येँया भाजु भक्तबहादुर व मय्जु अम्बिकादेवीया काय्मचा खगेन्द्रबहादुर सन १९३६ स बूगु खः । वय्कः सन् १९६१ स एमबीबीएस क्वचायेकाः वेलायतया विश्वविद्यालयपाखें सन १९७२ स चिकित्साशास्त्रय् उच्च शिक्षा ब्वनावःगु खः । नेपाली सेनाया चिकित्सा विशेषज्ञकथं सेवा यानाः सहायक रथिया पदतक थ्यन ।
Category: शिल्प, प्रविधि व ज्ञान
-
खःमू थायेगु विधि
खःमू तिबां थाइगु छताजि थल खः । थुकी थीथी कथंया सरसामान तयाः कुबी । न्वःया निखे च्वतय् निपा खःमूया गाखि तक्यंकाः ब्वहलय् न्वः दिकाः कुबीगु याइ । खःमू थीथी कथंया दइ । दोलाखःमू, गाःखःमू, चखःमू, द्यःलाखःमू, धौखःमू, थ्यमिखःमू आदि कथंया खःमू खनेदु । खःमू थाइगु तिबा बालांगुति ब्या व स्वकु स्वकुत्याति हाकः जुइ । खःमू थायेत तिबा नाइसे च्वनीकथं माःफ्वइ । चकंगु थासय् च्वनाः खःमू थायेत ग्वइ । ग्वयेत स्वबाला तिबाया दथुया ब्व ल्वाकाः स्वखे स्वकाः छगुलिं मेगुयात अतःबतः यानाः ल्हाकी । थुकी दकलय् तःलय्या तिबानाप तप्यंकाः मेगु तिबा छबा तइ । थुकियात नं अतःबतः यानाः ल्हाकी । थुकथं छखेया निबा निबा यानाः खुबा तिबा तयेधुन धायेव काचाक्क स्वयेबलय् प्यकूं लूथे खनेदुगु खुकुं लूगु ह्वःचा छह्वः लुइ । थनं लिपा छबाला तिबा तयेबलय् छह्वः अप्वः दइ ।
थुकथं निगू अतःया तिबानाप तप्यंकाः मेगु तिबा ततं घडिया सुइ ह्यूपाखें चाःहिलाः थानायंकी । थथे जुइबलय् निबाला अतःया तिबा छगू हे दिशाय् लाइ । थथे यानाः चाः हिह्युं गपाय् चाः माः अपाय्चाः तक थाइ । तचाः यायेमाःसा ह्वः अप्वः तइ, चिचाः जक दयेवं गाःसा म्ह्व जक तइ । ह्वः ल्या याइबलय् सिथं मयासे दथुं याइ । जवं खवं ल्याः खाःसां च्वं क्वय् ल्याः खाःसां उति जुइकी । स्वखेयां तिबाया ल्याः बरोबर जुल धायेव ह्वः नं बरोबर जुइ ।
चाः थाये गात धायेव जाः थायेगु याइ । जाः थाइबलय् चाकुलाकेगु याइ । चाकुलाकेत कुंवाः पियाः कुनं निसें मेगु तिबा छबा तयाः थपियाः चाकलं वाकाः थानायंकी । चाः क्वचायेकाः ल्यंगु तिबा द्यतनाः थायेगु नं याइ, चाना छ्वयेगु नं याइ । खःमूया ताजिकथं जाः याइ । जाः थाये गात धायेव सि मुलाः लिल्हाइ । लिल्हाये धुन धायेव कंलाय् सिधःगु जुइ । थुकी प्यनय् प्वता धलिं तयाः ताकां काकी । प्वताधलिं झ्वःलाक स्वंगः तयेगु नं याः, छगलं मेगुयात द्यतंकाः उखें निगः थुखें निगः नं तयेगु याः । प्यंचालय् व च्वय् सिइ प्वता तइ । थुकियात नं ताका तयाः काकी । थथे याइबलय् खःमूया स्वरुप खनेदयावइ ।
खःमूया स्वरुप वयेकाः प्वता व प्वताधलिंयात क्वातुक हिनाः काकेगु याइ । काकीबलय् च्वय्या प्वतांंनिसें काकी । काकागु तिबाया छखेया च्वः ह्वतय् अतःबतः यानाः हिनाः क्वय्या प्वता प्वताधलिंयात नं काकी । ब्यक्वयेक यंकाः कताकेगु याइ मखु । तप्यंक यंकी । थथे काकागु च्वः हानं च्वय्या प्वताय् नं अथे हेयानाः हिनेयंकी । हिनीबलय् च्याथासं हिनाः च्याथाय् क्वचायेकी । थथे जुइबलय् प्वताय् भिंmखुथाय् हिनातःगु खनेदइ । हिनातःगुया निथाय्त्या अतः गाखि चिनाः खःमू कुबीगु याइ ।कुंवाः पिये
कुनय्या छह्वः पियाछ्वये । खःमूया चाः थाये गात धायेव चाकलं वाकेत कुनय्या ह्वः पीगु याइ । ह्वः पीधुंकाः चाकलं वाकाः जाः थानायंकेगु याइ ।थपिये
च्वयेपाखे स्वके । खःमू थाइबलय् चाकुलाके गात धायेव जाः थानायंकेगु याइ । जाः थाइबलय् तिबा छबा तयाः चाः थाइबलय् थें हे ह्वः लुइकाः थाइ ।थ्यमिखःमू
चसू मिचः आदि तरकारि कुबीगु छताजि खःमू । प्यंचाः भचा चिचाः यानाः जँचाः भचा तचाः यानाः च्वय् चकंकातइ । यक्व तजाः जुइ मखु । च्वय् व क्वय्या सी प्वता व प्यंचालय् प्वताधलिं तयातइ ।द्यःलाखःमू
लँय् बँ पुनाः वःगु धू तयाः कुबीगु खःमू । जँचाः भचा भ्वरि खाकाः च्वय् व क्वय् अपाइँचाः यानाः निखें सी प्वता व प्यंचालय् प्वताधलिं तयातइ । द्यः गमय् तये यंकीबलय् द्यः तयाः नं कुबीगु याइ ।धौखःमू
धौ कुबीगु खःमू । पाः धौभ्यगः स्वंगः न्ह्यं ज्वलंया चाः जुइ । निखें सी प्वता व तःलय् प्वताधलिं बल्लाक तयाः कसय् जुइक तिबां हिनातइ । च्वला क्वलाछिति जाः जुइ ।लिल्हाये
तिबा लथ्यानाः सि दयेकाः थानायंके । खःमू थाइबलय् जाः थाये गात धायेव ल्यंगु तिबा लथ्यानाः नीकाः ह्वतय् अतःबतः यानाः स्वचाकाः लिल्हायेगु याइ । -
खःमू थायेगु विधि
खःमू तिबां थाइगु छताजि थल खः । थुकी थीथी कथंया सरसामान तयाः कुबी । न्वःया निखे च्वतय् निपा खःमूया गाखि तक्यंकाः ब्वहलय् न्वः दिकाः कुबीगु याइ । खःमू थीथी कथंया दइ । दोलाखःमू, गाःखःमू, चखःमू, द्यःलाखःमू, धौखःमू, थ्यमिखःमू आदि कथंया खःमू खनेदु । खःमू थाइगु तिबा बालांगुति ब्या व स्वकु स्वकुत्याति हाकः जुइ । खःमू थायेत तिबा नाइसे च्वनीकथं माःफ्वइ । चकंगु थासय् च्वनाः खःमू थायेत ग्वइ । ग्वयेत स्वबाला तिबाया दथुया ब्व ल्वाकाः स्वखे स्वकाः छगुलिं मेगुयात अतःबतः यानाः ल्हाकी । थुकी दकलय् तःलय्या तिबानाप तप्यंकाः मेगु तिबा छबा तइ । थुकियात नं अतःबतः यानाः ल्हाकी । थुकथं छखेया निबा निबा यानाः खुबा तिबा तयेधुन धायेव काचाक्क स्वयेबलय् प्यकूं लूथे खनेदुगु खुकुं लूगु ह्वःचा छह्वः लुइ । थनं लिपा छबाला तिबा तयेबलय् छह्वः अप्वः दइ ।
थुकथं निगू अतःया तिबानाप तप्यंकाः मेगु तिबा ततं घडिया सुइ ह्यूपाखें चाःहिलाः थानायंकी । थथे जुइबलय् निबाला अतःया तिबा छगू हे दिशाय् लाइ । थथे यानाः चाः हिह्युं गपाय् चाः माः अपाय्चाः तक थाइ । तचाः यायेमाःसा ह्वः अप्वः तइ, चिचाः जक दयेवं गाःसा म्ह्व जक तइ । ह्वः ल्या याइबलय् सिथं मयासे दथुं याइ । जवं खवं ल्याः खाःसां च्वं क्वय् ल्याः खाःसां उति जुइकी । स्वखेयां तिबाया ल्याः बरोबर जुल धायेव ह्वः नं बरोबर जुइ ।
चाः थाये गात धायेव जाः थायेगु याइ । जाः थाइबलय् चाकुलाकेगु याइ । चाकुलाकेत कुंवाः पियाः कुनं निसें मेगु तिबा छबा तयाः थपियाः चाकलं वाकाः थानायंकी । चाः क्वचायेकाः ल्यंगु तिबा द्यतनाः थायेगु नं याइ, चाना छ्वयेगु नं याइ । खःमूया ताजिकथं जाः याइ । जाः थाये गात धायेव सि मुलाः लिल्हाइ । लिल्हाये धुन धायेव कंलाय् सिधःगु जुइ । थुकी प्यनय् प्वता धलिं तयाः ताकां काकी । प्वताधलिं झ्वःलाक स्वंगः तयेगु नं याः, छगलं मेगुयात द्यतंकाः उखें निगः थुखें निगः नं तयेगु याः । प्यंचालय् व च्वय् सिइ प्वता तइ । थुकियात नं ताका तयाः काकी । थथे याइबलय् खःमूया स्वरुप खनेदयावइ ।
खःमूया स्वरुप वयेकाः प्वता व प्वताधलिंयात क्वातुक हिनाः काकेगु याइ । काकीबलय् च्वय्या प्वतांंनिसें काकी । काकागु तिबाया छखेया च्वः ह्वतय् अतःबतः यानाः हिनाः क्वय्या प्वता प्वताधलिंयात नं काकी । ब्यक्वयेक यंकाः कताकेगु याइ मखु । तप्यंक यंकी । थथे काकागु च्वः हानं च्वय्या प्वताय् नं अथे हेयानाः हिनेयंकी । हिनीबलय् च्याथासं हिनाः च्याथाय् क्वचायेकी । थथे जुइबलय् प्वताय् भिंmखुथाय् हिनातःगु खनेदइ । हिनातःगुया निथाय्त्या अतः गाखि चिनाः खःमू कुबीगु याइ ।कुंवाः पिये
कुनय्या छह्वः पियाछ्वये । खःमूया चाः थाये गात धायेव चाकलं वाकेत कुनय्या ह्वः पीगु याइ । ह्वः पीधुंकाः चाकलं वाकाः जाः थानायंकेगु याइ ।थपिये
च्वयेपाखे स्वके । खःमू थाइबलय् चाकुलाके गात धायेव जाः थानायंकेगु याइ । जाः थाइबलय् तिबा छबा तयाः चाः थाइबलय् थें हे ह्वः लुइकाः थाइ ।थ्यमिखःमू
चसू मिचः आदि तरकारि कुबीगु छताजि खःमू । प्यंचाः भचा चिचाः यानाः जँचाः भचा तचाः यानाः च्वय् चकंकातइ । यक्व तजाः जुइ मखु । च्वय् व क्वय्या सी प्वता व प्यंचालय् प्वताधलिं तयातइ ।द्यःलाखःमू
लँय् बँ पुनाः वःगु धू तयाः कुबीगु खःमू । जँचाः भचा भ्वरि खाकाः च्वय् व क्वय् अपाइँचाः यानाः निखें सी प्वता व प्यंचालय् प्वताधलिं तयातइ । द्यः गमय् तये यंकीबलय् द्यः तयाः नं कुबीगु याइ ।धौखःमू
धौ कुबीगु खःमू । पाः धौभ्यगः स्वंगः न्ह्यं ज्वलंया चाः जुइ । निखें सी प्वता व तःलय् प्वताधलिं बल्लाक तयाः कसय् जुइक तिबां हिनातइ । च्वला क्वलाछिति जाः जुइ ।लिल्हाये
तिबा लथ्यानाः सि दयेकाः थानायंके । खःमू थाइबलय् जाः थाये गात धायेव ल्यंगु तिबा लथ्यानाः नीकाः ह्वतय् अतःबतः यानाः स्वचाकाः लिल्हायेगु याइ । -
खर्कस
साः, चुकू दयेकेत सिँया रेखाअनुसार खनेदयेक चिं तयेगु सिँया ज्याभः । सिसाकलमं रेखानुसार चिं तयेत थाकु जुइगुया नापं चिं खनेमदइगु जूगुलिं साः चुकू दयेकेया निंतिं चिं तयेत छ्यलीगु ज्याभः ।
-
खलः त्वाकः
तःफि व ताहाःसिँ त्वाःल्हायेत वा बसिला, रन्धां छायेत कताकेत छ्यलीगु सिँया त्वाकः हे खः । थ्व काष्ठमण्डपया प्राचीन ज्याभः खः ।
-
खाल बुसुका
सिथय् झरिया माथं मिले यायेगु ज्याभः । सिँया सिथय् बर्गाकार वा गोलाकारया झरि (खँ) मिले यायेगु रन्धा थें ज्याःगु ज्याभः ।
-
खुलु
ग्वःलाःगु सिँयात १८० डिग्रीया माथं वंकेत छायेगु ज्याभः । बसिला थें हे खःसां छायेगु धाः फरक जुइ ।
-
खौ
तू÷हाम्वः÷पःका आदि तिसिनाः चिकं पिकायेधुंकाः ल्यं दुगु ब्वयात खौ धाइ । पूदुने छधी जुयाच्वंगु खौयात खौपा धाइ ।
-
ख्वाखः
लंैया हः । गुन्दु्र दयेकेगु छता वाउँचा । ख्वाखःहःया गुन्दु्र पाउँसे च्वनाः साइ । क्यातुगु ख्वाखःनाप बजि नयेबलय् माकुसे च्वनी । ननं नये मगाः थें जुइ ।
-
ख्वाःपाः लःल्हायेगु
थुकथं ख्वाःपाः दयेकेगु सकतां ज्या क्वचालकि विधिकथं न्हि स्वयाः द्यः जुइपिं प्याखंम्वःपिन्त छसीकथं उगु ख्वाःपाः लःल्हाना बी । येँया पचलि भैरव व भद्रकालीया प्याखनय् थुगु धलःकथं ख्वाःपाः लःल्हाइ ।
१) महालक्ष्मी ः कुमकुम वर्ण
२) गणेश ः तुयू वर्ण
३) ब्रह्मायिणी ः म्हासु वर्ण
४) रुद्रायिणी ः तुयू वर्ण
५) कौमारी ः ह्याउँ वर्ण
६) नारायणी ः वाउँ वर्ण
७) वाराही ः ह्याउँ वर्ण
८) मनमय्जु (इन्द्रायिणी) ः कुमकुम वर्ण
९) काली ः वँचु बाय् ह्याउँ वर्ण
१०) भैरव ः वँचु वर्ण
११) सिंगिणी ः तुयू वर्ण
१२) ब्यांगिणी ः कुमकुम धुँया वर्ण
१३) श्वेत भैरव ः तुयू वर्ण