अंखोरा लः त्वनेगु निंतिं थ्व थल अंखोरा छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व थलया स्वरुप लः त्वनेत छ्यलीगु मेगु थल करुवा स्वयां पाः । थ्व थलय् अःखुं दइमखु । थ्व थलया म्हुतुप्वाः भतिचा तःचाः जुयाः ककु भतिचा चीधं जुइ । ककुपिने प्वाः भतिचा तग्वः जुइ । तौ नं छकूचा जक दइ । थ्व थल ढलौट, कँय् वा सिजःया दइ । थ्व थल दयेकेत लीखु वा कँय्यात नायेकी । थासाय् च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्व धाले याइ । थ्व निगू ब्वयात बांलाक सफा यानाः लिसं तयाः स्वायेगु याइ । क्वय्या ब्वय् तौ स्वायेगु याइ ।
अन्ति अन्ति त्वनेगु अय्लाः तयेत छ्यलीगु थल खः । थ्व थलय् अःखुं, ककु, प्वाः, तौ नापं झंगः दुगु पुसा नं दइ । थ्व थल कँय्या दयेकी । थ्व थलया प्वाःया आकार करुवा स्वयां भतिचा फरक जुइ । अःखुनं च्वय्पाखे भतिचा चाः तुइ । अथे हे ककु नं भतिचा चित्याः जुयाः ताःहाकः जुइ । थ्व अन्ति दयेकेत कँय्यात नायेकाः थासाय् तयाः प्वाः, अःखुं, तौ, ककु, छ्यं, पुसा आदि तयार याइ । थुपिं थीथी ब्व तयेत बांलाक सफा यानाः लिसं तयाः स्वानाः अन्ति तयार याइ ।
आरि नसाज्वलं दयेकेत व ल्ह्ययेत आरि छ्यलीगु खः । आरिया म्हुतुप्वाः तःचाकः जुयाच्वनीसा क्वय्या ब्व भतिचा ब्वरानाः प्यंपा भतिचा चिचाकः जुइ । विशेष यानाः थ्व थल छगू हे पाताया दयेकीगु चलन दु । आरि ली, सिजःया नापं आल्मुनियम, स्टिलया नं दइ । थ्व थल दयेकेत साइजकथं पातायात ग्वलाक्क चाइ, उकियात बुलुहुं ल्हुयायंकी । थथे ल्हुइबलय् क्वय्या ब्व चिचाः यायां च्वय्या ब्व तःचाः यानायंकी ।
कँय्भु थीथी थलय् नसाज्वलं दयेकेधुंकाः मनूपिच्छे नयेत भु छ्यलेगु याइ । विशेष यानाः जा नयेत कँय्या भु छ्यलीगु चलन दु । कँय्भुइ तयाः नयेगु स्वास्थ्यया निंतिं तसकं बांलाः । कँय्भुइ जा नापं तरकारी, अचारलिसेंया नसाज्वलं नं तयेगु याइ । कँय् दयेकेत केलं व सिजःया मिश्रण यानाः दयेकी । कँय्भु दयेकेत साइज कथं कँय्यात ग्वलाक चाइ । उकियात मिइ तयाः क्वाःगु इलय् मुगःचां दायाः आकार पिकाइ । थथे प्रत्येक पटक हे यायेमाः । कँय् धयागु याकनं तज्याइगु धातु जुयाः ख्वाउँगु इलय् ज्यायात धाःसा तज्याइगु सम्भावना यक्व दइ । थथे तःक्वः क्वाकाः दायाः सिथय् भतिचा थकयाः भुया आकार पिकायेधुंकाः उकियात कुंकाः सफा याइ ।
कचौरा थ्व छगः चिकिचाग्वःगु थल खः । नये त्वनेया इलय् थ्व थल छ्यलाबुलाय् वइ । विशेष यानाः जा नयेबलय् केँ, ति दुगु तरकारी आदि तयेत थ्व थल छ्यली । अप्वः धया थें थ्व थल कँय्या दइसा ली व सिजःया नं दयेफु । केलं व सिजः ल्वाकछ्यानाः कँय् जुइ । थुगु कँय्यात नायेकाः साइज कथंया थासाय् लुनाः कचौराया स्वरुप पिकाइ । थ्व थल म्हुतुपाखे तचाः जुयाः क्वय्पाखे भतिचा ब्वराना वइ । क्वय्पाखे तौ छगू नं तयेगु चलन दु ।
ख्वःति लः अथवा च्या दायेकेत परम्परानिसें छ्यला वयाच्वंगु थल किटली खः । थ्व थल अप्वः धया थें ग्वलाक्क दयेकातःगु दइ । मिइ तयेमाःगु जुयाः थुकिया प्यंचाः भतिचा ख्वातुक दयेकी । थुकी दुने दुगु लः अथवा च्या पिकायेत अःखुं तयातःगु दइ । ज्वनेत अःपुइकथं चु वा ह्याण्डल नं तयातःगु दइ । नापं थ्व थलय् पुसा नं दइ । विशेष यानाः किटली सिजःया दइसा आल्मुनियम व स्टिलया नं दु । थ्व थल दयेकेत न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक्क चानाः तुइगु याइ । च्वय्या ब्वया निंतिं छगू चक्का व क्वय्या ब्वया निंतिं मेगु चक्का तुइगु याइ । च्वय्या ब्वय् लः तयेत जीक ह्वः नं तयेगु याइ । च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्वयात लिसं तयाः स्वायेगु याइ । थ्व हे थासय् अःखुं तयेगु याइ । नापं चु वा ह्याण्डल नं स्वाइ । च्वय्या ब्वय्च्वंगु ह्वःया साइजकथं पुसा तयार याइ ।
किस्ति नसाज्वलंत ब्वयेगु, तयेगु निंतिं किस्ति छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व छगू चकंगु थल जुयाः छुं नं सामग्रीत तयेत ब्वयेत अःपुइ । किस्ति चकंगु थल साइजय् भतिचा तजाः जुयाच्वंगु दइ । थ्व खेँय्बागः लुइगु वा प्यकुंलाःगु नं दइ । किस्ति विशेष यानाः लीयागु दइसां तबि मेमेगु नं दइ । थ्व दयेकेत साइजकथं पातायात प्यकुं बाय् खेँय्बागः लूकथं चाइ । थुकिया साइड साइडय् भतिचा ल्हुयाः थकया बी । छचाखेरं तार तयाः बल्लाकेगु कुतः जुइ ।
कुलिं कुलिं नं अन्न लगायतया वस्तुत दायेत छ्यलीगु थल खः । थ्व थलय् निमना न्ह्यनी । थ्व थलय् नं च्वय्या म्हुतु भतिचा चिचाकः जुयाः क्वय्या प्वाः भतिचा ग्वाराचिंक दयेका तइ । थ्व थल दयेकीगु तरिका नं थीथी दु । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ ।
खरखन्दा न्हापा खरखन्दाय् तयाः नसा ज्वरे यायेगु चलन दुगु खः । थ्व थल नेवाःतय्सं सिबय् गैरनेवाःतय्सं छ्यलाबुलाय् हयाच्वंगु खनेदु । थौंकन्हय् ब्रम्हू, क्षेत्री, समुदाययापिन्सं इहिपाःया झ्वलय् थ्व थल छ्यला वयाच्वंगु दु । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःया हे दयेकातःगु दइ । लीया व वःहया नं छ्यलीपिं दु । खरखन्दा दयेकेत साइजकथं चक्का पाता भतिचा ब्वरुकी । न्हापा मिइ तइगु जुयाः थुकिया प्यंचाः भतिचा ख्वातुगु चक्काया जुइ । थ्व थलया जाः चिजाः जुइ । चक्काया साइज कथं पाता चानाः ग्वलाक्क स्वाइ । क्वय्या प्यंपा सिबय् म्हुतु भतिचा चिचाः जुइ । ल्ह्वनेत अःपुइकथं जवंखवं करा तयाः ज्याछिंका तइ ।
ख्वल्चा विशेष यानाः ख्वल्चा अय्लाः तयाः त्वनेया निंतिं छ्यलाबुलाय् वइ । थुकियात कचौराया चिग्वःगु स्वरुपकथं नं थुइकेफइ । ख्वल्चा धालकि छगः गाःवंगु थल खः, थ्व थल ली, कँय्, ढलौटया दइ । थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात भतिचा म्हुयाः गाःवंकी । म्हुतुपाखे भतिचा फपुइकी व चीधंगु तौ नं तयाबी । कँय् अथवाः ढलौटया ख्वल्चा दयेकेत न्हापां मैनया ख्वल्चा दयेकी, उकियात चां भुनाः नाःगु कँय् वा ढलौट उकी लुनाबी । लिपा चा तछ्यानाः ख्वल्चायात सफा यायेगु याइ ।
गिलास लः, च्या अथवा दुरु तयाः त्वनेगु गिलासया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल चिकिचाग्वःगु जुइ । म्हुतु भतिचा तचाकः जुयाः क्वय्या ब्व चिचाकः जुजुं वनी । थ्व थल ली, सिजः, कँय्, स्टिल, आल्मुनियम, खाःया दइ । थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं चानाः ग्वःलाक्क लिसनं स्वाइ । क्वय्या प्यंया ब्वयात पाता चक्का चानाः स्वायेगु याइ । थुकथं गिलास तयार जुइ ।
घः घःयात लः कायेगु परम्परागत थलया रुपय् कायेगु याः । लःयात छगू थासं अःपुक ल्ह्ययाः यंकेत घःयात छ्यलेगु याइ । घः थीथी प्रकार व साइजया दइ । अप्वः धया थें छ्यलाबुला वयाच्वंगु घः ली अथवा सिजःया खः । घलय् सादा घः व मगःघः धकाः दयेकातःगु दइ । सादा घः सिजः वा ली नितां दइसा, मगःघः सिजःया जक दइ । मगःघःया ब्वहलय् बुट्टा दइसा क्वय्पाखे भतिचा च्वामुया वनी । सादा घः धाःसा क्वय्पाखे च्वामुइ मखु । पातायात साइजकथं चानाः ब्वहःया ब्व, क्वय्या ब्व, ककु, होचा आदि दयेकी । ब्वहःया ब्व व क्वय्या ब्वयात ल्हुयाः आकार पिकाइ । उकी ककु व होचा छुनाः घः तयार याइ । ली, सिजःया नापं आल्मुनियम, स्टिल, चा, प्लाष्टिक आदिया घः नं बजारय् दु ।
चतं जा, तरकारी आदि नसाज्वलं दयेकूगु थलं मेगु थल वा भुइ तयेत चतं छ्यलेगु याइ । थ्व बसजाः न्ह्यःनेपाखे चिचाचाःगु ग्वलानाः चु भतिचा ताःहाकः जुइ । थ्व थल नं धगः थें तुं खनेदइ । तर न्ह्यःनेया ब्व धगः थें तुं बागः ग्व मलासे चकनी । चतं लीया, सिजःया दइ । थ्व दयेकेत पायात साइजकथं न्ह्यःनेपाखे ग्वलाक व ल्यूनेया ब्व भतिचा ताःहाकः जुइक पाता चाइ । न्ह्यःनेया चक्कायात भतिचा ब्वराकी । ल्यूनेया ब्वय् पातायात क्वथ्याकाः ज्वनेछिंक चु दयेकी ।
मगःघः परम्परानिसें लः कायेगु थलया रुपय् जुयाच्वंगु घःया हे छगू रुप मगःघः खः । थ्व थल सादा घः सिवय् स्वरुपय् भतिचा पाः । थुकिया च्वय्या ब्वय् थीथी बुट्टात दइसा, क्वय् पाखेया ब्व भतिचा च्वामुया वनी । थ्व मगःघः विशेष यानाः सिजःया दइ । थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चायेगु याइ । क्वय्या ब्व दयेकेत भतिचा चिचाः यानाः ल्हुयाः क्वय्या ब्व तयार याइ । मेगु चक्का पाताया ब्वहः दयेकेत ल्हुयाः उकी थीथी बुट्टा तयेगु याइ । थथे क्वय्या ब्व व च्वय्या ब्वयात लिसं तयाः स्वाइ । च्वय्या ब्वय् ककु व ध्वंचा नं स्वायेगु याइ । थुकिया म्हुतु ह्वःचाकलय् नं भति भति बुट्टा तयेगु चलन नं दु ।
माना (कुले) विशेष यानाः अन्न लगायतयात दायेत परम्परा निसें छ्यला वयाच्वंगु थल माना खः । थौंकन्हय् तक नं थुकिया छ्यलाबुला जुयाच्वंगु हे दनि । म्हुतु भतिचा चिचाप्वाः जुयाः प्वाः भतिचा ग्वाराचिनाच्वंगु दइ । थौंकन्हय् म्हुतु चिप्वाः यानाः प्यंचाः भतिचा तचाः यानाः सिधा नं दयेकेगु चलन दु । थ्व थल ली, सिजःया दयेकातःगु दइ ।
सुराइ लः त्वनेत छ्यलीगु छगू परम्परागत थल खः सुराइ । थ्व थलय् प्वाः तग्वः जुयाः ककु ताःहाकः व चित्याः जुइ । थुकी अःखुं दइ मखु, तौ धाःसा दइ । थ्व थल अप्वः धया थें कँय्या दयकातःगु दइसा ढलौट, सिजः, चाया नं दइ । थ्व थलय् म्हुतुप्वाः छुं भतिचा तःचाः जुइसा ककुपाखे चित्याः जुयावनी । प्वाःया ब्व तग्वः जुइ । थ्व थल दयेकेत कँय् अथवा ढलौटयात नायेकी । साइज कथंया थासाय् उगु नायेकातःगु धातुयात प्वंकी । थथे यानाः दयेकीबलय् स्वंगू ब्व यानाः दयेकी । प्वाःया ब्व निगू व ककु म्हुतु छगू ब्व याइ । लिपा तौ छुनाः सुराइ तयार जुइ ।
स्वंमा नेवाःतय् त्वनेगु नसा थ्वँ तयेत थ्व स्वंमा छ्यलेगु याइ । थ्व थल करुवाया स्वरुपय् दइसां तबि भतिचा तजाः जुइ । नापं करुवा सिबय् तग्वः नं जुइ । थ्व थल कँय्या दयेकी । केलं व सिजः ल्वाक छ्यानाः कँय् दयेकी । उगु कँय्यात नायेकाः साइज कथंया थासाय् प्वाः, अःखुं, ककु, छ्यं, तौ आदि दयेकी । अनंलि थुपिं ब्व यात लिसं तयाः स्वाइ, अले स्वंमा तयार जुइ ।
हासि (प्वतासि) परम्परागत रुपं अय्लाः कायेत हासि (प्वतासि) छ्यलीगु खः । थ्व थल तःजाः जुयाः क्वय्या ब्वय् ब्वराना वनी । तःलय्या ब्वय् दथुइ तःचाकःगु ध्वः दइसा उगु ध्वःया छचाखेरं चिचीप्वाःगु ह्वःत नं दइ । म्हुतुप्वाः व क्वय्या ब्व, सिथय् प्वाः भतिचा खः थें मखु थें पिहां वइ । अय्लाः कायेत हासि नापं फ्वसि व च्वामुबाता नं माः । हासि दयेकेत न्हापां साइजकथं पातायात चायेमाः । अनंलि पातायात ग्वलाक्क लिसं तयेगु याइ । च्वय्या म्हुतुपाखें व क्वय् प्यंपापाखे भतिचा ब्वराकी । क्वय्या ब्वय् मेगु पाताया चक्का तयाः प्वाः तिना बीसा म्हुतुया ब्व खुल्ला हे जुइ । क्वय्या ब्वय् पातायात चानाः दथुइ तःचाकःगु ह्वः छगू दयेकीसा छचाःख्यरं चिचीप्वाःगु ह्वःत दयेकी । हासि विशेष यानाः सिजःया दइसा चाया नं दइ ।
हुखा थ्व थल बजां त्वनेत छ्यलीगु खः । बजां त्वनेगु इलय् लः तयेगु थलयात हे हुखा धाइगु खः । थ्व थल अप्वः धया थें ढलौटया दयेकातःगु दइसा गनं गनं नैंक्याःया नं दयेकातःगु खनेदु । थ्व थल दयेकेत ली खुयात नायेकाः साइजकथं थासाय् तयाः प्वंकी । थ्व थलया म्हुतु व ककु चित्याः जुयाः प्वाः भतिचा पिहां वयाच्वंगु दइ । क्वय्या ब्वयात चक्का बन्द यानातःगु दइ । बजांया कथियात दुछ्वयेत प्वाथय् अःखुं छकूचा नं पिकया तःगु दइ ।
साय् (साँचो)पाखें धातु मूर्ति तयार जुइधुंकाः दकलय् न्हापां मूर्ति क्वय्या भागय् धातु लुइत दयेकातःगु नलि अर्थात नौ फ्वःयात कःति वा कतामं चायेगु याइ । व धुंकाः बां (आकृति)यात थाय्थासय् धातु वनीगु नलिया कथं ज्या कायेत तयातःगु चनुत नं कतामं चायेगु याइ । थीथी सुमिचा थीथी वःचां व खाक्ंिस मूर्ति छगुलिं सुयाः वा बुलाः मूर्तिया बांं प्रस्ट व पिचुकेगु याइ ।
पञ्चधातु ली, सिजः, लँु, वहः, नँ आदि न्याता धातु ल्वाकःछ्यानाः दयेकातःगु धातुयात पञ्चधातु धाइ । थथे न्याता धातु मिश्रण यानाः दयेकातःगु मूर्तियात पञ्चधातु मूर्ति धाइ ।
लिसं तयेगु साय्पाखें तयार जूगु कोरा धातु मूर्तिइ गनं गनं बां पूमवंगु वा धातु फ्वः मचाःगु दाग वा ह्वः नं जुइफु । थथे जूगुु मूर्तिइ लिसं तयेगु वा ग्यास वायरिंग यानाः मूर्तिया बां पूवंकेगु याइ ।
ली सिजः, जस्ता, क्यलं ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु धातुयात ली धाइ । थ्व धातु नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाः ज्वलं आदि दयेकेगु याइ । वःचा धातु मूर्ति वा अनेक कथंया धातुया सामान पिचुकेगु व आकार प्रकार मिले यायेया निंतिं नँया बलालिं मसिनगु धार तयाः दयेकातःगु थीथी साइजया छताजि ज्याभः ।
सिजः सिजः छगू खनिज धातु खः । थ्व धातु नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाःज्वलं आदि दयेकेगु याइ ।
माज्या धातुया छकू पातायात झलिइ तिकाः कतां कियाः थीथी मूर्ति, ख्वाःपाः, बुट्टा नापं अनेक कथंया आकृति दयेकेगु याइ । सिँया त्वाकलय् गेना, खलु वा कोणय् दिकाः न्यकू वा नँया तःग्वःगु, चिग्वःगु, च्वकालूगु अनेक कथंया थीथी मुगलं क्वा जक क्वानाः हे छगू कलाकारया मनोभावनाकथं द्यः, मूर्ति, प्रतिमा इत्यादि तयार याइ । थुगु प्रविधिइ आकृतियात मिइ छुयाः लिसं तयाः छगुलिं मेगु ह्वनाः दयेकेगु याइ । थथे कलाया शैली भावयात रेखांकन यानाः तःधं, चीधं अनेक साइज कथंया देगः, मूर्ति, प्रतिमा, बां व बुट्टा, तयार यायेगु विधियात माज्या धाइ । थथे दयेकातःगु मूर्ति आपालं हलुका जुइ । थासंथाय् लुँया पाता ह्वनातः थें धातुया पातात लिसं तयाः ह्वनातयेगु याइ । थज्याःगु धातुया मूर्ति वा प्रतिमा गनं हात धाःसा पतिचिने नं फु । थथे धातुया मूर्ति दयेकेगु प्रविधियात थ्वज्या (थ्वयाः दयेकेगु ज्या) धकाः नं धायेगु चलन दु । नेपाःया थीथी देगः, देगलय् मूर्ति, प्रतिमा, झल्लर, ली वा सिजःया पौ, ध्वाँय् थ्व हे प्रविधिं दयेकातःगु खः । कुचा ह्वनाः दयेकीगु थज्याःगु मूर्ति व प्रतिमात पाताया जक मजुसे म्ह पातायागु अले छ्यं, ल्हाःतुति व आसन धालय् यानाः दयेकाः तयेगु नं चलन दु । सिँयागु व प्रस्तर मूर्तियात नं धातुया पातां आकृति अनुसारया बां लुइकाः उकी द्यःने भुनेगु नं माज्याया हे छगू विधि खः । गुकिं यानाः प्रस्तर वा मेमेगु वस्तुया आकृति नं धातुया हे आकृतिकथं खने दयाच्वनी । थथे प्रमाणकथं दयेकातःगु मूर्ति प्रतिमा, जनावर हरेक देगः, देगलय् द्वारपालकथं तयातःपिं सिंह, किसि, थीथी जुजु पिनिगु प्रतिमा व दातापिनिगु प्रतिमा आदि खः ।
कोण थ्व नं अंग्रेजी ‘ति’ आकारया ज्याभः खः । ६ इञ्च ताःहाकःगु गुकी क्वय्या ब्व च्वामुसे च्वनी । च्वय् निथाय्या जवंखवं छथाय् च्वकाः लूगु व मेथाय् माथं वंगु ज्याभः खः । थ्व ज्याभः सिँग्वलय् तानाः मेगु च्वकाय् पाता दिका पाताय् लुइकातःगु बांयात मुगःचां क्वानाः मिले यायेगु याइ ।
थ्वज्या मूर्तिकारया मनोभावकथं छुं नं धातुया छकू कुचा पाताय् सिसाकलमं आकार च्वयेगु याइ । व धुंकाः उगु पातायात खलुइ तयाः नँया वा न्यकूया मुगलं क्वा जक क्वानाः थीथी कथंया आकार प्रकार लुइकेगु याइ । थथे थकयाः मूर्ति प्रतिमा, अनेक कथंया बुट्टा, ख्वाःपाः जनावर आदि दयेकेगु प्रविधियात थ्वज्या धाइ ।
धातुया मूर्ति, प्रतिमा, सिक्का व बसजाः ज्वलं दयेकेगु कला अर्थात धातुकला तसकं प्राचीन कला खः । सिन्धुघाटी सभ्यताय् मोहन्जोदरोया उत्खननया झ्वलय् लुयावःगु नर्तकीया छगू धातुया मूर्ति थुकिया छगू धिसिलाःगु दसु खः । कपिलवस्तु तिलौराकोटया उत्खनन्पाखें लुयावःगु नँ व सिजःया म्वहःपाखें नं इसा पूर्व ६०० न्ह्यः हे थन धातुकलाया प्रचलन नापं विकास जुइधुंकूगु दु धयागु अनुमान यानातःगु दु । धातुया मूर्ति धकाः लुँ, वहः, सिजः, ली, कँय् व धलौट आदि धातुं थीथी हलंज्वलं, मूर्ति आदि दयेकेगु खः । जुजु अंशुवर्माया पालय् कलिगत ३४०० पाखे हे चक्र महाविहारय् (चुकबहाः, तंगः) धातुया थ्यंमथ्यं ३ फिट तजाःगु जताधारी लोकेश्वर (चाक्बाःद्यः)या मूर्ति दयेकाः पलिस्था याःगु खः । कलिगत ३६९४ य् पलिस्था याःगु आर्यावलोकितेश्वर मत्स्येन्द्रनाथया धातुया मूर्ति नं मेगु छगू प्राचीन धातु मूर्ति कलाया अनुपम नमूना खः । थ्व निगुलिं धातु मूर्ति खःसां थुकी चां पानाः व चित्रकारीता यानाः थीथी तिसा वसतं छाय्पियाः मूर्तियात पूर्णता बियातःगु दु । नेपालय् दयेकीगु धात ुमूर्ति व थुकिया प्राचीनताया बारे चिनियाँ ताङ वृत्तान्तय् उल्लेख जुया च्वंकथं नेपाःया म्ह्याय्मचा भृकुटी भोटया जुजु स्रोन् चन् गम्पोनाप इहिपाः याःगु इलय् थःगु क्वसःकथं अक्षोभ्य बुद्ध, मैत्रीय बोधिसत्व, आर्यतारा इत्यादिपिनि मूर्ति यंकूबलय् उकी धातुया मूर्ति नं दुगु उल्लेख यानातःगु दु । १३ गूगु शताब्दीया नेपाःया कलाकार अरनिकों चीनय् वनाः थीथी कलाकृति दयेकूबलय् धातुया मूर्ति नं दयेकूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । धातुया मूर्ति, प्रतिमा, बां दयेकेगु झ्वलय् नेपालय् निताजिकथं दयेकेगु प्रचलन दु । १) धातु नायेकाः साय्ली नाःगु धातु लुनाः दयेकेगु प्रविधि २) धातुया छकू पातायात थीथी कथं आकृति लुइकाः छगुलिं मेगु स्वानाः दयेकेगु प्रविधि । धातु नायेकाः अनेक कथंया मूर्ति, प्रतिमा, जनावर, बसजाःज्वलं दयेकेगु प्रविधियात परम्परागत भासं थँज्या धकाः धयातःगु दु । अथे हे छकू धातुया पातां हलुकागु मूर्ति, प्रतिमा, थीथी कथंया बुत्ता, बां दयेकेगु प्रविधियात माज्या धयातःगु दु ।
धातु मूर्ति दयेकेत प्रचलित तालमान व नाप थँज्या, माज्या वा छुं नं प्रविधिं मूर्ति, प्रतिमा आदि दयेकेया निंतिं न्हापां उगु दयेकेमाःगु प्रतिमा, मूर्तिया तालमान पाय्छिकथं न्ह्यब्वयेगु याइ । थथे परम्परागत शैलिं छगू मूर्ति वा प्रतिमाया म्हयागु तालमान जक च्यागू ब्वय् ब्वथलातःगु दु । थ्व हे प्रविधिं छुं नं देवी, देवता, मिसा, मिजंया मूर्ति व प्रतिमा दयेकेगु याइ । तर बुद्धया मूर्तिइ धाःसा मेमेगु मूर्तिइ सिबें छातिफाः निलांगुति अप्वः यायेमाः, नापं न्हाय्पं नं विषेशकथं ताःहाकः यायेगु याइ । अथे हे ख्वाःया तालमान मुक्कं यानाः भिंmनिगू कथं यायेमाः । दसुया निंतिं भिंmनिलांगू (१२ औंला)या दनाच्वंम्ह बुद्ध मूर्ति दयेकेया निंतिं क्वय् न्ह्यथना कथंया तालमान जुइ । ल्याः म्हया ब्व पतिंचिया नाप १. चूडामणि २ २. सपः (जटा) सतवत ४ ३. जटाया सँ ४ ४. कपाः ४ ५. मिखाफुसिनिसें न्हाय्च्वकातक ४ ६ न्हाय्निसें मंचातक ४ ७. ककु ४ ८. ककुनिसें दुरुप्वःया च्वकातक ६ ९. दुरुप्वःया च्वकाःनिसें त्यपुचातक ६ १०. त्यपुचांनिसें जँतक ३ ११. जंनिसें पुलितक ६ १२. पुलिंनिसें तुतितक ६ म्हया मेमेगु नापकथं छातिया हाकः ४, ब्वहःनिसें ल्हाःया पतिंचातक ८, ल्हाःया गोलाई ३, न्हाय्पंया ब्या १, लम्बाई ४ तइ । बुद्धया न्हाय्पंया थःगु हे विशेषता दुगु जुयाः न्हाय्पं ताःहाकः जुइ । थुगु हे कथंया तालमानं मेमेगु चिचीधंगु वा तःधंगु मूर्ति, प्रतिमा दयेकेगु याइ । आसनयुक्त मुलपतिं छ्यानाच्वंगु मूर्ति प्रतिमाय् नं थुगु हे कथंया तालमान जुइ ।
थँज्या धातु नायेकाः धातुया हे मूर्ति दयेकेगुयात परम्परागत भासं थँज्या यायेगु धयातःगु दु । अले धातु कलाया विशेषज्ञ (मूर्तिकार)यात परम्परागत भासं थँकःमि धायेगु याइ । थथे थँज्याया प्रारम्भिक विधि चासं ग्वयेगु अथवा छम्ह मूर्तिकारं थःत माःगु कथंया सिँया नमूना ग्वयेगु व माःकथं थासा दयेकेगु विधि खः । धातु लुइत माःगु नौ फ्वः (नलि) ह्वनाः मूर्तियात मय्सिं चां पानाः तिंकथि तयाः गंकेगु याइ । निक्वः वा स्वकःतक मय्सिं चां पानाः गनेधुंकाः उकिया द्यःने बःबःचां भुनेधुंकाःया अवस्थायात प्राविधिक भासं साय् (साँचो) धायेगु प्रचलन दु । साय् निभालय् पानाः गनेधुंकाः थँ यायेगु धकाः साय्या दुने दुगु सिँ ल्ह्ययेगु व उकिया थासय् धातु नायेकाः लुइगु याइ । थुकथंया प्रक्रियाधुंकाः सिँया नमूना ग्वयातःगु छगू मूर्ति धातुया कोरा मूर्तिइ हिली । थथे तयार जूगु मूर्तियात माःकथं सफा यानाः लिसं तयाः, थीथी बुट्टा लुइकेगु नापं कतां कीगु याइ । कतां कीधुंकाः मूर्तियात माःकथं पुलां यायेगु, लुँ वा वहःया जलप पायेगु, लुं सीगु, मूर्तिया ख्वालय् लुं च्वयेगु आदि याइ । थुकथं सकतां ज्या क्वचायेधुंकाः छगू धातुया मूर्ति तयार जुइ । विशेष यानाः थुकथं धार्मिक द्यः, सालिक, प्रतिमा, सिंह, गं, बसजाः ज्वलं, झंगःपंछी, जनावर आदिया मूर्ति तयार याइ । थथे मूर्ति दयेकेत छ्यलीगु धातु मध्यय् ली, सिजः, लुँ, वहः, धलौत, कँय्, पञ्चधातु व अष्टधातु इत्यादि धातुत नायेकाः दयेकेगु याइ ।
चासं ग्वयेगु विधि व लवःकवः छम्ह थँकःमिं थःगु परिकल्पनाकथं दयेकीगु धातु मूर्तिया न्हापांगु नमूनाकथं सीया छकू कुचा कयाः ग्वयेगु याइ । थुकथं आकृति (ःयमभ)ि दयेकेगुयात परम्परागत भासं चासं ग्वयेगु धाइ । सी कुचायात मकः वा अगूचाय् मदीक ताप बियाः सिलाय्कू ज्याभःया ग्वाहालिं अनेक कथंया बुट्टा ह्वनाः आकृति लुइका काइ । लूगु बुट्टा, आकृति वा स्वरुपयात क्वना÷क्वन्चा नांया ज्याभलं थीथी भागय् पुकाः छधी यानाः स्वायेगु नं याइ । चासं (आकृतिइ) अप्वःगु भागयात चकुं सुयाकायेगु अथवा चाना कायेगु याइ । ल्वहंफाः व ल्वहंमचां माःकथं मूर्तिया बांया अवस्था स्वयां नायूगु सिँयात एकनास तःफि वा चिफि जुइकथं पाता दायाः कायेगु याइ । नापं व हे ल्वहंफाय् तयाः सिँपतिं तार वा तु क्यलाः माःकथं मूर्तिइ बुट्टा तइ । सीयागु बां (आकृति)या लाफि मिले यायेगु व सीयागु बां ह्वनातःगुयात छ्वालुका तःगु सीया ति, भ्वतं हिनातःगु कथिं थुनाः पायेगु याइ । थुकथं चासं ग्वयेगु निंतिं सी क्वाकेत अथवा पनेत मकः वा अगूचाय् ह्यंग्वाः तयाः भतिं मि पुयाः गुनुगुनु मि च्याकातयेगु याइ । चासं ग्वयेगु झ्वलय् सी क्वाइबलय् तसकं नाइसे च्वनीगु जुयाः छखें मेगुलिइ प्यमपुंकेया निंतिं आवश्यककथं ज्याभलं म्हुतुइ बुयाः वइगु ई व लः छ्यलेगु याइ । थुकथं म्हुतुइ बुयावःगु ई नं छम्हः थँकःमिया निंति ज्याभः थें जुयाबी । थथे मूर्ति दयेकेगु झ्वलय् छगू हे मूर्तियात निगूकथं दयेकेगु परम्परा दु । १) जायेकाः दयेकेगु व २) फुस्लु यानाः दयेकेगु । जायेकाः दयेकूगु थासां दयेकीगु मूर्ति वा प्रतिमा झ्यातुइ । फुस्लु यानाः दयेकल धाःसा झ्यातुइ मखु । नापं छगू हे मूर्तियात थीथी भागय् ब्वथलाः नं दयेकेगु याइ । मूर्तिइ तिसा, ज्वँसा व त्वाकः अलग दयेकाः लिपा स्वानाः छगू हे मूर्ति दयेकेगु याइ । नापं छगू मूर्तिं यक्व मूर्ति पिकायेगु निंतिं उगु मूर्तिया थासा नं दयेकेगु याइ ।
अथः चाया चकंगु थल गुकी धातु मूर्तिकलाय् साय् दयेकेगु निंतिं मेसिंचाय् सौ ल्वाकछ्यानाः थुकी तयाः संकेगु याइ । नापं सीया ग्वयातःगु चासं थुकी थुनाः पायेगु नं याइ ।
चनु छुनेगु तयार जूगु सीया प्रतिमा, मूर्ति वा आकृतिइ थासंथाय् सीया हे तपुगु वा चिपुगु माःकथं तार वा तु क्यलाः स्वायेगुयात चनु छुनेगु धाइ । धातु मूर्ति पिकायेगु छगू साय्लिं छ्वालुसे नाःगु धातु लुइबलय् हरेक भागय् धातु वनीगु नलिकथं दयेका तइगु खः ।
चां भुनीम्ह सीयागु तयार जूगु बांयात मेसिचां पायेधुंकाः मेसिचाया द्यःने बःबः यानाः चां भुनेगु ज्या याइम्ह ।
चा भुनेगु म्हासुचा व म्व ल्वाकछ्यानाः छुं ईतक फिनातःगु गिचा माःकथं छ्वालुकाः मेसिं पानाः गनेधुंकूगु अवस्थाय् उगु साय्यात चां भुनेगु याइ । थ्व चा मूर्तिया साइजकथं स्वयाः निक्वः, प्यक्वः यानाः बःबः चां भुनेगु व निभालय् पानाः गंकेगु याइ । थ्व प्रविधिं अत्याधिक धातुया तापय् नं साय्यात तमज्याक क्वातुका तयेगु याइ ।
थासा थँकःमिं न्हापालाक सीपाखें बां दयेकाः तयार जूगु नमूनायात थीथी कथं ब्वथलाः छाप कयाः दयेकातःगु छताजि चा वा सीयागु हे थासा, थुकी थासा कयाः व थें ज्याःगु यक्व बां, बुट्टा पिकायेगु याइ ।
थासां थायेगु सीयात क्वाकाः थासाय् तयाः छगू हे बांयात यक्वकथं दयेकेगु विधि ।
नौ फ्वः सीयागु बां (आकृति)सं चनु छुनेधुंकाः बांया क्वय्, बांया साईजकथं सीया हे निख्वः वा स्वख्वः नलि दयेकाः नौ फ्वः छुनेगु ज्या याइ । गुगु नौ फ्वलं लिपा थँयायेबलय् छ्वालुसे नाःगु धातु प्वंकेया निंतिं म्हुतुप्वाःया ज्या याइ ।
पिया हयेगु सीया बां वा बुट्टा स्वायेगु वा बुट्टा ह्वनेबलय् छगूकथं एकनास जुइक मिले यायेगु वा पिचुकेगु विधि ।
भौ ल्हातिं संकाः वा बिजुलिं चाःहिकाः फय् पिकयाः मि पुइगु ज्याभःयात भौ धाइ । चासं ग्वयेगु, सी ल्ह्ययेगु, साय् उइगु नापं धातु नायेकेगु तकया सकतां ज्याया निंतिं ह्यंग्वाः वा कोइलाया मियात थ्व हे भतिं फय् बियाः मि ग्वाका तयेगु याइ ।
मेसिं पायेगु विधि धातु मूर्तिकलाय् मेसिं पायेगु धयागु छगू महत्वपूर्ण विधि खः । मसिनगु चा व सौ (साया खि) ल्वाकछ्यानाः अथलय् छ्वालुक चाले यानाः तयार यानातःगुयात मेसि धाइ । सी बांयात मेसिं क्वातुक मूर्तिया आकृति तयार याना तयेगु याइ । अथे जुयाः सीया बां अथवा आकृतिइ फुक्कं थासय् न्यंक निक्वः, स्वक्वःतक मेसिं पायेगु याइ । थुगु विधियात मेसिं पायेगु धाइ । मेसिं पायेधुंकाः तिंकथिं झ्वः झ्वः तयाः निभालय् पायेगु याइ ।
मेसिंचा जमिनया १०। १५ फिट क्वय् वा गनं गनं पाखा बुँइ नं दइगु भचा वाउँनःगु मिहिनगु, मसिनगु चायात मसिनचा वा मेसिंचा धायेगु प्रचलन दु । थ्व चा धातु मूर्ति कलाय् साय् (साँचो) दयेकेत मदयेकं मगाःगु चा खः ।
मेसिंचा पाइम्ह सौ व मेसिंचा ल्वाकछ्यानाः तयार यानातःगु भ्यातः मेसिंचा सीया तयार जूगु मूर्ति, प्रतिमा, बसजाःज्वलं आदिइ पायेगु ज्या याइम्ह ।
साय् सीया नक्साकथं बां, प्रतिमा वा मूर्ति दयेकेधुंकाः उकी मय्सि चांं पानाः गंकेगु याइ । गनेधुंकाः उकी भुनातःगु चा नापं दुने दुगु सी क्वाकाः लिकयातःगु अवस्थायात साय् (साँचो) धाइगु खः ।
साय् उइगु धातु मूर्ति कोरा तयारीया अन्तिम अवस्थाय् छखे गलय् धातु नायेका तयेगु याइ । मेगु गलय् नाःगु धातुया तापमान मिले यायेत साय्यात उइगु वा छुइगु याइ । थथे नाःगु धातुया तापमान नापं साय्या तापमान पाय्छि मजुल धाःसा साय् तज्याइगु सम्भावना दइगु जुयाः धातुया तापमान नापं साय्या तापमान पाय्छि यायेगु निंतिं साय् उइगु याइ ।
सिँपौ मूर्तिइ बुट्टा तयेया निंतिं सीयागु ताःहाकःगु वा चीहाकःगु, तःपुगु वा चिपुगु माःगु कथंया तार वा तु क्यलेत साल वा अग्राथ सिँयात ६ इञ्च ताःहाकः ३ इञ्चति ब्या हाकः व १ इञ्चति तःफि यानाः ल्हातं ज्वने ज्याछिंक दयेका तःगु छताजि ज्याभः ।
सिया ग्वयेगु छम्हः थँकःमिं मूर्ति, प्रतिमा, जनावर वा छुं नं कथंया धातुया बसजाः आदिया सीया बां दयेकेया निंतिं न्हापालाक याइगु ज्या ।
सिलायेकु मेय्या न्यकू ध्यनाः माःगुकथं ज्याछिंक दयेकातःगु ज्याभःयात सिलायेकु धाइ । थुगु ज्याभः छ्यलाः धातुकलाय् छकू कुचा थँकःमिया मनोभावनाकथं सीयागु चासं ग्वयेगु याइ । सीया बां वा मूर्तियात माःगुकथं आकार प्रकार कायेगु व बुट्टा दयेकेगु निंतिं छ्यलीगु छताजि ज्याभः ।
किसि किसि इन्द्र व वया शक्ति इन्द्रायणीया बाहां खः । थुपिं देवीदेवतायात किसिइ विराजमान यानातयेगु याइ ।
खिचा खिचा भैरवया बाहां खः । भैरवयात खिचा गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ । गदा भगवान बिष्णुया प्यका ल्हाः मध्यय् क्वय्या देय्पागु ल्हाःया आयुध गदा खः । नापं हनुमान व भिमसेनया आयुध नं गदा खः ।
गरुड गरुड बिष्णुया बाहां खः । गरुडयात गयाच्वंगु अवस्थाय् बिष्णुयात न्ह्यब्वयेगु याइ । थथे गरुडया म्हय् गयाच्वंम्ह बिष्णुयात गरुडासन बिष्णु धायेगु नं प्रचलन दु । अथे हे बिष्णुया मूर्तिया न्ह्यःने वा नापं नं गरुडया मूर्ति तयेगु प्रचलन दु । बिष्णुया शक्तिया रुपय् लक्ष्मीया बाहां धकाः नं गरुडयात हे कयातःगु दु ।
चक्र भगवान विष्णुया आयुध चक्र खः । थ्व बिष्णुया प्यका ल्हाः मध्यय् जवगु ल्हाःया च्वलापतिंचाय् दइ ।
नन्दी शिवया बाहांकथं नन्दी कयातःगु दु । अथे खःसां नन्दी हे गयाच्वंगु शिवया प्रतिमा धाःसा गनं खनेमदु । अय्नं शिवालय न्ह्यःने नन्दीया मूर्ति दयेकाः तयेगु प्रचलन दु । शिवया आसनकथं पिरकाय् द्यःने धँुयागु छ्यंगूया आसनय् च्वनाच्वंगु दइ । पलेस्वां पलेस्वां आसनय् विराजमान सकतां देवीदेवतायागु अवस्थायात पद्मासन धाइ । बिष्णु, लक्ष्मी, बुद्ध, मञ्जुश्री व सरस्वति नापनापं मेमेपिं द्यःपिं नं पद्म (पलेस्वां) य् तयेगु याइ । पलेस्वांयात नं आसनया कथं कयातःगु दु । हाकनं थ्व हे पलेस्वां ल्हाःया ज्वँसाकथं नं कायेगु याइ ।
मकर मकर वा गोही गंगाया बाहां खः । गंगायात मकर गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ । गंगा लःया प्रतीक जुयाः ल्वहंहितिइ नं मकरया मुखाकृति तयेगु चलन दु । मेय् मेय् यमराजया बाहां खः । यमराजयात मेय् गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ ।
म्हय्खा म्हय्खा शिवपुत्र कुमार (कार्तिकेय)या बाहां खः । कुमार (कार्तिकेय)यात म्हय्खा गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ । नापं बालकुमारीया बाहां नं म्हय्खा कथं कयातःगु दु ।
वाद्यवादन यन्त्र शंख, वीणा, डमरु, मृदङ्गा, गं, बाँसुरी आदि ।
सिंह सिंह दुर्गा, काली व महिषमर्दिनीया बाहां खः । बुद्धयात शाक्य सिंहकथं नं माने याइगु जुयाः बिहारया जवंखवं सिंहया मूर्ति तयेगु चलन नं दु । हरेक देगःया द्वारपालकथं नं सिंहया मूर्ति तयेगु चलन दु । हँय् हँय् ब्रम्हा, सरस्वति व चन्द्रमाया बाहां धकाः नालातःगु दु । सरस्वति ब्रम्हाया शक्ति खः । अथे जुयाः निम्हेसियां बाहां हंस खःसा उमित गबलें हंस गयाच्वंगु अवस्थाय्, गबलें नापं उखेथुखे जवंखवं हंस दुगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयातःगु दु । नापं चन्द्रमाया बाहां नं हंस खः । न्हय्म्ह हंसं सालातःगु रथय् चन्द्रमा विराजमान जुयाच्वनी ।
