सक्व देय्या गुंपुन्हि गुन्हुतक हनीगुलिं गुन्हि पुन्हियात गुन्हि पुन्हिया न्हिकथं कयातःगु दु । थ्व नखः पुन्हिकुन्हु न्ह्यज्यानाः कृष्णाष्टमीकुन्हु क्वचाइ । सक्वय् गुन्हि पुन्हिया झ्वलय् थुकथंया गतिविधि याइ । – न्हापांगु न्हि मणिचूड पुखूलिसें मणिलिङ्गेश्वर महाद्यःथाय् मेला जुइ । महाद्यःया पुजालिसें जात्रा जुइ, ब्रम्हूतय्सं ज्वनाः हिली, सायात नकी, क्वाति त्वनी । – सापारुकुन्हु गुंगू हिति, गुंगू गुफा, गुंगू बहाः व गुंगू पुखू सीकः वनी, सीपिनिगु लुमंतिइ सायाः छ्वइ । – सापारुया कन्हय्कुन्हु दुतियाकुन्हु तांतांघिसिं प्याखं क्यनी । – तृतियानिसें खस्थितक बँमनू पिथनेगु नापं डुङ्गा प्याखं, नाय्चा प्याखं व मेमेगु झ्याउरे प्याखं पिदनी । – नरसिंह यात्रा । – वापिज्या प्याखं । – कृष्ण जन्माष्टमी व कृष्ण जात्रा ।
पुन्हिकुन्हु थनया मनूत सिलु (गोसाइँकुण्ड), पांचपोखरी थज्याःगु महाद्यःया तीर्थय् वनी । थ्व फुक्क धार्मिकस्थल ५,००० गू मीटरं मल्याक तजाःगु थासय् लानाच्वंगु दुसा अन थ्यनेत स्वन्हुप्यन्हुं मल्याक न्यासि वनेमाः । सक्वय् च्वंपिं मनूत पुन्हिया प्यन्हु न्ह्यः हे एकादशीकुन्हु उखेपाखे वनी । अनतक वने मफुपिं मणिचूड पहाडय् दुगु मणिचूड पुखू वा मणिलिङ्गेश्वरय् वनी । थुकुन्हु सक्वयापिं जक मजुसें स्वनिगःया थीथी थासं नं भक्तजनत अन वनेगु चलन दु । हिन्दू लिसें बौद्ध धर्मावलम्बीतय्गु महत्वपूर्ण धार्मिक स्थल मणिचूड पुखुलिइ थुकुन्हु म्वःल्हुइगु चलन दु । हिन्दुतय्सं महाद्यवं गोसाइँकुण्ड वनेगु झ्वलय् लँय् लाःगु थासय् विश्राम कायेगु थाय्या रूपय् मणिचुड दह निर्माण याःगु धकाः धाइसा बौद्धतय्सं बुद्धं मणिचुडया रूपय् हाकनं जन्म काःगुलिं थ्व थाय्या नां मणिचुड च्वंगु धकाः धाइ । थ्व न्हि कुन्हु शरीर शुद्ध यानाः पुलांगु ज्वनाः (जनै) त्वयाः न्हूगु ज्वनाः ची । ज्वनाः हिलेत बज्रयोगिनीस्थलय् ब्रम्हू, क्षेत्रीत थुकुन्हु म्वःम्वः वयाः बासुकी नागयात ज्वनाः थीकाः ची । थुकुन्हु ब्रम्हूतय्सं ल्हातय् सर्वसाधारणयात रक्षाबन्धन चिकेगु नं याइ । अथे हे सक्वय् च्वंपिं मनूत साल्खा त्वालय् च्वंगु जोतिर्लिङ्गेश्वर देगलय् नं वनी । थुकुन्हु अन जात्रा याइम्ह द्यःयात देगलय् तइ । सुथय् अन वनीपिन्त राजोपाध्याय ब्रम्हूतय्सं रक्षाबन्धन चिकाबी । अथे हे ब्रम्हूत नं भक्तजनतय्त रक्षाबन्धन चिकाबीत अन च्वनाच्वनी । अथे हे छेँय् छेँय् वनाः नं चिकः वनी । थुकिया पलेसा इमित दक्षिणालिसें सिरा दान बीगु चलन दु । थुकुन्हु क्वाति त्वनीगुलिं थ्व न्हियात क्वाति पुन्हि धकाः नं धाइ । लिसें क्वाति पुन्हिया झ्वलय् नखत्या नं सःतेगु चलन दु । न्हिनय्पाखे, अन दुगु जोसा नके गुथिं साल्खा त्वालय् सायात नकेगु चलन दु । अथे हे सक्व देसय् जोतिर्लिङ्गेश्वरया जात्रा नं जुइ ।
सापारु
गुन्हि पुन्हिया कन्हय्कुन्हु सापारु हनी । सापारु स्वनिगःया तसकं पुलांगु परम्परा खः । सक्वय् न्हिनय् सायाः छ्वयेगु बाहेक मेगु महत्वपूर्ण धार्मिक गतिविधि नं जुइ । सुथय् मनूत व्यक्तिगत वा समूहगत रूपय् गुपु हिति, गुंगू पाक्व (गुफा), गुंगू बहाः व गुंगू पुखू सीकः वनी । गुन्हि पुन्हिया झ्वलय् गुंगू थी थी गतिविधि यातकि तसकं भिं धइगु धार्मिक मान्यता नं दु । थ्व बाहेक, मनूतय्सं गुकः म्वःल्हुइगु, गुजु वस फीगु, गुकः नयेगु, गुपाः झ्यालं क्वस्वयेगु लगायतया नं ज्या याइ । सापारु कुन्हुया मुख्य ज्याखँ धइगु दच्छिया दुने सीपिनिगु परिवारं छ्वइगु सायाः हे खः । सायाः धइगु दिवंगत थःथितिया नामय् द्वहंयात त्वःता छ्वइगु वृत्सोसर्गः परम्परायात परिर्वतन यानाः सा छ्वयेगु यानातःगु खः नं धाइ । देय्न्यंक च्वंपिं नेवाःतय्सं सायाः हना वयाच्वंगु दु । स्वनिगलय् च्वंपिं नेवाःतय्सं धाःसा दच्छिया दुने सीपिं थःथितिया नामय् सा वा मस्तय्त ख्वालय् साख्वाः तयाः साधु दयेकाः छ्वयाच्वंगु दु । सा छ्वइपिं परिवारं बिस्कं बिस्कं हे सायाः छ्वइगु चलन दु तर यलय् धाःसा छगू परिवारं सायाःया ग्वसाः ग्वइगु चलन दु । ग्वसाः ग्वइगु परिवारं प्यन्हु न्ह्यः सायालय् ब्वति कायेत दच्छिया दुने सीपिनिगु परिवारयात आह्वान याइ । सापारुकुन्हु सा छ्वइबलय् मस्तय्त सा दयेकाः छ्वइ, धाथेंयाम्ह सा नं छ्वइसा मिसामस्तय्गु पुचः नं वनी । सायाःया दकलय् ल्यूने राजोपाध्याय ब्राम्हण परिवारया मिजंमचायात कृष्ण दयेकाः तइ अले मिजंमचातय्त हे जवंखवं च्वनीपिं राधा व रुक्मिणी नापं कृष्ण भक्त प्रल्हाद नं दयेकाः सायाः वइ । ख्वपय् सीपिनिगु परिवारं धाकचा वा ताहाःसा छ्वइ । अथे हे ख्वपय् घिन्तांकिसि नं प्याखं ल्हुइ । सक्व छगू इलय् ख्वप लागाय् नं लाःगुलिं सक्वया सायाः नं ख्वपया सायाःलिसे गुलिं ज्वःलाः तर गुलिं खँय् स्थानीयपहः नं दु । सक्वय् गुलिसिनं ताहाःसा वा धाकचा वा मासा छ्वइगु चलन दु । जोगी, नाय्, द्वं, द्यःला जातं धाकचा वा मिजंमचायात ऋषि दयेकाः साख्वाः तयाः छ्वइ । खः दयेकाः तयेफुगु नाय् परिवारं खः दयेकाः द्यःया मूर्ति तयाः नं छ्वइ । ताहाःसा छेँय् थकालि मनूत सितकि छ्वइ । सायाः छ्वइकुन्हु सायाः छ्वयेमाःगु छेँय् सुचुकुचु यानाः पवित्र याइ । सायालय् वःपिन्त फुक्कसित विशेष यानाः ताहाःसा, धाकचा, सा ज्वनावइपिं वा खः कुबिया वइपिं वा साख्वाः छ्यनय् तया वइपिं मस्तय्त प्रत्येक परिवारं स्वाःरि माल्पा, फलफुल इनाबीगु याइ । साधारणतया व हे त्वाःया मनूत वा मेगु त्वाःया मनूतय्सं ताहाःसा दयेकेत शोकं कःपिं छेँजःयात ग्वाहालि याइ । सीम्ह मिजं खःसा पँथय् खालि तुयुगु कापतं जक त्वपुइ । सीम्ह यदि मिसाम्ह खःसा रंगिचंगि पर्सि वा कापतं त्वपुइ । न्हिनय् शोकं कःगु परिवारया छेँय् न्ह्यःने तयाः सायात समाः याइ । ताहाःसा, धाकाचा वा सायात साख्वाः च्वयातःगु भ्वं तिकी, गुगु लिपा सायाः क्वचायेकाः लिकयाः थःपिनिगु त्वाःगणेद्यःथाय् छानाबी । सायाः छ्वये न्ह्यः ब्रम्हुनं पुजा यानाः शोकं कःम्ह थकालियात गौदान याकी । उकुन्हु सायाः क्वमचाःतले थकालि व वया कलाःम्ह द्यांलाना च्वनेमाः । इंला त्वालं बाहेक सक्वया फुक्क त्वालय् बिस्कं बिस्कं सायाः न्ह्याकी । इंला त्वाःया मनूत धाःसा पुखुलाछि त्वाःलिसें सायाः वनी । सायाः छ्वयेमाःगु परिवार फुक्क थःपिनिगु त्वाःया दथुइ मुनी । सायाः वनीबलय् त्वाःपतिकं खिं व ताः थाइ । ताहाःसा छ्वइगु परिवारं जोगीतय्त नं बाजं थायेत तइ । सीपिनिगु परिवारया दुजःतय्सं धुं, धुपाँय् ज्वनाः सायालय् ब्वति काइ । सक्वय् सायाःलिसें कथि ल्वाकाः तांतांघिसिं प्याखं नं वनीगु चलन दु । सक्वया थ्व तांतांघिसि नापं ज्वःलाःगु प्याखंयात ख्वपय् घिंतांकिसि धाइ । सायाः देय् चाःचाहुलीगु लँपु बज्रयोगिनी जात्राया लँपुलिसें ज्वःमलाः । सायाः क्वचायेकाः फुक्क थःथःगु छेँय् लिहां वनी । तर ताहाःसा वा धाकचा यंकूगु खःसा उकियात स्यंकाः जक छेँय् लिहां वनेगु याइ । सायालय् मासा हे यंकूगु खःसा सा राजोपाध्याय पुजारीयात बियाछ्वइ । सायाः क्वचायेकाः जक थकालिं चिपं थीगु याइ । सापारुकुन्हु यमराजं सायाः छ्वःगु दुसा जक सीम्हेसिगु निंतिं स्वर्गया लुखा चायेका बी धइगु आम विश्वास दु । सापारुकुन्हु सितकि तप्यंक हे स्वर्ग वने खनी धइगु नं मनूतय् विश्वास दु । सापारुया कन्हय्कुन्हु सापारुया कन्हय्कुन्हु सक्वया त्वाःत्वालं बिस्कं बिस्कं तांतांघिसिं कथि ल्वाकाः प्याखं क्यनी । छन्हु न्ह्यःया तांतांघिसिं प्याखनय् सिबें थुकुन्हु यक्व मनूतय्सं ब्वति काइगुलिं थ्वकुन्हुया रौनक यक्व दइ । तांतांघिसिंया बोलय् खिं व ताः नं थानावइगु खः । सक्वय् न्हापा तांतांघिसिं कथि ल्वाकाः प्याखं मिजंत जक वइगु खः तर सन २००० या दशक सुरुइ वयाः मिसापिनिगु सहभागिता नं व्यापक जुयावःगु दु ।
प्याखं व ख्यालः सक्वय् सापारुया कंसकुन्हु लँय् लँय् ख्यालः, प्याखं नं क्यनी । थबलय् थः यःयःथे ख्यालः, प्याखं क्यनेत स्वतन्त्रता बियातःगु दु । ख्यालः प्याखं क्यनेगु गुन्हि पुन्हिया विशेषतालिसें परम्परा नं खः । सक्वया त्वाःत्वालय् क्यनीगु गुलिं प्याखं ख्यालः पुलांगु हे लिसा कयाः नं क्यनी । छुं छुं प्याखं छगू हे त्वाः वा छगू हे जातया नं जुइ । गथेकि डुंगा प्याखं व सिहंवीर प्याखं चलाखु त्वालं जक पितहइसा, सतलसिंह प्याखं संत्वालं पितहइ । नाय्चा प्याखं धाःसा नाय् जातं जक पितहयेगु याइ । अथे हे गुलिं मनूतय्सं देय् चाःहिलाः त्वाःत्वालय् झ्याउरे प्याखं धयाः म्ये हालेगु हुलाप्याखं क्यनेगु नं याइगु खः । त्वाः त्वालय् बहनी पर्दाप्याखं धकाः दबूप्याखं पिथनेगु नं याइ । थज्याःगु पर्दाप्याखं आपाः यानाः हिन्दी संकिपापाखें प्रभावित जुयाः पिथनीगु खनेदु । दबुलिइ अनेक दृष्यया पर्दा तयाः क्यनीगु प्याखं जूगुलिं थजाःगु प्याखंयात पर्दाप्याखं धकाः धयातःगु खनेदु । थिपिं फुक्क प्याखनय् मिजं प्याखंम्वःत म्हितीगु खनेदु । मिजंत हे मिसा प्याखंम्वः जुयाः नं म्हितीगु खः । सन् १९९० दशकय् टेलिभिजन भिडियो स्वयेगु चलनया प्रचुरता नापं आधुनिक संचारमाध्यमया प्रवेशलिसें पर्दा प्याखंया लोकप्रियता तसकं म्ह्व जुयावंगु जक मखु थजाःगु पर्दाप्याखं क्यनेगु दिना हे वंगु दु ।
नरसिंह यात्रा
नरसिंह भगवान विष्णुया प्यंगूगु अवतार खः । नरसिंह धाःगु बच्छि मनू बच्छि सिंहया रूप खः । पुराणय् भक्त प्रल्हादया अबु दैत्यराज हिरण्यकशिपुयात नरसिंहं बध याःगु न्ह्यथनातःगु दु । सक्वय् नरसिंह यात्रा पुलांगु परम्परा मखु । यलया नरसिहं जात्राया थ्व परम्परायात सन् १९४० पाखे जक सक्वय् नं न्ह्याकूगु खः । साधारणतयाः गुन्हि पुन्हिया न्हय्न्हुकुन्हु सक्वय् नरसिंह जात्रा जुइ । नरसिंह जात्राया निंतिं नरसिंह दँय्दँसं यलं बिज्यानाच्वंपिं राजोपाध्याय पुजारी हे जुइगु ख । प्रल्हाद व नरसिंह बाहेक थ्व जात्राय् च्वनीपिं मेपिं फुक्क हे मिस्त जुइ । जात्राया झ्वलय् नरसिंह जवंखवं लक्ष्मी व सरस्वती तयाः सक्व देय् चाःहिली । मेपिं मिसामस्त अप्सरागण जुयाः नरसिंहया न्ह्यःने तुफिं बँ पुयाः, ताय् ह्वलाः, कलश ज्वनाः वनी । धार्मिक आस्था दुपिं मनूत धाः, नाय्खिं थानाः भजन हालाः नरसिंहया न्ह्यः न्ह्यः ल्यू ल्यू वनी । नरसिंहजात्रा बलंपुलिइ च्वंगु राजोपाध्याय पुजारीया छेँया चुकं पितहइ । न्हिनय्पाखे सक्व देशय् पूवंक नरसिंह जात्रा याइगु खः । जात्रा बुलुहुं न्ह्याइगुलिं नरसिंह जात्रा क्वचायेत स्वघौति ई काइ । जात्राया झ्वलय् थःथःगु त्वालय् थ्यनेवं अन त्वाःया मनूतय्सं नरसिंहयात जाकि, फलफुल, ध्यबा, किबु छानाः पुज्यायेगु याइ । जात्राया अन्तिमय् नरसिंह बलंपुलिइ हे लिहां वइ । अबलय् राजोपाध्याय परिवारया थकालिं नरसिहंयात लसकुस पुजा यानाः छेँय् दुकाइ । जात्रा क्वमचाःतले नरसिंह, लक्ष्मी, सरस्वति लगायत जात्राय् ब्वति काइपिं फुक्क हे द्यांलाना च्वनेमाः । गुन्हि पुन्हिया झ्वलय् याइगु फुक्क धइ थें गतिविधि मनोरंजनया निंतिं याइ तर नरसिंह जात्रा धाःसा मुकं हे धार्मिक गतिविधि धायेमाः ।
वापिज्या प्याखं
जात्राया च्यान्हुकुन्हु, अन्तिम प्रस्तुतिकथं वापिज्या प्याखं सक्वदेय् चाःहुलीगु खः । वापिज्या प्याखनय् ब्वति काइपिन्सं प्याखं व ख्यालः क्यनेगु बाहेक ख्यालिन्हिलिया अनेक प्रहसन न्ह्यब्वयेगु याइ । वापिज्या प्याखं दँय्दँसं इपा त्वाःया मनूतय्सं हे जक आयोजना याइ । प्याखनय् ब्वति काये न्ह्याःपिं मनूत न्हिनसिया प्यताः इलय्ति इपा त्वालय् मुनी । इपा त्वाःया भजनगुथिं बाजं थाइसा मेपिं सहभागीपिन्सं प्याखनय् ब्वति काइ । सक्व देय्या फुक्क त्वाःपाखें थुकी ब्वति दइगुलिं वापिज्या प्याखं गाक्कं ताःहाकः जुयाः विविधतां भय्बियाः तसकं यइपुसे च्वनीगु खः । थ्व प्याखं गनं न्ह्याइगु खः, अन हे लिथ्यंकाः क्वचाइगु खः । गुंपुन्हि ज्वःछि सक्वय् पिदनीगु सायाः घितांघिसिं बँमनू प्याखं लिसें थीथी प्याखं ख्यालिन्हिलि पिथनाः प्रत्येक त्वालं थःथःपिनिगु त्वाःया बिस्कं म्हसीका न्ह्यब्वयेगु कुतः याइगु खनेदु । तर अन्तिम दिनय् पिदनीगु वापिज्या प्याखनय् फुक्क त्वाःया मनूत छथासय् मुनाः सहभागी जुइगु ल्याखं त्वाःया विभाजन अन दइ मखु । छगूकथं सक्व देय्न्यंकया मनूतय्गु पारस्परिक सदभाव व सम्बन्ध क्यनीगु न्हिकथं वापिज्या प्याखं क्यनीगु न्हियात कयातःगु दु । न्हापा मिजंतय्सं जक ब्वति काइगु वापिज्या प्याखनय् निगू दशक न्ह्यवंनिसें मिसातय्सं नं उतिकं ब्वति काइगु जुसेंलि तसकं झःझः धाइगु जुयावःगु दु ।
कृष्ण जात्रा गुन्हि पुन्हिया अन्तिम न्हि कृष्ण जन्माष्टमी हनी । कृष्णया जन्म जात्राया छन्हु न्ह्यःया चान्हय् जुइगु खः । कृष्णया मूर्ति वा तस्वीर न्ह्यःने तयाः भक्तजनतय्सं भजन याइ । सक्वय् कृष्णया देगः न्यागः दु । थुकी मध्ये निगुलिइ जक जात्रा याइम्ह द्यः दु । छगू मूर्ति १९९४ य् खुया यंकुगुलिं साल्खा त्वालं पिदनीगु कृष्णया खः जात्रा दिनाच्वंगु दु । थौंकन्हय् इपा त्वाःया गुथिं जक दँयदँसं कृष्णद्यःया जात्रा याना वयाच्वंगु दु । थ्व जात्राया निंतिं गुथिया छम्ह दुजःया छेँय् जात्रा याइम्ह लीयाम्ह कृष्णद्यः तयातःगु दु । जात्राया छन्हु न्ह्यः जात्रा याइम्ह द्यःयात गुथियारया छें पितहयाः इपा त्वाःया फल्चाय् तइ । त्वाःया मनूतय्सं अन द्यःयात कन्हय्कुन्हुया न्हिनय्तक तइ । कृष्ण बाचाइलय् बूगुलिं उकिया हे प्रतीककथं गुथियारत चच्छि भजन हालाच्वनी । चच्छि च्वनीपिं गुथियारतय्त पाःलाखं धौबजि नकी । कन्हय् कुन्हु न्हिनय् द्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । इपा त्वाःया भजन खलः व साय्मितय्सं धाः, खिं थानाः जात्राय् ब्वति काइ । जात्राया झ्वलय् भक्तजनतय्त चि, इमू प्रसादकथं बी । जात्रा क्वचाये धुंकाः, द्यःयात पाःलाःम्ह गुथियारया छेँय्तुं लितयंकी । पाःलाःम्हेस्या छेँक्वय् थ्यनकि थकालि नकिंनं द्यःयात लुखाय् लसकुस पुजा यानाः दुकाइ ।
बज्रयोगिनी द्यःया जात्रा
सक्वय् जक मखु वज्रयोगिनी द्यः नेपाः देय्या हे तसकं महत्वपूर्ण द्यः ख । ताःहाकःगु इतिहास दुगु राष्ट्रिय महत्वया द्यः जूगुया नापं, बज्रयोगिनी द्यःयात सक्व देय्या रक्षा याइम्ह द्यः धकाः नं धाइ । थ्व सन्दर्भय् थ्व द्यःयागु विशेषता स्वनिगःया रक्षा याइपिं मेमेगु द्यःयाके दुगु विशेषतालिसें ज्वःलाः । अथे हे छुं छुं बिस्कं विशेषता नं दु । जात्रा याइगु बज्रयोगिनी लिसें मेमेगु द्यः सक्व देसय् दुने तइमखु तर गुँ विहारय् हे तयातइ । प्रत्येक नेवाः शहरया थःगु हे मूद्यः व मू जात्रा नं दइ । द्यःया मुख्य मूर्ति शहर पिने दयेफु धाःसा शहर दुने द्यःछेँय् दयाच्वनी । सक्व देय्या विशेषता थ्व दु कि शहरया मू द्यःया थःगु द्यःछेँय् व जात्रा जुइपिं द्यः छथाय् हे दु । मेथाय् तयेमाःगु आवश्यकता महसुस मजू । बज्रयोगिनी द्यः दछिया छकः थःथाय् बिज्याइगुलिं सक्वमितय्सं थःत तसकं भाग्यमानि तायेकाच्वंगु दु । धार्मिक विधि विधान, पुजाया सामान फुक्कं नेवाःलिसें सम्बन्धित जूसां द्यः तामाङ जंगलक्षेत्र जुयाः च्यान्हु कुहां बिज्याइ । उकिं बज्रयोगिनी द्यःयात सक्व देय्या जक रक्षक देवीकथं जक काये मछिं । मणिशैल महावदानकथं सक्व देय्या निर्माण यायेवं जुजु शंखदेवं बसुन्धरा द्यःया जात्रा शुरू यानादिल । सक्व देय्या निर्माणया छुं दँ लिपा, वज्रयोगिनी द्यवं थः पुजारी जोगदेवयात दछिइ छकः देशय् कुहां बिज्यायेगु इच्छा व्यक्त यानाबिज्यात । थ्व उद्देश्यं वसप्वलं थःगु एकजटी बोधिमाताया नामय् लुँया मूर्ति दयेकाबीत पुजारीयात निर्देशन बियाबिज्यात । अथे हे वसप्वलं सिंहिनी व ब्याघ्रिनी नापं तयाः चीभालय् तयेत लुँयागु मूर्ति नं दयेकेत निर्देशन बियाबिज्यात । प्यंगुलिं मूर्तिया निर्माण सम्पन्न जुल । अले जात्रा १८१८ कलिगतंनिसें न्ह्यात । अबलय् निसें बज्रयोगिनी द्यःयात दछिइ छकः सक्व देशय् कुहां बिज्याकाः जात्रा यायेगु याना वयाच्वंगु दु धाइ । मूजात्राया प्यन्हु न्ह्यः बज्रयोगिनी द्यः खतय् च्वना बिज्यानाः शंखदेव जुजुयात दर्शन बियाबिज्याइ धकाः मणिशैल महावदानय् धयातःगु दु । १९ गू शताब्दीया निगू वंशावली– भाषा वंशावली व पद्मगिरीया वंशावलीइ जुजु सुर्यमल्ल (सन् १५२०–१५३०) यात बज्रयोगिनी द्यःया जात्राया संस्थापक दावी यानातःगु दु । सन् १५४२ जःखःया शान्ति स्वस्ति ल्हातं च्वयातःगु सफुलिइ नं थ्व जात्राया बारे थथे च्वयातःगु दु – संवत ६६२ (सन १५२०) चैत्र शुक्ल पूर्ण्णीस घटि ४ पादु घटि २ तृतिया घति ५४ पुन्हिस पे घरि दखुन्हु देओ क्वाहा बिज्यातका ।। ।। (पौ ४ ख) ‘मणिशैल महावदान’या ल्हातं च्वयातःगु छगू सफुलिइ बज्रयोगिनी द्यःया जात्राया झ्वलय् यायेमाःगु ज्याखँया बारे सामान्य निर्देशन बियातःगु दु । जात्रा न्ह्यः यायेमाःगु विधि लिसें क्वचायेकेबलय्या विधिया बारे निर्देशन बियातःगु दु । जात्रा याइबलय् द्यः ध्वंला त्वाः, चलाखु त्वाः, इंला त्वाः व सं त्वाः यानाः प्यंगू त्वालय् बिज्याकी ।
धार्मिक विधि – बज्रयोगिनी द्यःया जात्रा चौलाथ्वः अष्टमीकुन्हु निमन्त्रणा पुजा यानाः न्ह्याइ । थुकुन्हु जात्रा न्ह्यात धकाः देशय् नाय्खिं च्वयेकी । थुकुन्हु सन्ध्याइलय् ह्याउँख्वाःमाजुया देगःया न्ह्यःने गोप्य होम याइ । थुकुन्हुनिसें न्ह्याइगु थी थी गतिविधि थथे दु – द्यः ब्वनेगु वा निमन्त्रणा बीगु ः जात्राया च्यान्हु न्ह्यः जात्रा न्ह्यात धकाः देशय् नाय्खिं च्वयेकी, ह्याउँख्वाःमाजुया देगःया न्ह्यःने गोप्य होम याइ । जुजुया तरवार हइगु ः जात्राया प्यन्हु न्ह्यः वा निमन्त्रणा पुजाया प्यन्हु लिपा जुजुया प्रतीककथं येँया लाय्कुलिं जुजुया तरवार हइ । गोसिँ हइगु ः निमन्त्रणा पुजाया प्यन्हु लिपा जात्राबलय् मिच्याकेत सिँ हइ । कुहांबिज्याइगु ः निमन्त्रणा पुजाया प्यन्हु लिपा चौलाथ्व पुन्हिबलय् जात्रा याइम्ह द्यःयात गुं कुहां बिज्याकी । सुन्यका ः कुहां बिज्याःगुयां कन्हय्कुन्हु द्यःयात द्यःसतलय् आराम याकी । स्याक्वत्याक्व नखः ः थ्वकुन्हु बाहां स्यानाः भ्वय् नइ । मूजात्रा ः जात्राया प्यन्हुकुन्हु द्यःयात सक्व देय् चाःहीकी । मू बिज्या ः मू जात्रा लिपाया उत्सवया मुख्य न्हि । धुं बिज्या ः मू बिज्याया कन्हय्कुन्हु उत्सव क्वचाइगु । बौयाः ः भूतप्रेतयात नकेत गोप्य रूपं चान्हय् बौ ह्वलीगु । थहांबिज्या ः बौयाःया कन्हय्कुन्हु द्यःयात गुभागुँइ लिहां बिज्याकीगु । बिचाः पुजा ः थहां बिज्यानाः प्यन्हु लिपा देगलय् अन्तिम पुजा याइगु । थ्व मू धार्मिक ज्याखँ बाहेक, जात्राया झ्वलय् जातकथं थःपिनि ब्यागलं गतिविधि नं न्ह्यानाच्वनी ।
द्यः ब्वनेगु वा निमन्त्रणा बीगु थुकुन्हु जात्राया बारे देशय् नाय्खिं च्वयेकेगु ज्या यानाः द्यःपिन्त जात्राया निमन्त्रणा बीगु व देसवारयात जानकारि बीगु ज्या जुइ । अथे हे सन्ध्या इलय् बज्रयोगिनीया देगःन्ह्यःने गुभाजु गुथ्याःत च्वनाः गोप्य होम नं जुइ ।
सुथय् थुकुन्हु सुथय् सक्व देय्या दकलय् थकालिम्ह गुभाजुया छेँय् बज्रयोगिनी द्यःया थासं निगः कलः ज्वनाः कलःपुजा वनी । निगः मध्ये छगः निश्चित श्रेष्ठ परिवार पन्याजुपाखें छ्वइगु खः । जुजु वा सरकारी पुजाया जिम्मा काइगुलिं थ्व परिवारयात पुजाभारी नं धाइ । मेगु कलः थकालिम्ह गुभाजुया छें छ्वइगु ख । पन्याजुया छें छ्वइगु पुजा जुजुया थासं वःगु धकाः भाःपियातःगु दु । पन्याजुया छें हःगु कलः थकालिम्ह गुभाजुया छेँय् तयेके छ्वइगु खः । अनंलिपा थकालिम्ह गुभाजुया छें गुभाजुं निगलं कलः ज्वनाः पुजा वनी । पन्याजु व गुभाजुया थासं हःगु पुजा देगलय् छक्वलं पुज्याइ । दकलय् न्हापां इमिसं ह्याउंख्वाःमाजुयाथाय् पुज्याइ, अनंलि चीभाःद्यः वा जोगेश्वर स्वयम्भू देगलय् वनी । ह्याउँख्वाःमाजुयाथाय् याइगु पुजायात ग्वय्दां तयेगु धकाः नं धाइ । थ्व पुजाय् सलिंचाय् झिगः ग्वय् नापं छतका व धिब्छः ध्यबा तइ । थज्याःगु पुजा छुं नं तःधंगु ज्याखँ याये न्ह्यः याइ । पुज्यायेगु ज्या द्यःपाःलाः गुभाजुं हे याइ । उकिं कलःयात द्यःपाःलाः गुभाजुयात लःल्हाना बी । थ्वया दथुइ पन्याजुं नं सलिंचाय् झिगः ग्वय्, छतका व धिब्छः ध्यबा तयाः पुज्याइ । थथे पुज्याइबलय् पन्याजुं जात्रा ज्वःछि शान्ति जुइमा धकाः प्रार्थना याइ । अनंलिपा पन्याजु व गुभाजु म्हासुख्वाःमाजुया देगलय् वनी । अन इमिसं म्हासुख्वाःमाजुलिसें जवंखवं च्वंपिं सिंहनी व ब्याघ्रिनीयात नं पुज्याइ । अले इमिसं अन जात्रा याइम्ह चीभाःद्यःयात नं पुज्याइ । पुज्याइबलय् पन्याजुं द्यःयात वसप्वलया सुरक्षित यात्राया प्रार्थना याइ । पुजा उपासना क्वचायेकाः अन इमिसं चिपं थीमाः । इमिसं समय्बजि नइ । देशय् लिहां वनीबलय् गुभाजुत मध्ये छम्हेसिनं द्यःया प्रसादकथं स्वांसिन्हः ज्वनाः न्हापां लाय्कू दुगु भवनय् वनी । थुथाय् वडाया अध्यक्षं स्वांसिन्हः कयाच्वंगु दु । अथे हे गुभाजुं सक्व देय्या भद्र भलादमीकथं कयातःपिं स्वम्ह जोशी व स्वम्ह श्रेष्ठ परिवारयात नं स्वांसिन्हः बी ।
न्हिनय् सक्व देशय् जात्रा न्ह्यात धकाः नाय्खिं च्वयेकाः जानकारी बी । पुलांगु लाय्कू दुगु थाय् इंला त्वालं जानकारी बी । सक्व देय्या दथुइ लाःगु थ्व थाय् तसकं महत्वं जाःगु थाय् खः । थन यक्व थें धार्मिक ज्याखँ जुइ । सरकारी संरक्षण दुगु थ्व जात्रा सक्व देय्या मू जात्रा खः । थथे देय्न्यंक जानकारी बीगु ज्या सक्वया थकालिम्ह नायलं याइ । न्हापा वं थथे जानकारी ब्यू वनीबलय् निम्ह माहांत नं वयाः जवंखवं च्वनाः सुरक्षा बीत वनीगु खः । नाय्खिं च्वयेकेत नाय् नायः देश चाःहिलीबलय् व नापं मेपिं निम्ह नाय्त नायखिं बाजं थानाः वनीगु खः । छगू इलय वया ल्यू ल्यू सुं हे मवने धुंकूगु खः तर आः हाकनं विशेष यानाः द्यः तयातःगु त्वाःयापिं मनूत नं इपिंलिसें लिसें देश चाःह्यू वनेगु यानाहःगु दु । थथे नाय्खिं च्वयेकः वनेत थकालिम्ह नाय्यात छुं ध्यबा बीगु यानातःगु दु । न्हापां थथे ध्यबाया व्यवस्थापन यायेगु नापं जात्राया थीथी प्रशासनिक ज्याखँ द्वारें याइगु खः । लिपा गाविसं यानाच्वंगु खःसा आः वयाः वडां याइगु जूगु दु । नाय्खिं च्वयेकः वने न्ह्यः थकालिम्ह नाय्नं ल्हाः सिलाः इंला त्वाःया गणेद्यःथाय् ध्यबा छाइ । अनंलिपा वय्कःया पुचलं गणेद्यः चाःहिली । देगःया ल्यूने दिनाः बज्रयोगिनी देगःपाखे स्वयाः ल्हातं ज्वजलपा यानाः प्रार्थना याइ । अनंलिपा वय्कलं दकलय् न्हापां द्यःयात ब्वनी । वय्कलं जात्राज्वःछि छु छु यायेज्यू छु छु याये मज्यू धकाः सक्वमितय्त न्यंकी । प्रत्येक त्वालय् वय्कलं व हे खँ लिसा कयाः धाइ, गुगु थथे दु – अय् ‘. ‘ त्वाःया व्यापारी, भद्र, भलादमी, थनिं च्यान्हु लिपा जात्रा न्ह्यायेत्यंगु दु । जात्रा ज्वःछि छ्यंगूया लाकां न्ह्याये मदु, कुसां कुइ मदु, सल किसि गये मदु, सुं नं दुली च्वने मदु । साहुं त्यासा पु धाये मदु । यदि सुनानं नियम पालना मयाःसा मां वज्रयोगिनीया सराः लगे जुइ । सक्व देय्या रक्षा याइम्ह द्यःया रूपय् बज्रयोगिनीयात मनूतय्सं तसकं हनातःगु दु । उकिं छ्यंगूया लाकां न्ह्यायेगु, कुसां कुइगु, सल, किसि गयेगु वा दुली च्वनेगुयात द्यःयात अपमान यायेगु थें तायेकीगु खः । जात्राज्वःछि थ्व नियम पालना यायेगु धाःगु द्यःयात सम्मान यायेगु खः । इंला त्वालय् थथे जानकारी बीधुंकाः, पुखुलाछि, ध्वंला, साल्खा, चलाखु, दुगाहिति, संत्वाः, सांगा, क्वाथ, वसिमाक्व व इपा त्वालय् नाय्खिं च्वयेकी । सांगा, क्वाथ व वसिमाक्व धाःसा मूत्वाः मखु । तर जात्रा यायेत धाःसा थ्व त्वाः महत्वपूर्ण जू । नाय्खिं च्वयेकीबलय् छ्यलीगु लँपु व द्यः जात्राया लँपु वहेतुं खः । नाय्खिं च्वयेकीपिं इंला त्वालय् लिथ्यनकि नाय्खिं च्वयेकेगु ज्या क्वचाइ । अनंलिपा इपिं थःथःगु छेँय् लिहां वनी ।
ह्याउँख्वाःमाजुया देगःया न्ह्यःने याइगु गोप्य होम सनिलय् द्यः खिउँ खिउँ धालकि बज्रयोगिनी देगःया न्ह्यःने गोप्य होम जुइ । न्याम्ह थकालि गुभाजुतय्सं होम याइसा इमित मेमेपिं गुभाजुतय्सं ग्वाहालि याइ । थ्व होमय् दीक्षा मदुपिं गुभाजुतय्त तइ मखु, इमिसं होम याःगु स्वये मज्यू धाइ । अथे हे सर्वसाधारणयात नं थ्व होम क्यनी मखु । ह्याउँख्वाःमाजुया देगः चुलिंचू न्ह्यःने च्वंगु फल्चा गन सुथय् धार्मिक मनूत मुनाः भजन नं याइगु खः अन हे गुभाजुतय्सं कचिअप्पा तयाः अस्थायी यज्ञस्थल दयेकीगु खः । सक्वया गुभाजुतय्त न्यागू कवलय् ब्वथलातःगु दु । प्रत्येक कवःया सन्तानतय्त थकालि ल्ययेगु वंशानुगत अधिकार बियातःगु दु । थुपिं न्याम्ह थकालितय्सं बज्रयोगिनीलिसें सम्बन्धित फुकं संस्कार व ज्याखँ याइ । इपिं मध्ये मू थकालि मूलाचार्य धाइ, वय्कःयात ग्वाहालि याःम्हेसित उपाध्याय धाइ । दँय्दँसं पालंपाः छम्ह छम्ह गुभाजुं यजमानया भूमिका म्हिती । पाः काःगु परिवारं होम यायेत माःगु फुक्कं हलंज्वलं प्रबन्ध यायेमाः । जाकि, वा, बूबः, फलफुल थज्याःगु स्वीनिताजि बीबः ज्वलं लिसें म्येय्या स्वँया सच्छि व च्याकू कुचा नं होमय् दुइमाः । पुजा यायेत म्येय् स्याये म्वाःगुलिं स्वँ ला पसलं न्यानाहयाः सच्छि व च्याकू कुचा याइगु खः । गुभाजुतय्सं थ्यासफू ब्वनाः होम याइ । थ्व होमयात शान्ति व समृद्धि यायेत याइगु शान्ति स्वस्ति होम धकाः धाइ । गुभाजुतय्सं ब्वनीगु सफूया पाण्डुलिपिया नां नं शान्ति स्वस्ति होम धकाः च्वयातःगु दु तर व पुस्तिका पिनेयापिन्त ब्वंके बी मखु । तेत्तिस कोटी द्यःयात जात्राया जानकारी बीत थ्व होम याइगु खः । संसारय् शान्ति, समृद्धि व सुख हयेत फुक्कं द्यःपिन्त सन्तुष्ट यायेत नं होम याइगु खः । छगू निश्चित पुजा लिपा थकालिम्ह गुभाजुं गुरुमन्दः पुज्यानाः होमय् मि च्याकी । बौद्ध परम्पराकथं याइगु धार्मिक ज्याखँय् गुरूमन्दःया तःधंगु महत्व दु । बज्रसत्वया प्रतिनिधित्व यानातःगु मन्दः दयेकाः पुज्याइगुयात गुरुमन्दः पुजा धकाः धाइ । होमया विधि ताःहाकः, निघौति ई काः । होम याना च्वँतलें मेपिं गुभाजुतय्सं देगलय् पाःलाः गुभाजुयात पुज्याके बियाच्वनी धाःसा होम यायेगु झ्वलय् यज्ञशाला न्ह्यःने मूद्यःकथं बज्रयोगिनीया प्रतीककथं कलश थापना यानाः पुजा याइ । छम्ह हे द्यःयात निगू थासं पुज्यानाच्वनी । होम यानाच्वं ज्वःछि देगःया लुखा चायेकातइ । देगलय् पाःलाःम्ह गुभाजु च्वनाच्वनी । मेपिं गुभाजुत धाःसा देगलय् दुहां वने मज्यू । अथे हे पाःलाःम्ह गुभाजु नं होम यानाच्वंगु थासय् वइमखु । होमया लिपा, मूलाचार्यं थम्हं सिन्हः ती । अनं लिपा यजमानयात सिन्हः तिकाः स्वां बी । अनंलिपा मेपिं गुभाजुतय्त स्वां सिन्हः बी । अथे हे फुक्कसित कलशया जल नं बी । अथे हे होम याःगु थासं मोहनि सिन्हः लिकयाः थम्हं नं तिनाः मेपिं फुक्कंसित बी । होम क्वचायेकाः समय्बजि नइ ।
जुजुया तरवार देशय् हइगु
जात्रा सुरू जूगु घोषणा यानाः प्यन्हु लिपा जुजुया तरवार (खड्ग) देशय् हइ । न्हापा, तरवार मल्ता श्रेष्ठ परिवारं हइगु खः । मल्ता परिवारया परम्परागत ज्या छेँभारि जुयाः सक्वय् सुयां छेँय् ल्वापु जूसा छिनेगु ज्या याइगु खः । थ्व परिवारया छम्ह दुजः जात्राया इलय् तरवार ज्वनीम्ह नापनापं जुइमाः । थ्व फुक्क ज्या यायेत इमित ज्याला बियातःगु दु । तरवार हयेगु छन्हु न्ह्यः येँया हनुमानध्वाखा लायकुलिइ वनी । अनया छम्ह कर्मचारीं भण्डार चायेकाः माहांयात तरवार बी । उकुन्हु हे वं तरवारयात यें सक्वय् हयेमाः तर देशय् दुने धाःसा हये मज्यू । उकिं वं सक्वया ध्वाखां प्यसः न्यासः मीटरति दक्षिणपश्चिमय् च्वंगु मस्यांपुताचा धाःगु थासय् च्वंगु छखा छेँय् तयातइ । साय्मितय्गु उगु छेँय् तरवार चच्छि तइ । न्हापा न्हापा जूसा थथे तरवार हयेधुंकाः मल्ता परिवारं सक्वमितय्त तरवार थ्यन धकाः सुचं बीगु नापं उकुन्हु हे तरवारयात सक्व देसय् लसकुस याइगु खः । तर आः अथे मयासें कन्हय्कुन्हु जक याइ ।
जुजुया तरवारया लसकुस सुथय् मस्यांपुताचाय् सक्वया मनूत वनाः तरवारयात औपचारिक लसकुस याइ । लसकुस याइगु इलय् सक्वया मनूत फुक्कसिनं ब्वति कायेफइ । अथे जूसां जात्राया झ्वलय् गुगु त्वालय् द्यः तइ उगु त्वाःयापिं आपाःस्यां ब्वति कायेगु यानाच्वंगु दु । औपचारिक लसकुस ज्याझ्वलय् दकलय् न्हापां तरवार दापं लिकयाः फुक्कसित छकः क्यनी । सर्वसाधारणयात तरवार क्यनीगु थ्व न्हापांगु अवसर खः । तरवार हनुमानध्वाखा लायकुलिइ लितयंकीबलय् थ्व थासय् च्वनाः लिपा छकः नं सकसितं तरवार क्यनी । जात्राज्वःछि मेबलय् तरवारयात दापय् तयार तासया खोलं भुनाः त्वपुयाः तयातइ । तरवार उलाः क्यनीगु इलय् माहाँनं तासं त्वपुयातःगु तरवार ज्वनाः थथे वाक्य धाइ – अय् सक्वया मनूत, जुजुया उजनं आः जिं तरवार क्यनेत्यना । अनंलिपा वं कापतं तरवार लिकयाः अन मुनाच्वंपिं फुक्कं मनूतय्त तरवार क्यनी । तरवार २ फुटति ताःहाकः जुइ उकिया चु लुं सियातःगु दइ । वहः, स्टीलया चु दुगु तरवारसिबें लुँया चु दुगु तरवार स्वयेदुगु बांलाः भिं धकाः धाइ । धुं व अबिर ज्वना वःम्हस्यां तरवारयात अबिरं छ्वाकी, अनंलिपा तरवार ज्वनीम्हेसिनं छ्यं व म्हय् नं अबिर इलाबी । अनंलिपा वं धुं च्याकी । थ्व ज्याझ्वलय् जोगीतय्सं म्वाहालि, कनाथ, ढोलक, छुस्याः बाजं थायेगु याइ । लिपा जात्राबलय् नं इमिसं खड्ग ज्वनीम्ह लिसेलिसें वनाः थथे हे बाजं थाइ । तरवारयात जुजुया प्रतीककथं काइगुलिं ज्वनीम्हेसित सिबें तरवारयात यक्व सम्मान याइ । मल्ल शासन कालय् (१३ गू निसें १८ गू शताब्दीतक), जुजुपिन्सं हे जात्राय ब्वति काइगु खः । जुजुपिं वये मफुसा जक तरवारयात वय्कःपिनिगु प्रतिनिधित्व याकीगु खः । शान्ति स्वस्ति सफुलिइ नेपाल संवत् ८७० (सन् १७५०) य् येँया अन्तिम मल्ल जुजु जयप्रकाश मल्ल जात्राय् वये मफुगुलिं जात्राय् वय्कःया तरवारं प्रतिनिधित्व याकूगु खँ धयातःगु दु (पौ ३२ ख) । जात्राया विधि च्वयातःगु ‘मणिशैल महावदान’य् जुजुया तरवार बारे छुं च्वयातःगु मदु । शाह जुजुपिं जात्राय् वःगु दु कि मदु धइगु नं निश्चित जानकारी मदु तर जुजुया तरवार सक्व देशय् हइगु धाःसा जात्राया छगू अनिवार्य ब्व जुयाच्वंगु दु । थःगु शासनकालय् सुं नं शाह जुजुपिं बज्रयोगिनी द्यःयाथाय् वये मज्यू वा मवः धयागु मनूतय् धापू दु । मस्यांपुताचाया ज्याझ्वः लिपा, तरवार ज्वनीम्ह खव ल्हातं खड्ग ज्वनाः सक्व देय्पाखे वनी । न्ह्यःने न्ह्यःने बाजं थाइपिं, वयां ल्यू खड्ग ज्वनीम्ह अले वयां ल्यू ल्यू अन मुनाच्वंपिं मनूत नं वनी । भौध्वाखाया सतिक दक्षिणपाखे च्वंगु भगवती द्यःयाथाय् थ्यनकि तरवार ज्वनीम्हेसिनं द्यःयात भागि याइ । अन ध्यबा नं छाइ । इपिं भौध्वाखां देशय् दुने दुहां वनी । वसिमाक्व व इपा त्वाः जुयाः इपिं सक्व देय्या इंला त्वालय् वनी । तरवारयात पुलांगु लाय्कुलिइ लसकुस यानाः चुकय् जुजु दबुलिइ पुजा याइ । तरवार ज्वनातःम्ह व मेमेपिं मनूत जक चुकय् वनी । बाजं थानावंपिं न्ह्यःनेच्वंगु लाय्कू फल्चाय् बाजं थानाच्वनी ।
लाय्कू दबुलिइ तरवार पुजा लाय्कू चुकया दथुइ अप्पां दनातःगु परम्परागत प्यकुंलाःगु दबू दु । उकिया जाः छगू मिटरति दइसा हाकः व ब्या अथे हे स्वंगू मिटरति दइ । दबूया बँय् सिमेन्टं प्लास्टर यानातःगु दु । थ्व दबुलिइ मेमेपिं मनूत थहां वने नं मज्यू, फ्यतुइ, च्वने नं मज्यू धाइ । तरवार ज्वनातःम्ह दबुलिइ थहां वनी । अन तयातःगु चकतिइ उत्तरपाखे स्वयाः फ्यतुइ । जुजुया तरवार ज्वनातःगुलिं व अन फ्यतुइ खंगु खः । अय्नं थ्व फुक्क प्रक्रियाय् तरवारयात विशेष प्राथमिकता बीगु खः । तरवारयात हाकनं द्यःब्रम्हू पुजारीं पुज्याइ । न्हापालाक जःखः भुनाच्वंपिं फुक्कसित नीलखं छ्वाकी । अनंलिपा तरवारय् छ्वाकी । थ्वपालय् ब्वहताय् जाकि, ताय्, अबिर व धौ ल्वाकछ्यानाः धौसिन्हः द्यःब्रम्हू थम्हं न्हापां ती अनंलि, तरवारयात, तरवार ज्वनातःम्हेसित, अथे हे मेपिं सकसितं तिकाबी । चुकय् यायेमाःगु ज्या क्वचायेकाः तरवार ज्वनातःम्ह दबुलिं कुहां वइ । तरवार ज्वनाः दबू जवं चाःहिली । अनं लिपा व हे दुहांवःगु लुखां व पिहां वनी ।
सक्व देशय् चाःहिलीगु तरवार ज्वनातःम्ह लिसेलिसें जूपिं मनूत आः नं वलिसें तरवार ज्वनीम्हेस्या छेँय् तक ल्यू ल्यू वनी । जोगीत नं बाजं थानाः इपिंलिसें वनी । तर द्यःब्रम्हू धाःसा थःगु ज्या क्वचायेकाः लिहां वनी । लँय् मनूतय्सं तरवारय् मत बियाः जाकिं पुज्याइगु खः । वसः पानातःगु झ्याःक्वं तरवार यंके मज्यूगुलिं अथे यानातःगु खंसा माहानं पानातःगु वसः लिकायेत मनूतय्त उजं बी । तरवारं जुजुया प्रतिनिधित्व याइगुलिं नं वसः पानातःगु थासय् यंके मज्यू धयागु मान्यता खइ । अथे हे द्यःपिन्त नं वसः पानातःगु झ्याःक्वं यंकी मखु । द्यःपिं व जुजुपिन्त वसः पानातःगु थासं यंकलकि अपमान याःगु तायेकीगुलिं थथे मयाइगु खः ।
तरवार ज्वनीम्हेसिगु छेँय् दुकाइगु तरवार ज्वनीम्ह थःगु छेँयान्ह्यःने थ्यनकि लुखां जवंखवं तयातःगु लखं जाःगु घलय् ध्यबा कुर्की । तरवारयात व तरवार ज्वनावःम्हेसित लुखाय् छेँया नकिनं लसकुस पुजा याइ । वं नं ब्रम्हू पुजारीं याःगु थें हे फुक्कं हलंज्वलं तयाः पुज्याइ । पुजा लिपा तरवार ज्वनातःम्ह मनू छेँय् दुहां वनी । छेँय् दुहां वने न्ह्यः वया छेँजःपिन्सं वयात व तरवारयात झ्यालं क्वस्वयाः जाकिं पुज्याइ ।वं तरवारयात सुरक्षित थासय् स्वथनी । जात्राज्वःछि तरवार तयातइगुलिं उकियात बांलाक सुरक्षा बीमाः । दराजय् स्वथनाः प्यन्हु लिपा, द्यःयात कुहां बिज्याकीगु इलय् तरवार पिकाइ । थ्वयां लिपा फुक्क थःथःगु ज्याय् लिहां वनी, जोगीतय्सं नं बाजं थाये सिधयेकी ।
गोसिँ हयेगु
द्यः कुहां बिज्याइगु स्वन्हुन्ह्यः सक्वया जःखः गुँइ च्वंगु सिमा पालाः देशय् गोसिँ हइ । तर सामान्यतया सक्व देशसं दक्षिण पश्चिमय् लाःगु सतीगु गुँ सलंगुं सिँ हयेगु यानाच्वंगु दु । जात्रा गनं न्ह्याइगु खः, अनयापिं गुँइ वनाः न्हिनय् सिँ ध्यंवनी । थ्व ज्या यायेत छुं नं गुथि मदु, तर त्वाःया मनूत सकलें मुनाः नाय्खिं, धिमे, छुस्याः थाइपिं ज्वनाः गुँइ वनी । इमिसं प्यन्हु व प्यचा तक खुल्ला थासय् मि च्याकेत गाक्क सिँ ध्यनाहइ । खिपतं चिनाः लुयाः सिँ देशय् हइ । देशय् थथे हःगु सिँ फुक्क द्यःसतः लिक्क तइ । व सिँ मूजात्रा क्वचायेकाः द्यःसतलय् लिहांबिज्यातकि च्याकी । थथे च्याकीगु मिया बज्रयोगिनी देगलय् याइगु होमलिसें तप्यंक स्वापू दु ।
द्यः कुहां बिज्याइगु बज्रयोगिनीया जात्रा निमन्त्रणा पुजालिसें सुरू जुइगु खःसां सक्वमितय्सं द्यः कुहां बिज्याइकुन्हु जात्रा सुरू जूगु न्हिकथं कायेगु याइ । थ्व चैत्र वा चौलाया पुन्हिकुन्हु लाः । ल्हुति पुन्हि नं धाइगु थ्व पुन्हियात सक्व पुन्हि धकाः नं धायेगु याः ।
देगलय् म्वःल्हुकीगु व पुजा याइगु सुथन्हापां सक्वमित बज्रयोगिनी देगलय् वनकि हे जात्राया गतिविधि न्ह्याइ । सुथय् गुभाजुतय्सं बज्रयोगिनी देगःदुने ह्याउँख्वाःमाजु, सिंहनी व ब्याघ्रिनी, म्हासुख्वाःमाजु, जात्रा याइपिं सिंहिनी व ब्याघ्रिनीया मूर्ति ख्वाः सिकेगु म्वःल्हुकेगु (न्हवं) याइ । थ्व ज्याय् दीक्षा कयातःपिं मेमेपिं गुभाजुतय्सं नं पाःलाःम्ह भाजुयात ग्वाहालि याइ । थ्वया झ्वलय् चीभाः वा जोगेश्वर लिसें जात्रा याइगु चीभाःया मूर्तियात धाःसा न्हवं याइ मखु । न्हवं धकाः गुभाजुतय्सं द्यःयात लखं लुकीगु खः । थुकुन्हु सक्वया फुक्कं गुभाजुतय्सं कलःपुजा हयेमाः । देगलय् याइगु विशेष पुजा जात्राया झ्वलय् थःथःगु भूमिका दुपिं थीथी गुथिया दुजःतपाखें याइगु खः । यक्व गुथिं क्षेत्रपालद्यःकथं कयातःम्ह महाकाल द्यःयाथाय् बाहां स्याइ । यक्व सी गुथिपाखें दछिइ छकः महाकाल द्यःयाथाय् बाहां स्यानाः पुज्याइगु चलन दु । बज्रयोगिनी द्यःयाथाय् बाहां मस्याइगुलिं मनूत बाहां ज्वनाः महाकाल द्यःयाथाय् वनी । अन गुभाजुं बाहां स्यायेन्ह्यः मूहायेका बी । पुजा व बाहां स्यायेगु बाहेक सुथय् सक्वया साय्मितय्सं महाकाल द्यःयाथाय् न्ह्यःने च्वंगु फल्चाय् दाफा भजन याइ । इमिसं महाकाल द्यःयाथाय् बाहां नं स्याइ । व हे सुथय् निम्ह नाय्तय्सं नाय्खिं बाजं थानाः सक्व देय् चाःहिलाः द्यः कुहां बिज्याइगु जानकारी बी । थुकियात नाय्खिं च्वयेकेगु धकाः धाइ । मनू मुंकेत निक्वः स्वक्वः देय्न्यंक चाःहिलाः नाय्खिं च्वयेकी । इपिं बाजं थानाः देय् चाःहिली, म्हुतुं छुं धाइ मखु । बाजंया सलं हे मनूतय्सं द्यः कुहां बिज्याइन धकाः सीकी । परम्परागत रूपय् नाय्तय्त जुजुया फैसलाया बारे सक्व देशय् जानकारी बीगु ज्या बियातःगु खः धाइ । उगु दँय् जात्रा पाःलाःगु स्थानीय वडां इंला त्वाःया गणेद्यःयाथाय् पुन्हिकुन्हु दुगुचा स्यायेमाः । थ्व गणेद्यःया देगः पुलांगु लाय्कूया न्ह्यःने लाःगुलिं थ्व गणेद्यःयात लाय्कूया गणेद्यः धकाः नं धाइ । पुजा यायेधुंकाः वडां तरवार लिसे लिसें जुयाः जुजुया प्रतिनिधि जुयाः तरवार पुजा याइम्ह छेँभारि, माहां, तरवार ज्वनीम्ह, जोशी, बाजं थाइपिं नाय्त नापं जात्रालिसें सम्बन्धित मनूत सकलयात भ्वय् नकेमाः । भ्वय्बलय् सी थुकथं बी– जव मिखा म्हासुख्वाःमाजुया नामय् गुभाजुं काइ, खव मिखा तरवार ज्वनीम्हेसित, जव न्हाय्पं माहांयात, खव न्हाय्पं छेँभारि, थुना गुभाजु पुजारीयात, जव वाकुधी वडा प्रमुखयात, खव वाकुधी नसा जोरे याःगु छेँया थकालियात व म्ये जोशीयात बीगु परम्परा दु ।
तिसाया व्यवस्थापन जात्राया झ्वलय् म्हासुख्वाःमाजु, सिंहनी, ब्याघ्रिनीयात तीकीगु तिसा ह्याउँख्वाःमाजुया देगलं हे पित बी । देगलं तिसा पित बीवं हे गुभाजु पुजारीतय्सं तिसा लखं सिलाः सफा याइ । न्हिनय् देगःया न्ह्यःने तिसागुथिया दुजःत, स्थानीय नेतात, धार्मिक मनूत च्वनाः तिसा ल्याःखायेगु ज्या नं जुइ । म्हासुख्वाःमाजुयात तीकीगु आपाःथें तिसा वहः, लुँया जुइ । तिसा नं थी थी कथंया तीकी गथेकि वहःया नाग, वहःया किकिंपा, मूवंगु थी थुनातःगु तिसा । अथे हे सिंहनी, ब्याघ्रिनीयात तीकीगु तिसा नं ल्याः खाइ । छुं छुं अपवाद बाहेक फुक्कं धइथें तिसा ह्याउँख्वाःमाजुयागु जुइ । द्यःपिन्त तिसां तीकाः समाः यायेगु जिम्मा माहांयात बियातःगु दु । मेपिं स्थानीय मनूतय्सं नं थ्व ज्याय् माहांयात ग्वाहालि याइ । द्यःपिं थःथःगु खतय् तलकि तिसां तीकाः समाः यायेगु ज्या जुइ । अथे हे जात्राज्वःछि तिसाया सुरक्षा यायेगु जिम्मा माहां व पाःलाःम्ह पुजारीयात बियातइ । जात्रा याइगु मूर्तियात जात्रा लिपा द्यःछेँय् लितयंके धुंकाः तिसाया जिम्मा पाःलाःम्ह पुजारीं काइ ।
देगलं द्यः पिकाइगु न्हापा देगलं द्यः सनिलय् जक पिकाइगु खः तर थौंकन्हय् सुथन्हापनं द्यः पिकाइ । चन्द्रग्रहण दुसा, तिमिला सर्गतय् लुइ न्ह्यः हे फुक्क ज्याखँ क्वचायेके माः । खतय् तयाः द्यः कुहां बिज्याकेत सलंसः मनूत देगलय् मुनी । यक्व ल्याखय् नाय्खिं, धिमे, धाः बाजंया पुचः नं अन थ्यनी । जात्राया झ्वलय् नाय्खिं नाय्तय्गु बाजं जूसां मेमेगु जातं नं थाइ । अथे हे धिमे बाजं नं ज्यापुतय्गु धायेगु याःसां जात्राज्वःछि न्ह्याम्हसिनं नं थायेज्यू । साय्मि व गुभाजुतय्सं थाइगु धाः नं जात्राबलय् न्ह्याम्हसिनं नं थाइ । न्हापा जूसा द्यः देगलं पित हयाः बहनीपाखे जात्रा यानाः सक्व देशय् कन्हय् कुन्हु जक थ्यंकेहइगु खः तर थौंकन्हय् पुन्हिकुन्हु हे कुहां बिज्याकेगु याइ । देगलं जात्रा न्ह्याये न्ह्यः माहाँनं जुजुया उजनं जात्रा न्ह्याकेत्यना धकाः धायेधुंकाः नाय्खिनं बारा दायेगु धुन थाइ । थ्व धून द्यः खतय् तयेत ल्ह्वनीबलय् जक थाइगु खः । खतय् तये क्वचायेवं थ्व धून दिकी । थथे द्यःयात खतय् तयेत नाय्खिं बाजं मदयेकं मगाः । द्यःपिन्त खतय् तयेत यंकीबलय् द्यवंनं भुनाः यंकेगु याइ । नाय्तय्सं थ्व इलय् बारा दायेगु धून थाये माःगुलिं इपिं मदयेकं मगाः । बारा दायेगु धुन थाना च्वँतले, द्यःयात ल्ह्वनाः खतय् तइबलय् देगलय् च्वंगु फुक्कं गं थाइ । जात्राया मेगु इलय् धाःसा न्ह्यइपुकेत चल्ती बाजं नं थाइ । म्हासुख्वाःमाजुयात देगलं खतय् तये यंकीबलय् द्यःया ख्वाःपाः व न्ह्यःनेया ब्वयात कापतं त्वपुयातइ । अथे हे चीभाःया गजू नं त्वपुयातइ । तर सिंहिनी व ब्याघ्रिनीया मूर्ति धाःसा खतय् तयेत त्वपुइ मखु । द्यःयात खतय् तये धुनकि गं थाइ मखु । अनंलिपा द्यःपिन्त कुतुं मवनेमा धकाः खतय् तसकं बांलाक कस्सिक खिपतं ची ।
जात्राया ज्याझ्वः देगलं निसः मिटरति क्वय् म्हासुख्वाःमाजुया देगलं दक्षिण पश्चिमय् जात्रा यायेत खः तयार यानातइ । जात्रा मखुबलय् खःया मू मू ब्व देगःया न्ह्यःने च्वंगु सतःया छ्यलिइ तयातइ । निगू भराय्धंगु खःया मू मू ब्व धइगु करिब ३ मिटर ताःहाकः जुया ३ मिटर तब्या जुइ । थ्व निगुलिं खः चीभाः व म्हासुख्वाःमाजुया खः । मेगु निगू चिग्वःगु खः सिंहिनी व ब्याघ्रिनीया खः । चिग्वःगु खः करिब २ मिटर ताःहाकः जुयाः २ मिटर तब्याइ । फुक्कं खतय् ताःहाकःगु निगः निगः सिँ तयातःगु दइ । अथे हे खःपतिकं १ वा साढे १ मिटर तयाः प्यपु तुति तयातःगु दइ । तग्वःगु निगू खतय् झ्यातुइगुलिं थांयात सन्तुलन यायेत न्ह्यःने स्वंगः व ल्यूने स्वंगः पंग्वः तयाः चीगु याइ । थ्व पंग्वः मनूतय्गु ब्वहलय् दिकाः खः क्वबीत तयातइगु खः । चिग्वःगु निगः खतय् धाःसा छगः न्ह्यःने व छगः ल्यूने यानाः निगः जक पंग्वः तयातःगु दइ । चिग्वःगु खः अप्वःथें मिजंमस्तय्सं क्वबीगु याः । तर तःधंगु खः तसकं झ्यातुइगुलिं तःधिकःपिन्सं हे जक क्वबी । सक्वमितय्सं खः देगलंनिसें सक्व देशय्तक क्वय् हइ ।
द्यः खतय् तयेधुंकाः याइगु पुजा खः चिनाः तयार यायेत छघौति धया थें ई काइ । अबलय् हे माहां व पुजारीया सुपरिवेक्षणय् द्यःयात तिसां तीकाः समाः नं याइ । थुकुन्हु म्हासुख्वाःमाजुयात वहः व लुँया किकिंपा दुगु मतू पुइकी । गुलिं किकिंपाय् मूवंगु हिरा, मणि, माणिक्य नं थुनातःगु दइ । जात्रा क्वमचाःतले द्यःयात मतू पुइकातइ । जात्रा मखुबलय् मतूयात बाकसय् तालं ग्वयाः थकालिम्ह गुभाजुया छेँय् स्वथना तइगु खः । थ्वया दथुइ, स्वांगुथिया निगू पुचलं द्यःयात पुजा याःवइ । उगु पुचलं प्यम्हं द्यःपिन्त स्वांमाः, स्वां, अबिर, म्हासुसिन्हः, फलफूल, समय्बजि तयाः पुज्याइ । अथे हे इमिसं चीभाः व म्हासुख्वाःमाजुयात ध्वाँय् नं तइ तर सिंहिनी व ब्याघ्रिनीयात धाःसा तइ मखु । ध्वाँचय् तुयुगु कापतय् ह्याउँ रंगया बच्छि चन्द्रमा च्वयातःगु दइ । स्वांगुथिं पुजालिसें गुभाजुतय्गु गुथिं नं फुक्कं द्यःपिन्त पुजा याइ । तर इमिसं ध्वाँय् धाःसा तइ मखु ।
दुइँचा न्यायेकेगु दुइँयात चीपलाः याकाः सक्व देशय् न्यासि यंकीगुलिं थुकियात दुइँचा न्यायेकेगु धयातःगु खः । थ्व ज्या यायेत मत, थी थी कथंया ग्वःजा, धुपाँय् माः । थुकुन्हु ख्युं ख्युं धाइबलय् हे छम्ह किसानीं परम्परागत वसः, फेता चिनाः द्वारेया छें बियाहइगु क्वतः पुज्याइ । क्वतः ज्वनाः व बुलुहुं बुलुहुं सक्व देय् चाःहिली । व लिसें, नाय्खिं काहा बाजं पुइपिं नं दइ । देय् छचाः चाःहिलेधुंकाः द्यः तयातःगु सतलय् दिनाः वं मत च्याकाः फुक्कं द्यःपिन्त पुज्याइ । जुजु शंखदेवया इनापय् बज्रयोगिनी द्यवं सक्व देय्या छेँखापतिकं कुति तयेत अनुमति बियाबिज्यात धयागु स्थानीय मनूतय्गु विश्वास दु । वयां लिपा जुजु शंखदेवं मू भुज्याःकुन्हु दुइँचा न्यायेकेगु परम्परा सुरू यात धकाः धाइ । जुजुं थ्व परम्परा सुरू याःसां जुजुया प्रतिनिधि द्वारेपाखें थुकिया पुजा जुइ । लिपा द्वारें नं पुजा मयासें ध्यबा बियाः मेपिन्त पुजा याके छ्वइगु परम्परा जूवन । आः थ्व परम्परा दी धुंकल ।
मत बीगु द्यःपिन्त देशय् कुहां बिज्याकेधुंकाः, सुथय् पुजा वनीगु व सनिलय् मत ब्यू वनीगु खः । थथे सनिलय् नियमित मत बीगु बाहेक सक्वया छेँखापतिकं हे द्यःयात १०८ प्वाः देवा नं च्याकी । मूभुज्याःनिसें थथे मत च्याकी । द्यःसतःया न्ह्यःनेया खालि थासय् मनूत म्वः म्वः जुयाः १०८ प्वाः देवा च्याकी । गुलिं मनूतय्सं म्हमत नं च्याकी । म्हमत च्याकेत म्ह्वति नं ३, ४ घौ काइ । म्हमत च्याकीम्हेसिनं न्हिच्छि द्यांलानाः मत च्याकी । मत च्यानाच्वँतले सनी नं मखु, नवाइ नं मखु । न्हापा न्हापा यक्व मनूतय्सं म्हमत च्याकः वइगु खः तर आः धाःसा उलि खनेमंत ।
धुं भुज्याः जात्राया मेगु महत्वपूर्ण पक्ष धुं भुज्याः नं खः । थ्व जात्रा क्वचायेकेत याइ । तर थुकिया मतलब जात्रा क्वचाल धाःगु मखु । कन्हय्कुन्हु नं जात्राय् ज्या जुयांतुं च्वनी । थुकुन्हु हाकनं दुइँचा न्यायेकेगु याइ, तर थ्व पालय् रानीया नामय् याइ । थुकुन्हु किसानी क्वतः ज्वनाः न्यासि वनी मखु, तर दुइँनी न्यासि वनी ।
बौयाः नखःया कन्हय् बौयाःकुन्हु सक्वमितय्सं जा थुइ मखु, भ्वय् हे नइ । थुकुन्हु सक्वदेशं पिने च्वंपिं सक्वय् बाय् च्वं वयेफु व तर बाय् मच्वंसे सक्व देय् त्वःतावनकि अपसगुन जुइ धयागु मनूतय्गु विश्वास दु । सामान्यतया सक्वमितय्सं थुकुन्हु थःपिनि थःथिति, पासापिन्त नखत्या सःती । भूतप्रेततय्त नकेत बाचाइलय् बौ ह्वलेगु ज्या जुइ ।
थहां बिज्याकेगु द्यःयात सक्व देशं देगलय्तुं लित यंकीगुयात थहां बिज्याकेगु धकाः धाइगु खः । थ्व जात्राया दकलय् लिपांगु न्हिकुन्हु याइ । थुकुन्हु हाकनं कुहां बिज्याइगु वा मू जात्राबलय् थें हे इंला त्वाःया गणेद्यःयाथाय् दुगु स्यानाः लाय्कू पुज्याइ । सनिलय् सी बियाः भ्वय् नकी । थुकुन्हु नं नाय्खिं बाजं थानाः नाय्तय्सं द्यः थहां बिज्याकेगु जानकारी ब्यूवनी । न्हिनय् गुभाजुतय्सं द्यःसतः न्ह्यःने होम याइ । सनिलय् द्यःसतलं द्यःपिन्त पितहइ । द्यःपिन्त सक्व देसय् च्यान्हु तयाः देगलय् लितयंकीगु खः । च्यान्हुतक यात्रा यानाः छेँय लिहांवनेगु बांलाइ धइगु नेवाःतय्गु विश्वास दु । गुन्हुतक यात्रा यानाः लिहां वनेगु अशुभ जुइ धाइ । तर सक्व देसय् याइगु थ्व जात्राय् धाःसा गुन्हुखुन्हु जक द्यः देगलय् लिथ्यंके यंकी ।
सक्व देशय् दँय्दँसं सिपुन्हिनिसें लच्छियंक विष्णुया छगू रुपकथं कयातःम्ह माधवनारायणया धलं दनेगु चलन न्ह्याना वयाच्वंगु दु । सक्वय् माधव नारायण धलंया थ्व चलन छुं मखुसां ४६० दँ दयेधुंकूगु अनुमान यायेफु । शालीनदी वा नारि खुसि
शालीनदी वा नारि खुसि सक्व देय्या पूर्वी लागाय् करीब ८०० मि. तापाक्क दु । सक्व देय्या म्हसीका वज्रयोगिनी बाहेक शालीनदी नं खः । दँय्दँसं मिलापुन्हिनिसें लच्छियंक माधवनारायण द्यःया धलं दनेत व पुज्यायेत सक्व देशं जक मखु मेमेगु थासं नं यक्व मनूत वइ । खुसिया पश्चिम लागाय् त्वाथःचात दु । थ्व त्वाथलय् वर्षाया इलय् फि छफि दयाच्वनी, उकिं मेला न्ह्याये त्ययेकाः धार्मिक आस्था दुपिन्सं थ्व थाय् सुचुकुचु यायेत ग्वाहालि याइ । थ्व खुसि सिथय् यक्व द्यःपिनिगु मूर्ति दु । गथे– गणेद्यः, जलनारायण, बासुकि नाग, महाद्यः, सत्यनारायण, हनुमान, सीताराम, बद्रीनारायण, चन्द्रावती आदि । अथे हे थ्व खुसिया दक्षिण लागाय् सीम्ह उइगु थाय् दु । थ्व घाटया लिक्क फल्चात दयेकातःगु दु । शालीनदीयात सक्वमित जक मखु नापं गामय् च्वंपिन्सं नं पवित्र गंगा भाःपियाच्वंगु दु । थुकिया च्वसं थज्याःगु हे छगू फल्चा दु, गनया उत्तरपाखे छगू चकंगु थाय् दु । थन सकल धलंदंपिं मुनाः पुज्यायेगु याइ । अन मि पनेगुया निंतिं मिगाः नं दयेकातःगु दु । थ्व ननिया पूर्वपाखे माधवनारायण द्यःया आसन दु । अले उकिया जवंखवं मनूत जुइत लुखा दु । थुकिया उत्तरपाखे भतिचा च्वय् सरस्वती व अष्टमातृका दु । वयां नं २५ मिटर च्वसं डांडाय् धलंपु धकाः धलं दंपिं मिजंत च्वनीगु सतः छगू दु । थन दुने दथुइ लाक्क तजाःगु मिगाः दु धाःसा दक्षिणपूर्वी कुनय् धलंपु द्यः तयातःगु दु । थ्व सतःया पश्चिम लागाय् शिखर शैलीया शिवया देगः दु गनयात शिवपुली नं धायेगु याइ । थन चुकय् हनुमान व च्यागू शिवलिङ्ग दु । थ्व शिवलिङ्ग अन सीपिं साधुतय्गु सीम्ह थुंगु थासय् दयेकूगु धाइ । थनया नितँजाःगु सतलय् छम्ह कि छम्ह साधुत खालि मयासे च्वनेगु यानाच्वंगु दु । छुं दँ न्ह्यः जक शिवपुलीया लिक्कसं पश्चिमय् च्याकुं लुइक कलात्मक स्वस्थानी देगः दनाः स्वस्थानी द्यःया पलिस्था यानातःगु दु । थुकिया उतररिखे कोटिहोम महायज्ञ याःगु लुमंतिकथं अग्निशाला देगः दयेकातःगु दुसा भचा दक्षिणपाखे वंगलसिमा व उकिया क्वसं नारांद्यः दु । सिमाया लिक्क भैरव व गोरखनाथया मूर्ति दु गनया ल्यूने पश्चिमपाखे भिंद्यः चुक व सतः दु । थन भिंद्यः, द्रौपदी, गणेद्यः, सरस्वती व वांदा द्यःया मूर्ति नं दु । थ्व चुकया ल्यूने लच्छि यंकं धलं दनेगु ज्या क्वचायेकेत अश्वमेध यज्ञ याइगु थाय् दु । थन नं नारां द्यःया आसन दु । थन हे लिक्कच्वंगु पौ मदुगु चिकिचाधंगु देगःया दुने विष्णुया मूर्ति तयातःगु दु ।
धलं दनेत यायेमाःगु नीची मिलापुन्हि छन्हुन्ह्यः लुसि ध्यनाः म्वःल्हुइ (मिजंतय् सँ, दारि नं खायेमाः), चिभ्वय् धकाः घासा जोरय् यानाः भ्वय् नयेमाः अले माधवनारायण द्यःयात किसलि छानाः द्यःब्रम्हूयाथाय् जल कया वयेधुंकाः धलं दंपिं बाहेक सुयात नं थी मजिल । धलंपुलिइ मि च्याकेत गुँ बहालं मिपुसा हयेमाःगुलिं छुं जुयाः व मि सित धाःसा हाकनं सावातय्सं अनं हे मिपुसा हयाः मि च्याकेमाः धाइ । थुकुन्हु हे बहनी माधव नारायण द्यः गुथिया दुःजत बुढापाकात अले सावात दक्वं वलंपुलिइ मुनाः धलं दनीगु ज्वःछिया निंतिं द्यःया तिसा ल्ययाः धलःपतिइ तिसाया नां च्वयाः सावातय्त लःल्हाइ । बहनीसिया ८ ता इलय् द्यः ज्वनीम्हेसित माधवनारां द्यः लःल्हाइ अले कजिया छेँय् थ्यंकाः कजिनिं थःगु छेँया मूलुखाय् पूजा यानाः दुकाये धुंकाःलि द्यःब्व व छेँब्व तयाः थःपिं, अले सावात व द्यः ज्वनीम्हेसित नं अन हे चिभ्वय् नकी । अले बाज्यायात नं भ्वय्ब्व तयाः द्यःब्व नं तयाः बलंपुलिइ बीयंकी । थ्व सिधयेकाः सावा, कजि व द्यः ज्वनीम्ह म्वः ल्हुयाः बाज्यायाथाय् जल कयाः द्यः ज्वनाः धलंपुलिइ वनी । थुकुन्हुनिसें धलं दंपिं मिजंत धलंपुलिइसं द्यनेमाल नापं अमिसं १०८ गः दुगु रुद्राक्ष माः क्वखाना जुइसा मिसापिन्सं ह्याउँगु वसः जक पुनेगु याइ । अपसं च्वँतले अपिं सुनानं चिभ्याः नये मजिल । लाकां न्ह्यानाच्वंपिं, अले झंगः, जीवजन्तु सुयातं हे थीमखु । धलं दनेत धाःसा मिसातय् जूसा इहि याये धुंकूगु जुइमाः धाःसा मिजंतय् जूसा कय्तापूजा यायेधुंगु जुइमाः धयागु दु । चिधिकःम्ह मचा दुपिं मांपिन्सं मचा नापं ज्वनाः नं धलं दने दु, अले व मचायात धलंमचा धाइ । धलं दनेबलय् मिसातय् महिनावारी जुल धाःसा धलं दंपिं सुयातं नं थी मज्यू अले धलं दंकीबलय् अपिं बिस्कं हे च्वय् फलचाय् च्वनेमाः । अश्वमेध यज्ञकुन्हु नं अथे पन धाःसा अपसं च्वंगु पूवनी मखु धाइ ।
मिलापुन्हि सुथन्हापांया ज्याझ्वः सुथन्हापां शंख पुइत ल्ययातःम्ह मनुखं सुथय् प्यताः इलय् देय्न्यंक शंख पुयाः धलंदंपिं मिसातय्त थंवनी अले दक्वं इलय् हे म्वःल्हुइत खुसिइ थ्यनी । धलंदंपि दक्वं मुने धुंकाःलि द्यः ज्वनीम्हेसिनं खुसिइ द्यः हइबलय् लँय् हे दर्शन याइपिं मुनाच्वनी । थथे म्वःल्हुइगु ज्या सुथसिया खुताः ई न्ह्यः हे यायेधुंकी । तर परदेश वनावयेधुंकाः धाःसा यक्व हे लिबायेफु । धलंदंपिं सकसिनं द्यःयात जल छायेधुंकाः द्यः ज्वनीम्हं कजियात द्यः लःल्हाइ अले सावातय्सं शंख व तिंछु थालकि कजिं नं द्यःयात स्वकः तक लखय् थुनी नापं धलं दंपिं सकसिनं खुसिइ म्वःल्हुइ । मिसातय्सं छ्यं जक म्वःल्हुइ धाःसा मिजंतय् म्ह नापं ल्हुइमाः । अले कजिं द्यःयात आसनय् तयेयंकी, मिजंतय्सं खुसिंनिसें दुं धनाः द्यः तयेथाय् थ्यंक वनेमाः । थुकुन्हु न्हापालाक थ्यंकाः द्यःयात थी फुम्हेसिनं लच्छितुं देय् चाःहिलीबलय् न्हापालाक वनेदइ । मिसातय् धाःसा म्वःल्हुइ धुनेवं जल छायाः मि पं वनी । धलं दंपिं न्हिं न्याकः म्वःल्हुइमाः धाःसां मेगु प्यकः पंचस्नान जक यानाः सिधयेकी ।
घण्टौं न्यासि वनाः फम्पिइ थ्यनाःलि अन शेष नारायणया फल्चाय् बाय् च्वनाः सुथन्हापां म्वःल्हुयाः अनयाम्ह राजोपाध्यायं धलं दंकी । मेमेथाय् थें थन नं धलं दंपिन्त नयेगु, ध्यबा व मेमेगु वस्तु इनेहइपिं दयाच्वनी । थन नं सक्वय् थें माधवनारायण द्यःयात देश चाःहीके माः । थुबलय् द्यःबाज्याया छेँय् नं दुकयाः पुज्यायेमाः । अनं यलया शंखमुलय् थ्यंकाः पालं याइ । थन नं धलं दंपिन्त नयेगु, ध्यबा व मेमेगु वस्तु इनेहइपिं ग्वाःग्वा वयाच्वनी । अले ख्युंसे च्वंसां नं १५ किलोमिटर न्यासि वनाः सक्वय् थ्यंकाः भौध्वाखाय् मुनाः जल कयाः तिनि बाय् च्वंवनी ।
पन्ति यात्रा सिल्लाथ्वः तृतीयाकुन्हु पालं यायेधुंकाः ३० कि.मि. दक्षिण लागाय् च्वंगु पन्तिया इन्द्रेश्वर महाद्यःयाथाय् वनाः बाय् च्वनी । सुथय् त्रिवेणी खुसिइ म्वःल्हुयाः इनेहःगु कायेधुंकाः कजिं धलं दंकी । विधि बांलाक मवल धाःसा सावातय्सं ग्वाहालि याइ । अले पालं यायेत नाला व भ्वँदेय्या दथुइ लाःगु बगरय् वनी । थन नं धलं दंपिन्त नयेगु, ध्यबा व मेमेगु वस्तु इने हइपिं अथे हे दयाच्वनी । थन नालामितय्सं नीची यानाः दुरु दायेकाः त्वंके हयेगु यानाच्वंपिं नं दु ।
चांगु यात्रा सिल्लाथ्व एकादशी (भीमा एकादशी) कुन्हु निकः धलं दंकाः पालं यानाः चांगुइ वनी । थ्व प्यम्ह नारां द्यःपिं मध्ये छम्ह खः । अन च्वंगु पुखू कारणवश स्यनावंगुलिं व हे थासय् थल छगलय् लः कयाः धलं दंपिनि म्वःल्हुइगु भाय् याइ । धलं दनाः सक्वय् लिहां वयाः भौध्वाखाय् मुनाः छेँय् वनाः पालं याइ ।
अश्वमेध यज्ञ /व्रत सांज्ञ थ्व यज्ञ दकलय् लिपांगु न्हिया चान्हय् धलं दनेगु क्वचायेकेत याइगु खः । थ्व यज्ञयात अश्वमेध यज्ञ धाःसां नं यज्ञ विधि च्वयातःगु सफुलिइ धाःसा थुकियात ‘कुसंदीयज्ञ’धयातःगु दु ।
अश्वमेध यज्ञया विधि शालिनदीया विष्णुया चीधंगु पौ मदुगु देगःया न्ह्यःने च्वंगु चकंगु ख्यलय् थ्व अश्वमेध यज्ञ याइगु खः । उकियात यज्ञमण्डप धायेगु याइ, तर थ्व ख्यः धाःसा चलखं चा चुइकाः चिकू जुजुं वनाच्वंगु दु । यज्ञ ख्युंकाःलि जक न्ह्याकी । उकिं धलं दंकीम्ह ब्रम्हू, वया काय अले ग्वाहालि याइपिं निम्ह जोशीत दइ । बाखं कनीम्ह खय् ब्रम्हू अन च्वंसां वया ज्या धाःसा छुं दइ मखु । यज्ञ मण्डपया दथुइलाक जोशिं प्यकुंलाक ४० पा कचिअपां होम यायेगु थाय् दयेकी, उकिया पश्चिमय् १ मिटर हे मपाक कजि व कजिनी च्वनीगु थाय् दयेकी । अमिगु ल्यूने सावात च्वनी अले यज्ञया चाकःछि सुकूबाला लानाः मेपिं सकल धलं दंपिं च्वनी । धलं दंपिं सकसिनं क्वतलय् पुजाज्वलं तयाः धकि निपातय् मेमेगु माःगु पूजाज्वलं तयाहइ । यज्ञया चाकःछि जोशी व बाज्यापिं प्यम्ह च्वनाः होमया ज्याझ्वः न्ह्याकी । माधवनारां द्यःयात धाःसा छुं ज्या सिमधःतले विष्णुया देगलय् पर्दा तयाः खने मदयेकातइ । देगःया क्वसं कचिअपा तयाः इन्द्र व जुजुया प्रतीकया रुपय् कलश थापना याइ । यज्ञ सिधयेकाः थ्व कलश यज्ञया आसिका भाःपियाः न्हापासा जुजुयाथाय् यंकीगु चलन खः । थ्व कलशयात चाकःछिं अष्टमातृका भाःपियाः च्यागः कलश व निगः कलश शिव व शक्तिया रुपय् थापना यानातइ । यज्ञमण्डपया प्यखे कुनय् प्यंगः कलश नं तइ । अले दक्षिण–पश्चिमपाखे झिगः कलश झिगू दिशाय् च्वंपिं द्यःपिं भाःपियाः थापना याइ धाःसा १०८ गः कलश उत्तरपाखे तइ । थुपिं दक्वं कलशय् पुंतय्सं थीथी धार्मिक चिं च्वयातःगु दइ । उकी जल, न्या, ताहाः, पञ्चपल्लव व ह्याउँ ध्वाँय् नं तयातइ । इन्द्र कलशय् धाःसा स्वता रंग दुगु चिकिचाधंगु कुसा व ह्याउँ ध्वाँय् तयाः उकियात चायागु सलिंचां त्वपुयाः उकिया द्यःने प्याःगु नैंक्याः तइ । अथे हे शिव व शक्तिरुपी कलशय् नं स्वता रंगया ध्वाँय् तइ । होम यायां थुपिं दक्वं कलश पुज्याइ । अले पुजा सिधयेकाः थःथितिपिन्त स्वां बी । अले छम्ह बाज्यां नं पञ्चगव्य (कस्ति, सौ, साघ्यः, सादुरु, साधौ) ल्वाकछ्यानाः पुजा सारजाम व धलं दंपिं सकसितं जल थें हा हा यानाः चोखो यानाबी । अले बलि पुजा धकाः समय्बजि (ला, न्या, खेँय् आदि) तयाः ‘भूत–प्रेत’पन्छे याइ । यज्ञमण्डपया दक्षिणपाखे हाकुगु कुसा दयेकाः बलिपुजाया द्यःने तइ । थुकियात यमराजया पूजा यायेगु नं धाइ । थ्व पुजाय् ला मदयेक मगाः तर यज्ञया मेमेगु विधिइ धाःसा म्वाः । जोशी व बाज्या निम्हेसिनं सिलः ब्वँब्वं यातले मेम्ह बाज्या नं जज्ञय् मि च्याकाः चाकःछिं पसूका हिनाः सुकुन्दा नं च्याकी । अले मिगाःया द्यःने तिंपंया त्रिखुट्टि तयाः च्वकाचाय् चिप्वाःगु प्वाः दुगु सिजःया बाताय् घ्यः तयाः नायाः मिइ लाःवनीगु यानातइ । अले ३२ ता वस्तु मिइ दुइ । थथे यानाच्वँतले दकलय् न्ह्यःने छम्हेसिनं बँ पुनाः मेम्हेसिनं किगः ह्वलायंकी धाःसा कजिं शिव व शक्ति रुपया कलश ज्वनाः, अले कजिनिं कलश थीक सँय्ताःचा छपु ज्वनाः न्ह्यःने न्ह्यःने लः हायेकाः यज्ञमण्डप स्वकः चाःहीकाः न्हापाया थासय् हे तइ । अले नारां द्यःयात पिने हयाः यज्ञमण्डप स्वचाः हीकाः लसकुस याइ । मण्डपय् दुकयाः लीयागु बाताय् तुयुगु कापतं त्वपुयातइ । अले विधि ब्वँब्वं छम्ह बाज्या व कजिनीनं चायागु थलचां लः लुयाः द्यः म्वःल्हुकी । थथे यायेगुयात मृतिकास्नान धाइ । अले कुश, ओषध, गंगाजल, धौ, कस्ति तयाः म्वःल्हुकी । अले कजिनीनं लसकुस पुजा यानाः त्वपुयातःगु कापः लिकयाः सिन्हः, स्वां छानाः पुज्याइ । थुकियात गर्भधारण पुजा धाइ । अले बातां लिकयाः मन्दःया दथुइ यंकाः जातकर्म, नामाकरण, निष्क्रमण, फलप्रासन, अन्नप्रासन, चूडाकर्म, वतुकरण, दीक्षाप्रदाण व विवाहकर्म याइ । थ्वयात दशकर्म विधि नं धायेगु याः । थुलि याये धुनेवं होम यायां दशकर्म क्रियाया सिलः ब्वनी । थुबलय् हे स्वनिगलय् व सक्वया बज्रयोगिनी व नारिखुसिइ दुपिं हिन्दु व बौद्ध धर्मलिसे स्वापू दुपिं द्यःदेवीपिनिगु नां काकां होम याइ । थुकियात देशापाती होम नं धाइ । थनया होम सिधयाःलि मू जोशी व ब्रम्हू कजिनापं धलंपुलिइ वनाः अनया मिगालय् नं थथे हे होम याइ । थन होम याये सिधयेधुंकाः मू ब्रम्हुनं वंगल सिमाया हः व किगः निगः निगः कजि व सावायात लःल्हाइ । थ्व अमिसं थःपिनि छ्यँनय् तइ । अले होमय् घ्यः लुइत तःगु थलय् च्वंगु मोहनि सावातय्त तिकाः लच्छि त्याग याःगु चिजंबिजं मुक्त जूगु घोषणा यानाबी । अले यज्ञकुण्डय् लिहां वनाः धलं दनेगु ज्या याइ । पुजा सिधयेकाः जोशी व बाज्यायात निसलाः व दक्षिणा बी । थथे बीबलय् मू बाज्यायात दक्षिणा व ध्यबा नापं वस्त्र छता नं अप्वः बी । यज्ञ सिधइगु इलय् धलं दंपिं सकसिनं धलं दँतले छ्यलेगु याःगु छता न्ह्यागुसां वस्त्र वा कापः घ्यलय् बुलाः होम याइ । अले होम क्वचाये धुंकाः नौ भचा मुनाः ती । नापं पसूका, स्वां, सिन्हः नं ती । थुगु इलय् माधवनारां द्यःयात सुनां मचायेक बलंपुलिइ द्यःबाज्याया छेँय् ब्वाके यंके धुंकी । धलं दंपि मिसातय्गु मुख्य प्रसाद धाःसा अमिसं हे छुया हःगु १०८ ता अक्षतामरि खः । उकी १०० गः थःपिन्सं हे पालं यायेबलय् नइ धाःसा ८ गः थःम्ह भाःत वा काययात नकी । अले ब्याहा मजूनिपिं जूसा वया त्वाय्काययात, व नं मदुसा थःगु मनं तुनागु पूवनेमा धकाः खुसिइ चुइकाछ्वइ । यज्ञ सिधयेकाः धलं दनीपिन्सं त्वाय् चिनेगु नं याइ । अनंलि थःथःगु छेँय् लिहां वनाः पालं यानाः द्यनी ।
