धातुया मूर्ति, प्रतिमा, सिक्का व बसजाः ज्वलं दयेकेगु कला अर्थात धातुकला तसकं प्राचीन कला खः । सिन्धुघाटी सभ्यताय् मोहन्जोदरोया उत्खननया झ्वलय् लुयावःगु नर्तकीया छगू धातुया मूर्ति थुकिया छगू धिसिलाःगु दसु खः । कपिलवस्तु तिलौराकोटया उत्खनन्पाखें लुयावःगु नँ व सिजःया म्वहःपाखें नं इसा पूर्व ६०० न्ह्यः हे थन धातुकलाया प्रचलन नापं विकास जुइधुंकूगु दु धयागु अनुमान यानातःगु दु । धातुया मूर्ति धकाः लुँ, वहः, सिजः, ली, कँय् व धलौट आदि धातुं थीथी हलंज्वलं, मूर्ति आदि दयेकेगु खः । जुजु अंशुवर्माया पालय् कलिगत ३४०० पाखे हे चक्र महाविहारय् (चुकबहाः, तंगः) धातुया थ्यंमथ्यं ३ फिट तजाःगु जताधारी लोकेश्वर (चाक्बाःद्यः)या मूर्ति दयेकाः पलिस्था याःगु खः । कलिगत ३६९४ य् पलिस्था याःगु आर्यावलोकितेश्वर मत्स्येन्द्रनाथया धातुया मूर्ति नं मेगु छगू प्राचीन धातु मूर्ति कलाया अनुपम नमूना खः । थ्व निगुलिं धातु मूर्ति खःसां थुकी चां पानाः व चित्रकारीता यानाः थीथी तिसा वसतं छाय्पियाः मूर्तियात पूर्णता बियातःगु दु । नेपालय् दयेकीगु धात ुमूर्ति व थुकिया प्राचीनताया बारे चिनियाँ ताङ वृत्तान्तय् उल्लेख जुया च्वंकथं नेपाःया म्ह्याय्मचा भृकुटी भोटया जुजु स्रोन् चन् गम्पोनाप इहिपाः याःगु इलय् थःगु क्वसःकथं अक्षोभ्य बुद्ध, मैत्रीय बोधिसत्व, आर्यतारा इत्यादिपिनि मूर्ति यंकूबलय् उकी धातुया मूर्ति नं दुगु उल्लेख यानातःगु दु । १३ गूगु शताब्दीया नेपाःया कलाकार अरनिकों चीनय् वनाः थीथी कलाकृति दयेकूबलय् धातुया मूर्ति नं दयेकूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । धातुया मूर्ति, प्रतिमा, बां दयेकेगु झ्वलय् नेपालय् निताजिकथं दयेकेगु प्रचलन दु । १) धातु नायेकाः साय्ली नाःगु धातु लुनाः दयेकेगु प्रविधि २) धातुया छकू पातायात थीथी कथं आकृति लुइकाः छगुलिं मेगु स्वानाः दयेकेगु प्रविधि । धातु नायेकाः अनेक कथंया मूर्ति, प्रतिमा, जनावर, बसजाःज्वलं दयेकेगु प्रविधियात परम्परागत भासं थँज्या धकाः धयातःगु दु । अथे हे छकू धातुया पातां हलुकागु मूर्ति, प्रतिमा, थीथी कथंया बुत्ता, बां दयेकेगु प्रविधियात माज्या धयातःगु दु ।
धातु मूर्ति दयेकेत प्रचलित तालमान व नाप थँज्या, माज्या वा छुं नं प्रविधिं मूर्ति, प्रतिमा आदि दयेकेया निंतिं न्हापां उगु दयेकेमाःगु प्रतिमा, मूर्तिया तालमान पाय्छिकथं न्ह्यब्वयेगु याइ । थथे परम्परागत शैलिं छगू मूर्ति वा प्रतिमाया म्हयागु तालमान जक च्यागू ब्वय् ब्वथलातःगु दु । थ्व हे प्रविधिं छुं नं देवी, देवता, मिसा, मिजंया मूर्ति व प्रतिमा दयेकेगु याइ । तर बुद्धया मूर्तिइ धाःसा मेमेगु मूर्तिइ सिबें छातिफाः निलांगुति अप्वः यायेमाः, नापं न्हाय्पं नं विषेशकथं ताःहाकः यायेगु याइ । अथे हे ख्वाःया तालमान मुक्कं यानाः भिंmनिगू कथं यायेमाः । दसुया निंतिं भिंmनिलांगू (१२ औंला)या दनाच्वंम्ह बुद्ध मूर्ति दयेकेया निंतिं क्वय् न्ह्यथना कथंया तालमान जुइ । ल्याः म्हया ब्व पतिंचिया नाप १. चूडामणि २ २. सपः (जटा) सतवत ४ ३. जटाया सँ ४ ४. कपाः ४ ५. मिखाफुसिनिसें न्हाय्च्वकातक ४ ६ न्हाय्निसें मंचातक ४ ७. ककु ४ ८. ककुनिसें दुरुप्वःया च्वकातक ६ ९. दुरुप्वःया च्वकाःनिसें त्यपुचातक ६ १०. त्यपुचांनिसें जँतक ३ ११. जंनिसें पुलितक ६ १२. पुलिंनिसें तुतितक ६ म्हया मेमेगु नापकथं छातिया हाकः ४, ब्वहःनिसें ल्हाःया पतिंचातक ८, ल्हाःया गोलाई ३, न्हाय्पंया ब्या १, लम्बाई ४ तइ । बुद्धया न्हाय्पंया थःगु हे विशेषता दुगु जुयाः न्हाय्पं ताःहाकः जुइ । थुगु हे कथंया तालमानं मेमेगु चिचीधंगु वा तःधंगु मूर्ति, प्रतिमा दयेकेगु याइ । आसनयुक्त मुलपतिं छ्यानाच्वंगु मूर्ति प्रतिमाय् नं थुगु हे कथंया तालमान जुइ ।
थँज्या धातु नायेकाः धातुया हे मूर्ति दयेकेगुयात परम्परागत भासं थँज्या यायेगु धयातःगु दु । अले धातु कलाया विशेषज्ञ (मूर्तिकार)यात परम्परागत भासं थँकःमि धायेगु याइ । थथे थँज्याया प्रारम्भिक विधि चासं ग्वयेगु अथवा छम्ह मूर्तिकारं थःत माःगु कथंया सिँया नमूना ग्वयेगु व माःकथं थासा दयेकेगु विधि खः । धातु लुइत माःगु नौ फ्वः (नलि) ह्वनाः मूर्तियात मय्सिं चां पानाः तिंकथि तयाः गंकेगु याइ । निक्वः वा स्वकःतक मय्सिं चां पानाः गनेधुंकाः उकिया द्यःने बःबःचां भुनेधुंकाःया अवस्थायात प्राविधिक भासं साय् (साँचो) धायेगु प्रचलन दु । साय् निभालय् पानाः गनेधुंकाः थँ यायेगु धकाः साय्या दुने दुगु सिँ ल्ह्ययेगु व उकिया थासय् धातु नायेकाः लुइगु याइ । थुकथंया प्रक्रियाधुंकाः सिँया नमूना ग्वयातःगु छगू मूर्ति धातुया कोरा मूर्तिइ हिली । थथे तयार जूगु मूर्तियात माःकथं सफा यानाः लिसं तयाः, थीथी बुट्टा लुइकेगु नापं कतां कीगु याइ । कतां कीधुंकाः मूर्तियात माःकथं पुलां यायेगु, लुँ वा वहःया जलप पायेगु, लुं सीगु, मूर्तिया ख्वालय् लुं च्वयेगु आदि याइ । थुकथं सकतां ज्या क्वचायेधुंकाः छगू धातुया मूर्ति तयार जुइ । विशेष यानाः थुकथं धार्मिक द्यः, सालिक, प्रतिमा, सिंह, गं, बसजाः ज्वलं, झंगःपंछी, जनावर आदिया मूर्ति तयार याइ । थथे मूर्ति दयेकेत छ्यलीगु धातु मध्यय् ली, सिजः, लुँ, वहः, धलौत, कँय्, पञ्चधातु व अष्टधातु इत्यादि धातुत नायेकाः दयेकेगु याइ ।
चासं ग्वयेगु विधि व लवःकवः छम्ह थँकःमिं थःगु परिकल्पनाकथं दयेकीगु धातु मूर्तिया न्हापांगु नमूनाकथं सीया छकू कुचा कयाः ग्वयेगु याइ । थुकथं आकृति (ःयमभ)ि दयेकेगुयात परम्परागत भासं चासं ग्वयेगु धाइ । सी कुचायात मकः वा अगूचाय् मदीक ताप बियाः सिलाय्कू ज्याभःया ग्वाहालिं अनेक कथंया बुट्टा ह्वनाः आकृति लुइका काइ । लूगु बुट्टा, आकृति वा स्वरुपयात क्वना÷क्वन्चा नांया ज्याभलं थीथी भागय् पुकाः छधी यानाः स्वायेगु नं याइ । चासं (आकृतिइ) अप्वःगु भागयात चकुं सुयाकायेगु अथवा चाना कायेगु याइ । ल्वहंफाः व ल्वहंमचां माःकथं मूर्तिया बांया अवस्था स्वयां नायूगु सिँयात एकनास तःफि वा चिफि जुइकथं पाता दायाः कायेगु याइ । नापं व हे ल्वहंफाय् तयाः सिँपतिं तार वा तु क्यलाः माःकथं मूर्तिइ बुट्टा तइ । सीयागु बां (आकृति)या लाफि मिले यायेगु व सीयागु बां ह्वनातःगुयात छ्वालुका तःगु सीया ति, भ्वतं हिनातःगु कथिं थुनाः पायेगु याइ । थुकथं चासं ग्वयेगु निंतिं सी क्वाकेत अथवा पनेत मकः वा अगूचाय् ह्यंग्वाः तयाः भतिं मि पुयाः गुनुगुनु मि च्याकातयेगु याइ । चासं ग्वयेगु झ्वलय् सी क्वाइबलय् तसकं नाइसे च्वनीगु जुयाः छखें मेगुलिइ प्यमपुंकेया निंतिं आवश्यककथं ज्याभलं म्हुतुइ बुयाः वइगु ई व लः छ्यलेगु याइ । थुकथं म्हुतुइ बुयावःगु ई नं छम्हः थँकःमिया निंति ज्याभः थें जुयाबी । थथे मूर्ति दयेकेगु झ्वलय् छगू हे मूर्तियात निगूकथं दयेकेगु परम्परा दु । १) जायेकाः दयेकेगु व २) फुस्लु यानाः दयेकेगु । जायेकाः दयेकूगु थासां दयेकीगु मूर्ति वा प्रतिमा झ्यातुइ । फुस्लु यानाः दयेकल धाःसा झ्यातुइ मखु । नापं छगू हे मूर्तियात थीथी भागय् ब्वथलाः नं दयेकेगु याइ । मूर्तिइ तिसा, ज्वँसा व त्वाकः अलग दयेकाः लिपा स्वानाः छगू हे मूर्ति दयेकेगु याइ । नापं छगू मूर्तिं यक्व मूर्ति पिकायेगु निंतिं उगु मूर्तिया थासा नं दयेकेगु याइ ।
अथः चाया चकंगु थल गुकी धातु मूर्तिकलाय् साय् दयेकेगु निंतिं मेसिंचाय् सौ ल्वाकछ्यानाः थुकी तयाः संकेगु याइ । नापं सीया ग्वयातःगु चासं थुकी थुनाः पायेगु नं याइ ।
चनु छुनेगु तयार जूगु सीया प्रतिमा, मूर्ति वा आकृतिइ थासंथाय् सीया हे तपुगु वा चिपुगु माःकथं तार वा तु क्यलाः स्वायेगुयात चनु छुनेगु धाइ । धातु मूर्ति पिकायेगु छगू साय्लिं छ्वालुसे नाःगु धातु लुइबलय् हरेक भागय् धातु वनीगु नलिकथं दयेका तइगु खः ।
चां भुनीम्ह सीयागु तयार जूगु बांयात मेसिचां पायेधुंकाः मेसिचाया द्यःने बःबः यानाः चां भुनेगु ज्या याइम्ह ।
चा भुनेगु म्हासुचा व म्व ल्वाकछ्यानाः छुं ईतक फिनातःगु गिचा माःकथं छ्वालुकाः मेसिं पानाः गनेधुंकूगु अवस्थाय् उगु साय्यात चां भुनेगु याइ । थ्व चा मूर्तिया साइजकथं स्वयाः निक्वः, प्यक्वः यानाः बःबः चां भुनेगु व निभालय् पानाः गंकेगु याइ । थ्व प्रविधिं अत्याधिक धातुया तापय् नं साय्यात तमज्याक क्वातुका तयेगु याइ ।
थासा थँकःमिं न्हापालाक सीपाखें बां दयेकाः तयार जूगु नमूनायात थीथी कथं ब्वथलाः छाप कयाः दयेकातःगु छताजि चा वा सीयागु हे थासा, थुकी थासा कयाः व थें ज्याःगु यक्व बां, बुट्टा पिकायेगु याइ ।
थासां थायेगु सीयात क्वाकाः थासाय् तयाः छगू हे बांयात यक्वकथं दयेकेगु विधि ।
नौ फ्वः सीयागु बां (आकृति)सं चनु छुनेधुंकाः बांया क्वय्, बांया साईजकथं सीया हे निख्वः वा स्वख्वः नलि दयेकाः नौ फ्वः छुनेगु ज्या याइ । गुगु नौ फ्वलं लिपा थँयायेबलय् छ्वालुसे नाःगु धातु प्वंकेया निंतिं म्हुतुप्वाःया ज्या याइ ।
पिया हयेगु सीया बां वा बुट्टा स्वायेगु वा बुट्टा ह्वनेबलय् छगूकथं एकनास जुइक मिले यायेगु वा पिचुकेगु विधि ।
भौ ल्हातिं संकाः वा बिजुलिं चाःहिकाः फय् पिकयाः मि पुइगु ज्याभःयात भौ धाइ । चासं ग्वयेगु, सी ल्ह्ययेगु, साय् उइगु नापं धातु नायेकेगु तकया सकतां ज्याया निंतिं ह्यंग्वाः वा कोइलाया मियात थ्व हे भतिं फय् बियाः मि ग्वाका तयेगु याइ ।
मेसिं पायेगु विधि धातु मूर्तिकलाय् मेसिं पायेगु धयागु छगू महत्वपूर्ण विधि खः । मसिनगु चा व सौ (साया खि) ल्वाकछ्यानाः अथलय् छ्वालुक चाले यानाः तयार यानातःगुयात मेसि धाइ । सी बांयात मेसिं क्वातुक मूर्तिया आकृति तयार याना तयेगु याइ । अथे जुयाः सीया बां अथवा आकृतिइ फुक्कं थासय् न्यंक निक्वः, स्वक्वःतक मेसिं पायेगु याइ । थुगु विधियात मेसिं पायेगु धाइ । मेसिं पायेधुंकाः तिंकथिं झ्वः झ्वः तयाः निभालय् पायेगु याइ ।
मेसिंचा जमिनया १०। १५ फिट क्वय् वा गनं गनं पाखा बुँइ नं दइगु भचा वाउँनःगु मिहिनगु, मसिनगु चायात मसिनचा वा मेसिंचा धायेगु प्रचलन दु । थ्व चा धातु मूर्ति कलाय् साय् (साँचो) दयेकेत मदयेकं मगाःगु चा खः ।
मेसिंचा पाइम्ह सौ व मेसिंचा ल्वाकछ्यानाः तयार यानातःगु भ्यातः मेसिंचा सीया तयार जूगु मूर्ति, प्रतिमा, बसजाःज्वलं आदिइ पायेगु ज्या याइम्ह ।
साय् सीया नक्साकथं बां, प्रतिमा वा मूर्ति दयेकेधुंकाः उकी मय्सि चांं पानाः गंकेगु याइ । गनेधुंकाः उकी भुनातःगु चा नापं दुने दुगु सी क्वाकाः लिकयातःगु अवस्थायात साय् (साँचो) धाइगु खः ।
साय् उइगु धातु मूर्ति कोरा तयारीया अन्तिम अवस्थाय् छखे गलय् धातु नायेका तयेगु याइ । मेगु गलय् नाःगु धातुया तापमान मिले यायेत साय्यात उइगु वा छुइगु याइ । थथे नाःगु धातुया तापमान नापं साय्या तापमान पाय्छि मजुल धाःसा साय् तज्याइगु सम्भावना दइगु जुयाः धातुया तापमान नापं साय्या तापमान पाय्छि यायेगु निंतिं साय् उइगु याइ ।
सिँपौ मूर्तिइ बुट्टा तयेया निंतिं सीयागु ताःहाकःगु वा चीहाकःगु, तःपुगु वा चिपुगु माःगु कथंया तार वा तु क्यलेत साल वा अग्राथ सिँयात ६ इञ्च ताःहाकः ३ इञ्चति ब्या हाकः व १ इञ्चति तःफि यानाः ल्हातं ज्वने ज्याछिंक दयेका तःगु छताजि ज्याभः ।
सिया ग्वयेगु छम्हः थँकःमिं मूर्ति, प्रतिमा, जनावर वा छुं नं कथंया धातुया बसजाः आदिया सीया बां दयेकेया निंतिं न्हापालाक याइगु ज्या ।
सिलायेकु मेय्या न्यकू ध्यनाः माःगुकथं ज्याछिंक दयेकातःगु ज्याभःयात सिलायेकु धाइ । थुगु ज्याभः छ्यलाः धातुकलाय् छकू कुचा थँकःमिया मनोभावनाकथं सीयागु चासं ग्वयेगु याइ । सीया बां वा मूर्तियात माःगुकथं आकार प्रकार कायेगु व बुट्टा दयेकेगु निंतिं छ्यलीगु छताजि ज्याभः ।
