बज्रबाराही तिष्तुङ्या मुख्य द्यः बज्रबाराही खः । तिष्तुङ्या बस्तिपिने तःधंगु चौर क्वसं बाराही खुसिसिथय् मशान नापं बज्रवाराही देवीया पीठ दु । थुगु पीठ ने.सं. ८३२ पाखे जुजु विष्णु मल्लं स्थापना याःगु खः । थन बज्रबाराहीलिसें गणेश, भैरव, इन्द्रायिणी, कुमारी आदि द्यःपिं नं दु । थन शनिवार पतिकं यक्व स्थानीयबासी जक मखसे जःखः हेटौंडाजक मखु येँ, यल, ख्वपनिसें यक्व पुजा वइपिं दु । गुलिसिनं बज्रबाराही देवीयात बलिया भाकल यानाः पुजा वइपिं नं दु । थनया मू पुजारी आचाःजु खःसा ज्यापु जातिया धामीया नं थन तःधंगु मान व महत्व दु ।
उन्मत्तेश्वर महाद्यः टिष्टुङय् उन्मत्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । थ्व लागाय् लक्ष्मीनारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन पाटीपौवा व धर्मशाला नं दयेकातःगु दु । स्वस्थानी व्रतकथा कथं चित्रकान्ति व सुवर्ण खुसिया संगमस्थलय् सतिदेवीया जवगु पुलि कुतुंवंगु थ्व पवित्र भूमि धकाः धाइ । थन परिसरय् आः ६४ शिललिंगया स्थापना यानातःगु दु ।
अशितेश्वर महाद्यःया देगः थाहा नगरपालिका चिसापानी लागाय् अमर्खु खुसि व महेश खुसिया दोभानय् अशितेश्वर महाद्यः दु । थ्व थाय्यात अशित तीर्थ धकाः नं धाः । थ्व थाय्यात न्हापा सुभद्र पर्वत धाइगु खः । थ्व थासय् पौराणिक कालय् अशित ऋषि व कुक्कट नां दुम्ह शुद्रं महाद्यःया तपस्या यानाः मुक्त जुयावन धयागु विश्वास दु । नेपालमण्डल चाकःलिं च्वंगु ६४ शिवलिङ्ग मध्ये थ्व छगू नं खः ।
इचंगु नारायण देगः थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ६लय् इचंगु नारायण देगः दु । थ्व देगःया दुने कलात्मक नारायणया मूर्ति दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगः पुलांगु खनेदु । देगःया न्ह्यःने बसाहा दुगु थनया विशेषता खः ।
इन्द्रायणी व इन्द्रायणी जात्रा पालुङया नेवाःतय्सं थः मू द्यःकथं इन्द्रायणीयात तःधंगु आस्था तयाः पुजा याइ । थाहा नगरपालिकाया ज्याकू क्वय् न्ह्यानाच्वंगु पालुङ खुसिया फिसलय् इन्द्रायणी देवीया पिथ दु । थन ल्वहंया इन्द्रायणी देवीया मू मूर्तिलिसें मेमेगु नं मूर्ति दु । नेवाः पीठया विशेषताकथं थनया पीठ सिथय् नं दिवंगत जूपिंत सद्गति यायेत तःगू मसान दयेकातःगु दु । पालुङया इन्द्रायणी देवीया जात्रा स्वदँय् छक्वः तःजिक न्यायेकी । १३म्ह द्यःया मूर्तियात पोडे त्वालं ल्हातय् व खतय् तयाः पितहयाः यःमरि पुन्हिकुन्हु बहनी पीठया गमय् स्वनी । अले थन थकूजुजु व १६ द्वारेया विशेष पुजा वइ । स्वन्हुतक दक्वं द्यःपिं गमय् स्वनातइबलय् पालुङया दक्व नेवाःतय्सं म्येय् दुगु आदिया बलि सहित तान्त्रिक विधिकथं पुजा याइ । बलि बिउगु म्येय् दुगुया छ्यं थन याइगु होमय् दुइ माः । मेगु जातियापिन्सं नं इन्द्रायणी देवीया पुजा याःवइ । स्वन्हुलिपा गणेद्यः, कुमारी, ईन्द्रायिणी व भैरवया प्यंगू खः गमं थनाहयाः बस्ति दुनेया छेँय् छेँय् हयाः जात्रा याइ । थुगु जात्रा न्ह्याकीपिं नेवाःत खःसां थनयापिं सकसिनं उत्तिकं श्रद्धा व आस्था तयाः थुगु जात्रायात तःजिक न्ह्याकावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राय् पालुङ जक मखसे जःखःया सकल जातियापिं मनूतय्सं ब्वति काइ ।
चांगु नारायण देगः थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ४या अंगारे धइगु थासय् इचंगु नारायण देगः दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगलय् ल्वहंयागु हे गजू छुनातःगु दु ।
पाण्डुकेश्वर महाद्यः थाहा नगरपालिका वडा नं. २ पालुङ कुछिम त्वाःया उत्तरपाखे रेविका व रेतोवती नांया निगू खुसि ह्वनाच्वंगु भद्रतीर्थ सिथय् नितँजाःगु महाद्यःया देगः दु । पाण्डुकेश्वर नामं लोकंह्वाःम्ह थुम्ह महाद्यःयात थनया नेवाःत जक मखु, सकसिनं उति हे श्रद्धा तयाः पुजाआजा याः । दँय्दँसं गुंपुन्हि, तीज, बालाचःह्रे, सिलाचःह्रे व साउनया सोमवाःपतिकं थन यक्व भक्तजनत वइगु छगू कथंया मेला हे जुइ । पाण्डुकेश्वर देगःलिसें थन मेमेगु नं थीथी देवदेवीया मूर्ति स्वनातःगु दु । अथे हे थन न्हिथं भजनफल्चाय् भजन नं याइ । पाण्डुकेश्वरयात नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्येय् छगूकथं नालातःगु दु । यक्व न्हापा पाण्डुक नांया छम्ह ऋषिं थन वयाः ताःईतक महाद्यःया जप यायेवं शिवलिङ्गया रुपय् महाद्यः प्रकट जूगु खँ हिमवत्खण्डया अध्याय १११ य् न्ह्यथनातःगु दु । पाण्डुक ऋषिया तपं उत्पत्ति जूगु जुयाः थुम्ह महाद्यःयात पाण्डुकेश्वर धाःगु खः । न्हापा थनया शिवलिङ्ग खुसिं चुइकायंकाः मेगु शिवलिङ्ग स्थापना याःगु खःसा वि.सं. २०७२ बैशाखया तःभुखाचं थुगु देगः नं दुनावन । वयांलिपा नेपाल सरकार पुरातत्व विभागया ग्वाहालिं नितँ सिजःपौया बांलाःगु न्हूगु देगः दयेकूगु खः ।
भीमसेन देगः मकवानपुरया पुलांगु भीमफेदी गढीइ भीमसेनया देगः दु । थ्व हे देगःया नामं थ्व थाय्या नां भीमफेदी जूगु ल्याखं थ्व देगःया थन ऐतिहासिक व धार्मिक महत्व दु । थन न्यनेदुकथं थ्व देगः थनया हे दकलय् पुलांगु देगः खः । भीमफेदी नेवाःतय्सं गुलजार याःगु बस्ती खः, अले थ्व नेवाः व्यापारीतय् तसकं हनातःम्ह द्यः खः । तग्वःसां छतँ जक जाःगु द्यः बिस्कं पहःयागु खनेदु । स्वदुवाः तोरण सहितया लुखा दुसा दथुया लुखाया जःखः धातुया सिंह दु, लुखा सिजःपातां भुनातःगु खनेदु । च्वय् च्वंगु तोरण तसकं नं कलात्मक खने दु । दुने भिंद्यःया कलात्मक तोरण सहित धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु, लिक्क च्वंम्ह मेम्ह मूर्तियात द्रौपदी धकाः म्हसीका बियातःगु दु । महाभारतय् वर्णन जुयाच्वंगुकथं पञ्चपाण्डव बनवास वंबलय् थ्व थासय् लाःगु अले थनया हेडम्बासुर नांया राक्षसनाप ल्वानाः वया केहेँ हेडम्बालिसे भीमसेनं ब्याहा याःगु थाय् थ्व हे खः धाइ ।
विशंखु नारायण देगः थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ६ लय् विशंखु नारायणया देगः दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगलय् दुने हाकुगु शिलाया नारायणया मूर्ति दु ।
हरिशंकर नारायण देगः थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ४ लय् हरिशंकर नारायण देगः दु । प्यागोडा शैलीया थ्व देगः पुलांगु स्वरुपय् दु । थन दुने शिलाया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अथे हे दुने मेमेगु नं शिला मूर्ति तयातःगु दु ।
त्रिखण्डी महाद्यः देगः पुलांगु भैंसे बजारं २ कि.मी. दक्षिणय् राप्ती खुसि पारि भैंसे गाविसया वडा नं. १य् व आः भिमफेदी गाउँपालिकाय् त्रिखण्डेश्वर वा त्रिखण्डी महाद्यःया देगः दु । आः थ्व त्रिभुवन राजपथया सिथय् लाः । थ्व द्यःयात त्रिवेणेश्वर महादेव धकाः नं धाइ । थ्व द्यः प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणां थन लँ दयेकाच्वंबलय् थनया श्रमिकतय्सं लुइकूगु धाइ । नितँ दुगु उत्तर स्वःगु शिखर शैलीया देगःया निर्माण यक्व पुलांगु खनेदु । तर आः धाःसा आधुनिकढंगं पुनर्निमाण यानातःगु दु । देगः दुने हाकुगु शिलाया शिवलिङ्ग दु । परापूर्वकालंनिसें थ्व थासय् द्यःपिं तकं तपस्या याःवइगु जुयाः थ्व थाय्या ऐतिहासिक व धार्मिक महत्व यक्व दु । थ्व देगलय् उमामहेश्वरया मूर्ति व मेमेगु शिवलिङ नं स्थापना यानातःगु दु ।
येँया क्वःने लागाया जोशीदेगलं ह्यूमत वनेगु झ्वलय् १०० मिटर क्वय् जवपाखे तुकंबहाः दु । थ्व बहाः क्वंसाःबहाःया कचा बहाः खः । बहाः धयातःसां थन बहाःया अज्याःगु छुं नं रुपरेखा मिले मजू । थन क्वाःपाःद्यः वा क्वाःपाःछेँ छुं हे मदु । मात्र थन स्वयम्भूया प्रतीककथंया बज्रधातु चैत्य छगः जक दु । थ्व श्वेतचैत्य सतकं हे खनेदु । प्यंकुलाःगु चुकदथुइ झिंस्वंगू भूवनया हर्मिका व गजू च्वय् लुं सियातःगु छत्र तयाः थ्व चैत्ययात पलिस्था यानातःगु दु । थुगु चैत्यया प्यखेरं प्यंगू दृष्टि, प्यंगू त्वलं, प्यंगू पताः ब्वयेकातःगु खनेदु । छचाःखेरं पंचबुद्ध व थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति पलिस्था यानातल । थ्यंमथ्यं झिंप्यंगूगु शताब्दीपाखे निर्माण याःगु धयातःगु थुगु श्वेतचैत्यया क्वय्या ब्वय् ल्वहँतय् थीथी चित्र कियातःगु दु । चैत्यया दक्षिणपाखे स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातलसा उत्तरपाखे तुयु देगः दुने गुह्येश्वरीया प्रतीक कलश व जवंखवं गणेद्यः व कुमार पलिस्था यानातःगु दु ।
थौंकन्हय्या भनपा वडा नं. १० स्थित सुजमधिया सूर्यमण्डल दबूया पूर्वदक्षिणया गल्ली दुनेया चिधंगु विहारया नां आदिपद्म महाविहार खः । अभिलेखया लिधंसाय् आदीपद्म महाविहारयात तुं विहार (त्वं बहाः) धकाः म्हसीकेफु । गोपालराज वंशावली (६२ पत्र ‘क’) ने.सं. ५०३ या च्वसुइ ‘यम्ब तुं विहार’ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे ‘व्रतावरदान माला’ धयागु ग्रन्थय् ‘श्रीश्री जयजितामित्र मल्ल देवस्य विजयराज्य श्री भक्तपुर महानगरय् श्री वादिमास्थटाने तौलाछेँ त्वाः श्री तुंबहालया बौद्धार्य जोगनरसिंह लिखिति सम्पूर्ण श्रेषोस्तु सम्बत ७९७ श्रावणवदि ६ शुभम’ धकाः उल्लेख जूगुलिं आदीपद्म महाविहार हे तुंबहाः खः धयागु पुष्टि जू । तर वि.सं. १८९० या तः भुखाचं तुं बहालय् यक्व हे क्षति जूगुलिं विहार दुने प्रामाणिक अभिलेख मदयेधुंकल । तर विहारं पिने लिच्छविकालीन चैत्य, मांकाःद्यः दु ।
अथे हे सुजःमधिया पूर्व दिशाय् ब्रम्हायणी पीठ द्यःयाथाय् वनेगु लं जवया वाँचुहितिइ लुयावःगु १३०० दँया ल्वहंपतिइ भिक्षुणी संघ उल्लेख जुयाच्वंगुलिं तुं विहार लिच्छविकालीन विहार खः धकाः अनुमान यायेफु । अथे हे गुंलागा १३ जुगःचःह्रेकुन्हुया पञ्चदानबलय् ख्वपया दीपंकरपिं थुगु हे बहाः पिनेया सूर्यमण्डल दबू लिक्कया कुमारी फलय् तयाः पुजाविधि पूवनेवं आदिपद्म विहार दुने पञ्चदान प्रारम्भ जुयाःलि तिनि कथंहंक पंचदान जुइगु प्रचलन थौं तक ल्यना हे च्वन तिनि । थ्व सकतांया लिधंसाय् आदिपद्म विहार (तुंबहाः) ख्वपया दकलय् प्राचीन विहार खः धयागु पुष्टि जू । तुं बहाः ख्वपया चूडाकर्म याइगु बहाः मध्ये संघ परिवार म्हो जक दुगु विहार खः । थुगु बहालय् चूडाकर्म याइपिं शाक्य संघया ल्याः १० म्ह ति जक दु । थुगु विहारया पूर्वपाखे पश्चिमाभिमुख शाक्यमुनिया क्वाःपाः द्यः दु । क्वाःपाःद्यःया दुने दुरुल्वहंया धर्मधातु चैत्य दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने अशोक चैत्य दु । अशोक चैत्यया पश्चिमपाखे धर्मधातु चैत्य दु । अथे हे बहाःया दक्षिणपाखे गुम्बज पद्मचैत्य व लिक्क महांकाल, चैत्य, पलेस्वां, मन्दः व जज्ञशाला दु ।
आदिपद्म महाविहार व दीपंकर महाविहार दथुइ क्वातुगु स्वापू दु । आदिपद्म विहारया भण्डार स्वइम्ह चिनजु व हे बहाःया शाक्यतय्सं हे छ्वइगु खः । उकिं थुगु बहाःया दुजःतय्त पशुपति बहाःया दशनायक जुइत आचाः लुइगु सुविधा तक बियातःगु दु ।
येँदेया तसकं नांजाःगु तःकूगु बज्रयानी विहारया धखलय् तेबहाःयात नं कयातःगु दु । तेबहाः न्हापा लिच्छविकालय् तःधंगु जंगल वा तुँख्यः वा देय्या सीमानाय् लागु बहाः खः । देशय् दुहां वयेत ध्वाखा दुगु आःया धरहरा दुगु लागां तेबहाः जुयाः दुहां वयेमाः । थ्व तेबहाःया पूर्वय् तुंख्यः, पश्चिमय् खेय्चापुखू, दक्षिणय् देय्या ध्वाखा वा धरहरा व उत्तरय् न्हू सतक दु । थौंकन्हय् न्हूसतकया लुखां देपा पाखे वलकि तःग्वःगु चैत्य खनेदइ । उगु चैत्यं दुहां वलकि तेबहाः थ्यनी ।
तेबहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । पाःलाः द्यःया देगःया पश्चिमपाखे थ्व क्वाःपाः छे“ दु । क्वाःपाःछे“ स्वतँ जाः । न्हूकथं नेवाः शैलीं दयेकातःगु क्वाःपाःछेँया मू लुखाया जवंखवं सारिपुत्र वा मौद्गल्यायन दु । नापं निपाः लुखा दु । मूलुखाया च्वसं च्वंगु तोरंया दथुइ महावैरोचन व छचाःलिं प्यम्ह बुद्ध विराजमान दु । मू लुखाया च्वसं स्वपाःझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः दु । च्वय् विमान झ्याः व जवंखवं तिकिझ्याः तयाः सिजःपौ व गजू छुनातःगु दु ।
थ्व बहाः संवत् ११४५ पाखे शिवदेवं दयेकूगु धयातल । थ्व बहाः आःया तेबहाःसिबें न्ह्यः हे दुगु अनुमान दु । थ्व बहाःयात दकलय् न्हापां प्रचण्डवीर महाविहार धकाः सम्बोधन यानातःगु खः । लिपा तेबहाल्या थीथी अभिलेखय् श्री तेडो विहार व ने.सं. ६६५ या अभिलेखय् राजकिर्ति महाविहार धकाः न्ह्यथनातल । अथेहे कल्पसंग्रह व ने.सं. ९४६ या ज्ञानसिद्धी धाःगु अभिलेखय् न राजकीर्ति महाविहार, कान्तिपुरया बज्राचार्य सिद्धपाद धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थुकथं तेबहाःयात तीर्थ विहार धकाः नं न्ह्यथनातःगु दु ।
छगु अभिलेखय् नरेन्द्रदेवं थः गुरु बन्धुदत्तयात लँुमधिया न्ह्यःने विहार दयेकाः देय् रक्षाया नितिं तल । वया स्वम्ह काय मध्ये तःधिकःम्ह काय पद्मदेवयात पिंगल विहारय् न्यासः भिक्षुगणलिसें भिक्षु याकाः छ्वल । माहिलाम्ह काय रत्नदेवयात बन्धुदत्तया ग्वाहालि यायेत तीर्थ विहारय् छ्वल व कान्छाम्ह काययात जुजु दयेकल धयागु दु । थ्व तीर्थ विहार धाःगु तेबहाः जुल । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने स्वंग चिभाः व लिच्छविकालीन चैत्य पलिस्था यानातल । उत्तरी कुँनय् निगः चिभाः दु । उत्तर दिशाय् ज्यापू समुदायया नासःद्यः पलिस्था यानातःगु दु ।
सिन्धुपाल्चोकया प्राचीन शहर कथं नांजाःगु थुगु शहर येँय् नं उत्तर पूर्वय् लाः । तौथलीया पूर्वय् दोलखा जिल्ला, पश्चिमय् टेकनपुर, उत्तरय् पिस्कर व दक्षिणय् पुइकु जेठल गां लाः । तौथलीयात हाजिरपुर नामं नं सम्बोधन यायेगु याः । थुकिया अर्थ पवित्र तीर्थस्थल खः । थन त्रिपुरासुन्दरी माइ, भिमेश्वर, नाट्येश्वर, गणेशथान, रक्तकाली, सेतीदेवी, कामधेनु आदि देवदेवीया देगः दुगुलिं हाजिरपुर धकाः धायेगु यानाच्वंगु धयागु स्थानीयतय् धापू दु ।
तौथलीइ अप्वः धयाथें नेवाः व थामी जातिया बसोबास दु । थनया मनूत कृषि, व्यापार, ज्याकःमिया लिसें मेमेगु पेशाय् संलग्न दु । तौथलीइ थःगु हे मौलिक नेवाःपन दुगु थीथी धार्मिक, सांस्कृतिक परम्परा दु, गुगु अनया स्थानीयतय्सं पुर्खाया धरोहर संस्कृतिकथं नालाः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थन च्वंपिं नेवाःतसें ईब्यः कथं थीथी नखःचखः, पर्व व जात्रा न्ह्याका वयाच्वंगु दु । मोहनी (दशैं) तिवार (तिहार), फागु पुनिस, मांया ख्वाः स्वयेगु, गुनिला पुनिस (गुंला पर्व), इन्द्रजात्रा, कृष्णाष्टमी आदि जात्रापर्व हनाच्वंगु दु । मोहनिबलय् थन धौ जात्रा, पाइँ जात्रा (पायाः जात्रा), कुभिन्डो जात्रा व खड्ग जात्रा हनी । थनया नेवाःतय्सं न्ववाइगु भाय् द्वाल्खाया नेवाः भाय्लिसे ज्वःलाः ।
ठुप्चुक पुनिस (गुंला पर्व)
गुंलाथ्व पुन्हिनिसें गुंलागा चतुर्थी तक तौथलीइ न्यान्हु तक हनीगु पर्वयात स्थानीय भासं गुनिला पर्व, हिले जात्रा, रोपाईं जात्रा धाइ । छगू धापू कथं गुताजि बूबः, गुताजि वसः पुनाः थ्व जात्रा हनिगुलिं गुनिला पर्व नां च्वंवंगु धयागु जनश्रुति दु । अथे हे मेगु छगू धापू कथं न्हापा न्हापा थ्व पर्व गुन्हु तक निरन्तर हनीगु जुयाः गुनिला धाःगु खः । थौंकन्हय् धाःसा थ्व पर्व न्यान्हुतक जक हनेगु यानाच्वंगु दु । जात्रा न्यान्हुतक खःसां प्यन्हु व न्यान्हुया न्हिया जात्रा विशेष कथं हनीगु परम्परा दु । थुकुन्हु भिंmनिताजि प्याखं व जात्रा पिकाइ ।
ठुप्चुक जात्रा (गोरु नाच)
ठुप्चुक जात्रा जनै पुन्हिया न्हिनिसें मदिक न्यान्हु तक जुइगु छगू महत्वपूर्ण जात्रा खः । सिथि नखःया न्हिनिसें स्थानीयतय् बुँइ वा पीगु सुरु जुइसा जनै पुन्हिनिसें न्यान्हुतक देवीया रोपाईं यानाः दच्छिया वा पीगु क्वचाःगु कथं काइ । देवीया रोपाईया नितिं स्वज्वः ल्याय्म्हतय्त हल गोरुया रुपय् छ्यनय् पुलुया (पं सालुक चानाः दयेकातइगु) तपुलि तयाः छ्वालिया सिंग दयेकाः च्वाम्वचां चिनाः ठुप्चुक छाय्पीगु याइ । थुकिया नितिं न्हिनसिया २ बजेपाखे भजन खलकं चोया हयाः दबुलिइ च्वनाः ठुप्चुकया न्वः (सिंग) दयेकेगु याइ । ठुप्चुक जुइपिं ल्याय्म्हतसें निपां नाडिइ ह्याउँगु रिबन चीसा जँय् गं घाइ । व हे ठुप्चुकयात लिउने मेपिं ल्याय्म्हतसें खिपतं सालाः बुँइ हलो जोते यायेगु प्रतीक कथं अभिनय याइ । थथे यायेगुयात नेवाः भासं क्वाक्कुली वाये धाइ । सनिलय् दात्छेमी गुथियार व कुसले गुथियारत दात्छेमाय् मुनाः तान्त्रिक विधिं पुजा यानाः देवी नाच, मारुनी नाच, नांगानांगी प्याखं पिकाइ । दात्छें पिहांवःगु प्याखं दबुलिइ थ्यंकाः थीथी देवदेवीयात जात्राया सफलता व क्षमापुजा याये धुनेवं छथ्व ठुप्चुक भिमेश्वर द्यःया लुखा व त्रिपुरासुन्दरी द्यःया लुखा चायेकेत वनी । गुम्ह ठुप्चुकं लुखा चायेकवंगु खः जात्राया अन्तिम दिनय् नं वं हे लुखा बन्द यायेमाःगु चलन दु । थथे यायेगु धयागु प्राणीया ८४ जुनी मध्ये गोरु जुनी काये म्वाःलेमा धयागु मान्यता खः । मेगु निज्वः ठुप्चुक बाजंया तालय् देवीनाच लिसेलिसें भिमेश्वरपाखे वनाः छगू चरण प्याखं हुलाः त्रिपुरासुन्दरीइ थ्यंकाः विसर्जन जुइ ।
मेमेगु प्याखं
देवीनाच (कुमारी, भैरव व चण्डी), नांगानांगी नाचया लिसें स्याबरे अर्थात् ख्यालःया रुपय् थीथी भेषभुषां छाय्पियाः पिहां वइपिं ठुप्चुक जोडीया लिसें मानवीय जीवनया भोगाइया प्रतीक अभिनय यानाः बुँइ द्यां दयेकेगु, सुका चायेगु, कापः थायेगु, ख्यालः प्याखं बाजं व म्वाहालिया तालय् प्याखं हुलाः बजाः चाःहुली । देवीनाच, नांगानांगी नाच भिमेश्वर दबुलिइ व त्रिपुरासुन्दरीया प्रांगणय् छगू छगू चरण प्याखं हुइकीसा मारुनी प्याखं उगु थासय् बाहेक लँदुछि हे सोह्रसय गोपिनी व कृष्ण भगवानया प्रेमलीला स्वरुपया हाउभाउ यानाः मिजं पात्र छम्ह दथुइ तयाः मेपिं मिसातय्गु भेषभुषाय् प्याखं हुला बजाः चाःहुली । थुकथं न्हापांगु जात्रा समापन याइ । थ्व प्याखं न्यान्हुयंकं पिकाइ ।
गुनिला जात्राया स्वन्हु व प्यन्हुया न्हिकुन्हु तसकं हे न्ह्यःइपुगु व आकर्षक ढंगं जुइगु जात्रा खः सडप्याखन अर्थात घोडा नाच । पौराणिक बाखनय् वर्णन जू कथं घोडा सवारया राजा, महाराजा वा सामन्ती सेनामेनासहितया आभाष बीगु झलक थुगु प्याखनं क्यं । सडप्याखनय् सल गइम्ह मनुखं हाकुगु चश्मा, हाकुगु कोट, म्हय्खाया पा व थीथी रत्नजडित मुकुट छ्यनय् पुयातइ । सडप्याखं पिहां वइगु इलय् सेनामेना हातहतियार सहित सवारीया लँपु चिइकाः बाँसुरी, खरी व छ्वालिया तालय् सलया म्हगःयात च्वय् क्वय् यायां लँपुइ प्याखं हुलाः न्ह्याःवनी । थन सडप्याखनय् क्यनीम्ह सलया छ्यं मदु । मात्र चिग्वःगु डुंगा थें जाःगु आकारय् दथुइ ह्वः तयाः न्ह्यःने व लिउने च्वाम्वःचा व न्हिप्यंया प्रतीक कथं हाकुगु सँ तयातःगु दु । थ्व प्याखं हुलेत थ्व हे जातिया मनू माः धयागु मदु, न्ह्याम्ह ल्हूसां ज्यू । सडप्याखन निखुतय्सं पाल्पां क्वसःया रुपय् ज्वना वःगु जात्रा धाइ । उकिं आःतकं निखुतय्गु छेँय् नं हे थ्व जात्रा पिकाइसा बजारय् सडप्याखन ल्हुल्हुं भिमेश्वर दबू जुयाः त्रिपुरासुन्दरीइ थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । सडप्याखन तौथलीया मौलिक जात्रा धाःसां थज्याःगु हे सल्चा प्याखं बुंगय् नं हुइकेगु यानाच्वंगु दुसा द्वाल्खाय् नं गुंलाया इलय् कुमारी, भैरव प्याखं नापं सलप्याखंया रुपय् सलया छ्यं प्वाथय् घानाः जात्रा याः ।
माझिपा प्याखन
माझिपा प्याखन तौथलीया मेगु महत्वपूर्ण प्याखं खः । पंयात सालुक तासे यानाः मुकुटया रुप बी । उकिया द्यःने च्वाम्वःसाया सँ फंफं छ्यनय् घाकाः (लाखेया सँया रुपय्) माझिपा रुप बी । माझिपा जुइम्ह मनुखं रंगीचंगी बुट्टेदार जामा व ल्हातिइ जवंखवं ज्वाराज्वारां थीगु मिसा पुतुलं फिनातःगु दइ । ख्वालय् धाःसा ह्वः ह्वः बुट्टा तयाः उनं थानातःगु रुमालं भुनातःगु दइ । जँय् चिचिग्वःगु गं खिपतय् तयाः घानातःगु दइ । माझिपायात प्यखेरं उकथं हे ख्वालय् उनया रुमालं भुनातःपिं प्यम्ह मनुखं कम्मरय् चिनातःगु प्यपु खिपःयात ज्वनाः छचाःखेरं भुनाच्वंगु दइ । थ्व प्याखं महाजनया पुर्खापिं प्राचीन शहर द्वाल्खां बसाइँसराइ जुयाः तौथली वःगु इलय् ज्वनावःगु जात्रा धाइ । लिपा उमिसं सञ्चालन याये मफयेवं दात्छेमी खलःयात जिम्मा बिउगु धयागु स्थानीयतय् धापू दु । थ्व प्याखनय् माझिपा अर्थात् राकसं बस्तीइ मनूतय्त दुःख बिउगुलिं ज्वनातःगु व राकसं थःत उमिगु बन्धनपाखें त्वःतकेत सनाजूगु प्रतीक कथं प्याखं हुलेगु याइ । माझिपायात गुप्तदेवीया रुप नं धायेगु याः । थःत स्थानीयवासीं ज्वनाः सजाय स्वरुप चिनातःगुलिं आकाशदेवीयात ग्वाहालिया निंतिं बिन्तिभाव याःगु प्रतीक कथंया प्याखं नं धाः । थ्व प्याखं नं बजाः चाःहीकाः भिमेश्वर दबू जुनाः त्रिपुरासुन्दरी थ्यंकाः क्वचायेकी । द्वाल्खाय् नं गुंला पर्वय् थौं तकं माझिपा लाखे पिहां वयाच्वंगु दु । उकिं नं थ्व द्वाल्खां हे तौथली थ्यंगु धयातःगु धापू पाय्छि हे खनेदु ।
रक्सिन प्याखं
रक्सिन प्याखंयात आकाशदेवीया प्रतीक नालातःगु दु । थ्व प्याखं माझिपा राकसया प्याखं क्वचायेवं पिहां वइगु प्याखं खः । थ्व प्याखनय् याकःचा स्वतन्त्र रुपं हे प्याखं हुली । रक्सिन जूम्हं म्हासुगु ख्वाःपाः, मुकुट व बुट्टेदार जामा पुनातःगु दइ । प्याखं हुलीगु इलय् सुद्र्यःयात नमस्कार याःगु भाव कथं प्याखं हुली । थ्व प्याखं स्थानीय मनूतय्त दुःख बिउगुलिं माझिपायात खिपतं चिनाः बजाः चाहीकूगु इलय् थःत उगु बन्धनं मुक्त यायेत याःगु इनापयात स्वीकार यानाः ग्वाहालि यायेत आकाशदेवी प्रकट जूगु कथं कायेगु यानाच्वंगु दु । गुम्हेसिनं धाःसा सुनानं अपराध याःगुयात क्षमा बीधुंकाः वा यमराजपाखें मुक्ति प्राप्त धुंकाःया स्वतन्त्र प्याखं नं धायेगु याः । थ्व प्याखं दात्छें सुरु जुयाः भिमेश्वर दबुलिइ हइ । अनं लिपा त्रिपुरासुन्दरी जुयाः हाकनं दात्छेँ हे थ्यंकाः समापन जुइ । थ्व प्याखं मेमेगु प्याखं थें त्वाः बजारय् थ्यंकाः चरण चरण कथं हुइकीगु प्याखं मखु । दात्छें शुरु जुयाः गन गन प्याखं हुहुं वनेमाःगु खः अनया लँपु जुयाः गनं हे दिपाः मकासे प्याखं हुलाः क्वचायेकी।
ट्वाकल प्याखन ट्वाकल प्याखन धकाः स्वज्वः अर्थात्खु म्हेसिगु प्याखं खः । खुम्ह मनुखंं थवंथवय् ल्हातिइ खिपतं चिनाः ल्हातय् कथिपु ज्वनाः बाजंया तालय् ट्वाक्क ट्वाक्क सः वइकथं प्याखं हुलिगुयात हे तौथलीइ ट्वाकल प्याखन धाइगु खः । थ्व गुनिलाया न्यान्हुया न्हिकुन्हु पिहां वइगु जात्रा खः । थुकी नर्तकीया रुप कयातःपिंसं ल्हातय् रंगीचंगी रिबन, जँय् घण्टी चिनाः छाय्पीगु याइ । बाजंया तालय् जोश व फुर्ति क्यनाः कथि ल्वाकाः प्याखं हुलीगु थज्याःगु जात्रा मेमेगु नेवाः बस्ती, गथेकि ख्वप, द्वाल्खा, चौतारा व मेमेगु थासय् नं हुइकेगु याः । तर तौथलीइ धाःसा मेमेथाय् थें हुल हुल मुनाः ज्वः दयेकाः कथि ल्वाकाः प्याखं हुलेगु चलन मदु ।
डुंगा पार
तौथलीइ गुनिला पुनिस पिहां वइगु थीथी जात्रा, प्याखं मध्ये थ्व डुंगा पार प्याखं विशेष मौलिकतां जाःगु प्याखं खः । डुंगा प्याखं धकाः खुम्ह न्हय्म्ह मिजंमस्त ताःहाकःगु पं निपुया दथुइ क्वथाचा क्वथाचा जुइ कथं दयेकातःगुलिइ दुने च्वनाः पंयात ज्वनाः खुसि छिनाच्वंगु भाव क्यंक्यं लँपुइ न्ह्याःवनेगु याइ । अथे हे पं क्वथां पिने लँपुइ ल्याय्म्हतय्सं खुसिइ न्या लायेभनं अभिनय याइ । हानं मेपिंसं जात्रालुत दुथाय् खुसिइ न्या लायेत जाल तःगु भाव क्यनेगु याइ । थुगु प्याखनय् नं मस्तसें छ्यनय् हेलमेट थेंजाःगु तपुलि पुयातःगु दइसा ख्वालय् रंगीचंगी उनं थानातःगु रुमालं त्वपुया तःगु दइ । थ्व जात्रा गुनिलाया लिपांगु न्हिकुन्हु जक पिकाइगु जात्रा खः ।
बासा लाये (पुतली नाच) बासा लाये अर्थात् पुतली नाच । थ्व जात्राया लिपांगु न्हिकुन्हु डुंगापार नाचलिसें पिकाइगु नाच खः । गुथियारतय्सं न्ह्याकीगु थुगु जात्राय् कालिकाया म्येँ हालेगु चलन दु । थ्व कालिकाया म्यँेय् कालिका देवी व महादेव त्रिपासा म्हितूगुया बखान दु । कालिका त्रिपासा कासाय् बुइवं दुःख तायेकाः बैरणीया रुप धारण यानाः हिमालय श्रृंखलाय् उखेंथुखें जुयाः दुःख कष्ट भोगे यायेमाःगु व्यथाया बाखं दु । म्यँेया भावं थम्हं दुःख सिउगु व्यथानाप ल्वाल्वां कालिञ्चोक डाँडाय् थ्यंकाः मचा बुइगु बाखं दुथ्याः । अथे हे महाद्यः सिलुइ वनाः च्वंवंगु व अन हे शान्ति प्राप्त याःगु धयागु बाखंम्येँ थुकी प्रस्तुत जुइ । थुकियात हे स्थानीय भासं बासा लाये धाइगु खः ।
गुनिलाया दकलय् लिपांगु न्हि
न्यान्हुया न्हि अर्थात् चतुर्थीया दिन गुनिला जात्राया दकलय् लिपांगु न्हि कथं हनेगु चलन दु । थुगु न्हिकुन्हु जात्राया प्यन्हुया न्हिकुन्हु क्यनीगु सकतां ख्यालः, व्यंग्य, प्याखं क्यनेगु चलन दु । मेमेगु न्हिकुन्हुु सिबें सकतां प्याखं छन्हुं हे स्वये दइगु हुनिं यानाः वर्णा, सेतकु, बन्धन, जेठल, पिस्कर, धुस्कुन, जलबीरे, तेकानपुर, बेते लगायत अन्य थाय्या मनूत तौथली जात्रा स्वयेत वइ । थुगु न्हिकुन्हु विशेष यानाः भिमेश्वर दबू व त्रिपुरासुन्दरीया प्रांगणय् जात्रालुतय् उपस्थिति दइ । थ्व दि कुन्हु जात्राया शुरुंनिसें प्यन्हुतक पिहांवःगु सकतां प्याखं छसिकथं क्यने धुंकाः बहनीपाखे हाकनं ठुप्चुक नाच पिकाइ । गोरु जोते यायेगु, बाउसे यायेगु, आली तयेगु, हिलो तयेगु अभिनय यानाः ल्याय्म्हतय्सं तसकं न्ह्यइपुक हो हो हाहां प्याखं हुलीसा गुगुं पुचलं वापुसा तयेगु धकाः ल्हातय् वामा ज्वनाः बाजंया तालय् वा पिइगु अभिनय यायां प्याखं हुली । तौथलीया जात्राय् मचा, ल्याय्म्ह व ज्याथपिनिगुु सहभागिता दइ । वापुसायात जनै पुन्हिया न्हिकुन्हु श्रद्धापूर्वक छखेलाक तयातःगु दइ । व हे वापुसायात जात्राया लिपांगु न्हिकुन्हु रोपाइ जात्रा कथं वा पिनाः प्याखं हुलाः न्ह्याइपुकी । थुकियात हे रोपाइँ जात्रा धाइ । थ्व जात्रा नं भीमेश्वरया दबुलिं सुरु जुयाः त्रिपुरासुन्दरी भगवतीया दर्शन व परिक्रमा लिसें क्वचायेकी ।
धौ जात्रा
नेपाःगालय् थीथी थासय् ब्यागलंया जात्रा पर्व दुसां तौथलीया धौ जात्रा थेंज्याःगु जात्रा मेगु थासय् मदु । तौथलीइ फुलपातिनिसें न्यान्हु तक जात्रा जुइ । दक्वं न्हिया जात्राया थःगु हे विशेष महत्व दु । तर न्यान्हुया न्हिकुन्हु अर्थात् एकादशीकुन्हु तौथलीइ धौ जात्रा यायेगु परम्परा दु । तौथली जात्राया नितिं सा, म्येय् लहिना तःगु छेँय् छन्हु न्ह्यः दुरुया धौ दयेकाः त्रिपुराभगवतीं थःगु छेँय् सदां कृपा तयाच्वनेमा धयागु मनंतुनाः द्यःयात धौ छायेगु याइ । अथे देवीयात छाःगु धौ पुजा धुंकाः प्रसादया रुपय् दक्वं गामय् च्वंपिंत इनेगु चलन दु । तर भतिचा धलिं सकसितं मगाइगु हुनिं यानाः जात्रालुतय्त दबलिंनिसें त्रिपुराभगवतीस्थान तक धौ ह्वलाः प्रसादया रुपय् बीगु चलन लिपा जात्राय् हिलावन । जात्राया न्हिकुन्हु सकलें मचा, ल्याय्म्ह व बुरातय्सं धौ ज्वनाः जात्रालु, रोजा गुथियारया लिसें थवंथवय् हो हो हो रे हो हो धकाः लय्बद्ध सुर मिले यानाः धौ थवंथवय् छ्वाकेगु यानाः देवीथान तक वनेगु याइ । देवीथान तक वनाः ल्यंगु धौ भक्तजनपिंत इनाबी । थ्व धौ नल धाःसा ल्वचं थी मखु धयागु जनविश्वास नं दु । जात्रा सुरु जुइ न्ह्यः त्रिपुरासुन्दरीइ सकलें गुथियार, डोबरछेमी, कोर्छेमी व बिसौरी रोजापिं मुनेगु याइ । सकलें मुने धुंकाः पुजाया तयारी यानाः रोजा गुथियार (लिंगो जात्रा), खड्गजात्रा (हातहतियार), गुरु गोरखनाथ, खाडा, महिषासुर शीर छेदन आदिया जात्रा पिकयाः देय् चाःहिली । तौथलीया उत्तरपाखेया वालेफ्वाले दुवाःनिसें च्यांटाय् दुवा, दबूतक थ्यंकाः थीथी तान्त्रिक विधिविधानं महिषासुर शीर छेदन, मोहनि भजन, गुरु गोरखनाथपाखें राक्षसयात लिनाः लँपु कुनेगु, खाडा प्याखं हुइकेगु व रोजायात थासंथासय् गुथियारतय्सं सगं बीगु व वसः द्यछायेगु याइ । रोजा अर्थात् लिंगो जात्रा दबुलिइ थ्यनेवं मंगल धुनया लसय् सगं बियाः जात्रा क्वचायेकी ।
