागु मुस्याया आकार वःम्ह की । म्हय्‌ फुति फुति दइ । वाल्ल च्वंक ल्हाः तुति दइ । सियूपिं व छिरिबिरि उनयापिं यानाः निगू कथंया दइ । सियूपिन्के नीच्याफुति व मेगु उनयापिन्के खुफुतिं निसें भिंmनिफुति भिंmखुफुति तक नं दइ । मौसम क्वानावःलिसे खनेदइ । छथासं मेथाय्‌ वनेत ब्वयावनेगु याइ । तापाक्क ब्वये फइ मखु । सियूपिन्सं बालिया हलय्‌ च्वंगु रस त्वनाः स्यंकेगु याइ । छिरिबिरिपिन्सं फाकीचात नयेगु याइ ।

म्हालिकाय्‌चा

माय्‌बिलिचा थें ज्याःम्ह जीव । माय्‌बिलिचा सिकं तःधिकः जुइ । वयस्क जुल धायेव बाजातया छ्यनय्‌ ह्याउँगु उन दयावइ । छेँ बाय्‌ गः दयेकी मखु । झाःपाः दुथाय्‌ च्वनी । बालिइ सइगु सि व सिसाफल नइ ।

लःकी

लखय्‌ दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुइ, पपू दइ । हाकुहाकु धाइ, बरखामासं दाइ । लखय्‌ लेहेंपुयाः च्वनी । लखं प्याःसां ब्वयेफइ । ल्याखय्‌ यक्व दइ ।

लापाचा

छाकीया पूर्ण अवस्था । तःधीपिं व चीधीपिं यानाः थी थी कथंया दइ । छाकीया गुण व स्वरुपकथं लापाचिया स्वरुप जुइ । छ्यं चिग्वः जुइ, छ्यनय्‌ एन्टेना थें धस्वाःगु निपु सँ दइ । त्वाथय्‌ चिकिचाहाकःगु स्वँ दइ । थुकिं स्वांया रस कायेगु ज्या याइ । म्ह त्याःचा चिनाः हाकःचा लाइ । म्हय्‌ प्यपा पपू दइ । पपुतिइ नचुसे च्वंगु धू (पाउदर) दइ । धू थी थी उनया जुइ । गज्याःगु उनया धू दत पपू नं अज्याःगु हे उनया जुइ । थी थी कथंया उन दुपिं लापाचा छिरिबिरि खनेदइ ।

ल्वहंबिलिकी

दुछाःकीया सुसुप्त अवस्थाबलय्‌या की । गजू लू थें क्वय्‌ तत्याः व च्वय्‌ चित्याः जुइ । तकि तकि लू थें जुयाः ह्याउँ म्हासु उनया जुइ । धंकाः ज्वन धायेव च्वका चाःचाःहुली ।

ल्हुकुचा

चिचीचाधिकःपिं तिछुँ थें ज्याःपिं जीव । त्वाः च्वामुसे च्वनी । द्यां ह्वतय्‌ च्वनी । त्वाथय्‌ ग्वाय्‌ थें सँ दइ । फसि तुसिपुया बास ताइ । चाया तःलय्‌ च्वंगु जूसां म्हुयाः नइ । द्यःने नौ तयातल धायेव नइ मखु ।

सपानि

चिचीचाधिकःपिं इमू । वाल्लइल्ल जुइ । यानंनिसें खंके थाकुइ । चिचीचाह्वःगु ह्वतं नं जुइ । चाकुगु नसाय्‌ हय्‌हय्‌ भुनाच्वनी ।

सि

हि त्वनीपिं की । मनूतय्‌के दाइ । म्हसि व छ्यंसि यानाः निगू कथंया दइ । म्हसि तुइसे च्वनी, छ्यंसि हाकुसे च्वनी । ल्हाःतुति वाल्ल दइ । हि त्वनेत स्वथं ती । सिया खेँय्‌यात ससि धाइ ।

सिँकी

सिँ म्हुइम्ह की । बःचात्याः जुइ, हाकुसे सीसे च्वनी । त्वाः च्वामुइ । ततःग्वःगु सिँ म्हुयाः दुने दुने नयाः भ्वाभः याइ । पिनं खनेदइ मखु । फायेबलय्‌ जक खनेदइ ।

स्यःकी

माया स्यः नइम्ह की । तुइसे सीसे च्वनी । सुपः बःपु व निलांगुति हाकः जुइ । छाःगु न्हिप्यं छत्वाःचा दइ । थुमित खतरा जुल धायेव न्हिप्यनं ती । थुमिसं तीगु हीसे च्वनाः स्याइ ।

स्वंकी

लहरा वनीगु मायागु च्वतय्‌ तीम्ह की । चिग्वःगु मुस्याग्वः बःधिकः जुइ । चिकिचाहाकःगु पपू दइ । भचा भचा ब्वयेफइ । चा रंगया जुइ । म्हुतुया थासय्‌ स्वँ दइ । भुति, घ्यःसिमि आदिया क्यातु क्यातुगु च्वतय्‌ तियाः रस त्वनेगु याइ । थुमिसं तिल धायेव च्वः गनावनी । ल्याखय्‌ यक्व दइ मखु । निम्हप्यम्ह दत धायेव हे यक्व स्यंकेफइ । छुं भचा खतरा जू थें जुल धायेव चाय्‌ कुथुं वनाः सुलाबी । कुथुं वनेन्ह्यः हे खंकाः फयाकाये फःसा जक थुमित मदयेका छ्वये फइ ।

हा

स्वांया रस कयाः नइम्ह की । कस्तिहा, कँय्‌पुँइचाहा, क्वंचाहा व बँहा जातया दइ । ग्वारा लाःगु प्वः दयेकाः च्वनेगु याइ । थुकियात हाप्वः धाइ । हाप्वःपतिं लानिहा छम्ह, च्याम्ह झिम्ह मिजं हा व यक्व ज्यामि हा दइ । रानीहां खेँय्‌ थ्वयाः हाया ल्याः यक्व दयेकी । दुहां पिहां जुइत प्वलय्‌ ह्वःचा ह्वःचा दयेका तइ । म्हय्‌ छज्वः पपू दइ । म्हुतुइ स्वँ छहाकः दइ । उखेंथुखें ब्वयाः स्वँथं तियाः स्वांया रस कायेगु याइ । छ्यनय्‌ धस्वाना च्वंगु सँ निपु दइ । थुकिं हाप्वःनाप स्वापू तयाच्वनेगु याइ । स्वापू दुथाय्‌ तक ब्वइ, मन्त धायेवं अनं उखे वनी मखु ।

है

न्हय्‌बि थें ज्याःम्ह की । न्हय्‌बिसिकं भचा तःधिकः जुइ । ल्हाःतुति वाल्ल्ल दइ । हाकःचा लानाः फालाचिं थें जुइ । सियू ह्याउँ उनया जुइ । वाब्वय्‌ दाइ । लयाहयाखतंया वाय्‌ दइ ।