की, झंगः, पशु
कोजु (४९७) क्वः झंगःयात हनाबना तयाः छूगु नां खः । थ्व चलाखम्ह कुमाः खः । खिचाजु (४९८) खिचाया आदरार्थी रूप खः । छुँजु (४९९) छुँया, ध्वंजु (५००) ध्वंया, मेयजु (५०१) मेसया, सलाजु (५०२) सलया जु आदरार्थी छुनावःगु कुमाः बिनां खः । थुपिं नगदेशय् च्वनीपिं खः । ख्वप कृषि व श्रममैत्री थाय् जूगुलिं झंगः पशु माः । थिमि नं ख्वपया लागाय् लाःगुलिं हनाबना लितँसा थन नं छुइ ।
गःपचा (५०३) धैगु गोम्पचा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – गोम्प – गोंप [नासिकीकरण] – गोप [अननुनासिकीकरण] – गप [स्वरक्षय] – गःप [दीर्घत] । गोंगः (५०४) सुथं न्हापां हालीम्ह झंगः खः । गोंगःकःमि (५०५) पलिं चीबलय् प्यखे कुनय् चाया ग्वंगः छुइम्ह कःमियात धाइ । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः ग्वंगः) । घःजु (५०६) घः ज्वनीम्ह मनू वा घतय् च्वनीम्ह मनू खः ।
त्वाति (५०७) चाया दुने दइपिं की मध्ये छम्ह नं खः । थ्व किलं क्वाताक्वाता यानाच्वनी । थुज्वःम्ह स्यस्यःयात त्वाति धाइ । दुगु (५०८) नक्सालं बाय् हिलाः थिमिइ वःगु खनेदु । दुगुखलः थिमिया शिवा त्वाःयापिं खःसा बोडेय् नं दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ कामाः दुगु)। दोहं (५०९) धइपिं कुमाः बाद्यकार खः । महाद्यःया वाहन थुसायात द्वहं धाइ । हारांम्ह मनूयात नं द्वहं धाइ ।
धुंमनः (५१०) धुँ छेँय् दुहां वयाः नं मनूयात मनसे लिहां वंगु जुयाः व कुमाःयात धुं मनः धाइ । ध्वं (५११) तसकं चंखम्ह पशु खः । बँुइ ज्या सनाच्वंम्ह किसानयात निलबाराही द्यः ध्वंया रुप कयाः गुँइ यंकाः निलबाराही प्याखं स्यनाहःगु धाइ । अथे जुयाः व किसानयात ध्वं धाःगु धाइ । आःतक नं ध्वंतय्गु छेँ निलबाराही गं प्याखं पिहां वइगु आखाः दनि । प्याखनय् भैलःद्यवं क्वखाइगु कातिमाः नं ध्वं खलःयाके सुरक्षित दनि । थिमिया ध्वंत ख्वपं वःगु धाइ । थुमि न्हापा ख्वपया तलेजुइ हे दिगुद्यः हनीगु खः । छगू दँ जुजु सिबें न्हापा थुमिगु तिसा द्यःयात छाःगु जुयाच्वन । अथे जुयाः जुजुं निपी बुँ तयाः थुमि दिगुद्यः जस्तिक्व धाःगु थासय् स्थापना यानाबिल । थुपिं ख्वपं लेले भारदेउ वनाः लिपा थिमिइ च्वंवःगु धाइ । ध्वंत च्वनीगु वामुने त्वाःया गणेद्यःयात भादे इनाय् धाइ । भादे भारदेउया चीहाकःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भारदेउ – भारदे [अन्तिम स्वर लोप] – भाःदे [र लोप, क्षतिपुरक दीर्घत] – भादे [दीर्घता लोप] । थ्व द्यः बिस्काः जात्राय् जात्रा याःसां थुकिया पाः ध्वं खलकं जक हे फइ । हिञ्चो भैलःद्यः नापं थुमिगु बुँइ वा पिइगु इलय् ध्वनं लः चायेका लः तयाब्यूगु धाइ । उकिं ध्वंया बुँ धाधां मनूया बिनां हे ध्वं जूगु दु । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनाः खः ।
न्या (५१२) लखय् च्वनीम्ह चुलुचुलु जुइम्ह प्राणी खः । थथे न्या लहीम्ह कुमाःयात न्या हे धाइ । तान्त्रिक पुजा व सगनय् न्या मदयेक मगाः । फै (५१३) खँ हे मन्यनीम्ह थःगु हे सुरय् जुइम्ह कुमाःयात धाइ । भ्याय् (५१४) फैया मिजं जात खः । फै, भ्याँय् लहिनातःपिं कुमाःतय्गु बिनां हे फै, भ्याँय् जूगु खनेदु ।
ब्यां (५१५) लः व जमिन निथासं च्वनीम्ह प्राणी खः । ब्यां हाल कि वा वइ धैगु विश्वास दु । वा बाली दुपिं की नयाः मनूया सेवा याइ । उकिं गुंपुन्हिबलय् ब्यांयात जा नकेगु परम्परा दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, ब्यां)।
माकः (५१६) बिनां दुपिं थिमिइ यक्व थासय् दु । माकःत फुक्कं छगू मखु, दाजुकिजा नं मखु । थिमिं सिनामंगल च्वं वःपिनिगु धापूकथं थुपिं कःमि खः । न्यातपोल देगः दयेकूगु इलय् गजू छुइत मेपिं ग्यानाच्वंगु इलय् नं खुरुखुरु खः गयाः थहां वंगुलिं माकः वं थे वन धकाः धाल । लिपा बिनां हे माकः जुल । थुमिगु न्हापाया बिनां कःमि (५१७) खः । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनां खः (स्वयादिसँ; कुमाः माकः)।
साझ्वाः (५१८) सा झवाःया व्युत्पादन खः । साजवाःया महाप्राणीकृत रूप साझवा खः । थुकिया अर्थ सा जइम्ह कुमाः खः । साँपाल (५१९) सा लहीपिं सापू कुमाःयात धाइ । थ्व खँग्वः यलय् सापाल जुइ । थिमिइ नासिकीकरण जुयाः साँपाल जूगु खनेदु । थुमिसं थौंकन्हय् शाहपाल (५२०) च्वयाहःगु खनेदु । हाँयजु (५२१) हँय्यात हनाः लितँसा –जु स्वाना वःगु खः । हँय्यात थिमिइ हाँय् धाइ । थुपिं नगदेशया
कुमाः खः ।
कूल
तःखलः (५२२) छेँजः यक्व दुपिं कुमाःयात धाइ । हरिवंश (५२३) मचा द हे मदुसा वा म्ह्याय् जक दयाः काय्मचा मबुल कि व छेँय् हरिवंश पुराण कंकेगु चलन दु । अथे यानाः बूम्ह मचाया नां हरिवंश तइ । वया सन्तानया नां हरिवंश जुइ ।
छेँ
कुछेँ (५२४) कुनय् च्वंगु छेँयात धाइ । व छेँया मनूयात कुछेँ धाइ । स्यस्यः समाजय् नं कुछेँ बिनां दु (स्वयादिसँ; थिमि स्यस्यः कुँछेँ) । उकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुमछेँ – कुंनछेँ [नासिकीकरण] – कुछेँ [अननुनासिकीकरण]। कोछेँ (५२५) या अर्थ क्वःने वा क्वय् च्वंगु छेँ जुइ । थन च्वंम्ह मनूया नां क्वछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कोय्छेँ – कोछेँ [मध्यस्वर लोप] – को [अन्तिम पद लोप] । साँझ्याः (५२६) धैगु सँझ्याः खः । सँझ्याः दुगु छेँयाम्ह मनू साँझ्याः जुल ।
ज्या
अवाल (५२७) छेँ दनीगु अप्पा छीम्ह मनूयात धाइ । आवाः (५२८) आँय्पा पौ चीम्ह खः । कःमि (५२९) सीप दुगु ज्या याइपिं खः । कःमिनायो (५३०) अथेसां लाय्कूया मू कःमियात धाइ । थिमिया म्ये प्वाः
खनीगु जात्राय् वहे कःमि नायोनं म्ये प्वाः खंकी । कापःसाहु (५३१) थाज्या थानाः कापः थाइगु उद्योग चायेकातःपिंत धाइ ।
काँपा (५३२) काँ वा कं पालिम्हसित धाइ । काँफा (५३३) पालातःगु कं फइम्हसित धाइ । कालु (५३४) कं मालिम्ह, हाकुचा (कँ) लुइकीम्ह मनूयात धाइ । थ्व कालु काँ व लू जानाः काँलू जूगु खः । काँ धैगु कँचा व लू धैगु लुइकीगु खः । खँय्भाय्या किचलं दायाः हाकुम्ह मनूयात कालु धायेगु बानी दु । कालुयात थथे स्वयेछिं कँलू – काँलू [स्वरक्षय] – कालू [अननुनासिकीकरण] – कालु [दीर्घता क्षय] ।
कुमाः (५३५) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । थुकियात संस्कृतं प्रजापति (५३६) धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [अन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] ।
ज्यापु जाति दुने दंगोल (५३७) नं लाः । थुमि ज्या बुँ दायेगु खः । ज्यापु (५३८) ज्या व पु जानाः ज्याःगु खँग्वः खः । ज्याय् तल्लिन जुयाः पूवंकीम्ह मनूयात ज्यापु धाइ । थ्व ज्या व फु मिले जुयाः ज्या यायेफु जुयाः ज्यापु जूगु नं धाइ । दुवाल (५३९) दुवाःयात ज्यापु समाज दुने धाइ । बैद्य (५४०) म्ह सुख मदइगु इलय् झारफुक वासः याइम्हसित धाइ ।
ज्वलं
खर्बुजा (५४१) काहाबाजा पुइपिं मनूत खः । काहाबाजाया व्युत्पादन खर्बुजा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – काहारबाजा –
कारबाजा [र लोप] – खारबाजा [महाप्राण] – खारबुजा [स्वरक्षय] – खरबुजा [स्वरवृद्धि] – खर्बुजा [अक्षरक्षय] ।
थाय्हिला
खपे (५४२) कुमाः बिनां नं दु (स्वयादिसँ; कुमाःखपे) । गोर्खाली (५४३) खँग्वलय् –आलि तँसा च्वनाः वःगु खनेदु । खय्भाय्या आकारान्त थाय् जुल कि आलि तँसा तइ ।
दामकाम
साहुखलः (५४४) तःमिपिं कुमाः खलःयात धाइ । लखपति लाख तका दां दुम्ह कुमाःयात धाइ । लवः (५४५) कारोवार यानाः वइगु थप ध्यबा दुम्ह कुमाःयात धाइ । म्होपु (५४६) म्होपिंया व्युत्पादन खः । ख्वपय् बहुवचन तँसा –पि –पु जुइ । थन म्हो जक दुपिं कुमाः म्होपु जूगु खः । साहुखलः (५४७) सायमि बिनां नं खः (स्वयादिसँ, सायमि साहुखलः) ।
द्यः
विधाता (५४८) सृष्टिकर्तायात धाइ । कुमाः चाया भाला दयेकीम्ह जूगुलिं प्रजापति धाइ । वं प्रत्येक श्रृष्टिया भाग्य च्वइम्ह विधाता व हे सर्जक वा कुमाः जुइ । भैलःतेपः (५४९) थिमिया सी गुथिइ थ्वँ तइगु भैलःख्वाः दुगु त्यपयात धाइ । थ्व भैलः त्यप दयेकीपिं कुमाःयात भैलः त्यप धाल ।
नसाज्वलं
क्वाति (५५०) नेवाः समाजय् दछिया निकः निथिकं त्वनी । गुंपुन्हिबलय् गुता बीबः ल्वाकछ्यानाः क्वाति दायेकाः त्वनी । घ्यःचाकु संल्हू कुन्हु जाकि सियाः थीथी बीबः तयाः क्यलाः क्वाति दायेकाः त्वनी । थीथी बीबः ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु क्वाति थें खँ नं ल्वाकबुकः यानाः ल्हाइम्ह कुमाःयात क्वाति धाइ ।
छुस्या (५५१) छ्व सियातःगु नसा खः । छ्व नेपाःगाःया प्रमुख बाली मध्ये छता खः । तापाक वनाः ज्या याइपिंसं न्हिनसिया नसाकथं छुस्या नइ । थथे नइपि थिमिया कुमाःयात छुस्या धाइ । तुसि (५५२) सिसाबुसा दुने लाःसां अचार दयेकेत छ्यली । भ्वजय् सिसाबुसा तइबलय् तुसि नं तइ । थुकिं पाचनप्रणाली बांलाकी । सापारु कुन्हु दान याइबलय् तुसि व पासि दान
याःसा पुण्य लाइगु विश्वास दनि । चथाःबलय् चथाद्यःया मू प्रसादकथं इनी । थथे तुसि इनीपिं कुमाःयात तुसि धाइ ।
पाँयबजि (५५३) थिमिया कुमाः बिनां खः । बजि ल्हुइबलय् गबलें गबलें पाँय् चिनेयः । वा अप्वः लखय् फ्वया तल कि बजि ल्हुइबलय् पाँय् चिनेयः । यक्वतक बजि मसंकल कि नं पाँय् चिनेयः । थुज्वःगु पाँय्चिंगु बजियात पाँय्बजि धाइ । थ्व बिनां यलया स्यस्यः कुनां खः । प्याथः (५५४) व शंखद्यः (५५५) कुमाः खलः स्यस्यःया मचा धैगु सीदु (स्वयादिसँ प्याथः) । भिंबजि (५५६) या अर्थ भिंगु बजि खः । थ्व थिमिया कुमाः बिनां खः । बजि ल्हुइबलय् ई, मात्रा फुक्कं पाय्छि जुइमाः । थुकिं बांलाःगु बजि वा भिंबजि वइ ।
मकै (५५७) कःनियात धाइगु खय्भाय्या खँग्वः खः । मकै खँग्वः संस्कृतया मर्कटान्न खँग्वःया व्युत्पादन खः । मर्कटया अर्थ माकः, अन्नया अर्थ नसा खः । थुकिया अर्थ ‘माकःया यःगु नसा’ जुइ । थथे कःनि दुपिंत मकै धाल । थुकिया सूत्र थथे खनेदु– मर्कट – अन्न – मर्कटान्न – मर्कटां [नासिकीकरण] – मर्कां [अन्तिम वर्ण लोप] – मर्का [नासिक्य लोप] – मर्की [स्वरवृद्धि] – मर्कै [द्वीस्वरीभवन] – मकै [रकार लोप] ।
सिंकेमनः (५५८) या अर्थ सिंके मयःम्ह वा मनइम्ह जुइ । लैंयात गाः म्हुयाः थुनाः सिंके दयेकी । न्हापा चि मदुगु इलय् वा चि नये मजिउगु इलय् सिंकेयात हे चिया रुपय् छ्यलीगु खनेदु । थिमिया कुम्हाःतय्सं सिंकेमनःगुलिं थ्व बिनां च्वंगु धाइ ।
सुतिपलांनः (५५९) थिमिया कुमाः खः । थिमिया कुमाःतय्सं पलः नं मी । मचूगु पलः हयाः छेँय् सुकू याइ । सकूपलःयात शितं गायेका तइ । थथे शितं गाःगु पलः नइम्हसित सुतिपलांनः धाइ । थन पलःया पलां जूगु ख्वपया नेवाः भाषाय् दीर्घ आकार नासिकीकरण जुइगु नियमकथं खः । थुकियात सूत्रकथं थथे क्यनेछिं – पलः – पलां [नासिकीकरण] ।
नां
ध्वारसिं (५६०) ध्वादःसिं खँग्वलं वःगु खनेदु । थ्व कुमाः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु– ध्वादःसिं – ध्वाह्रःसिं [ह्रकारिकरण] – ध्वारःसिं [रकारिकरण] – ध्वारसिं [दीर्घता क्षय] ।
पदप्रतिष्ठा
कुतु (५६१) कुमाः बिनां खः । थुपिं लाय्कूया पिने च्वनाः रक्षा याइपिं खनेदु । पतुवाल (५६२) पटवारीया हिलावंगु रूप खः । थुकिया अर्थ कुमाःयात चा कायेत बियातःगु जमीनया पटवारी दुपिं जुइमाः ।
भासिमा (५६३) खँग्वः भ्वासिमाहाया व्युत्पादन खः । थ्व खँग्वः भ्वासि व माहा जानाः वःगु खनेदु ।
लाय्कुलिं मनूयात बियातःगु जिम्मेवारी, पदया ल्याखं बिनां जूगु खनेदु । छम्ह कुमाः माहाँ जूबलय् भ्वासि जुयाः बाबांलाःगु लं फिना जूगुलिं भ्वासिमाहा धाल । लिपा व खँग्वः ज्यलाः भासिमा जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भ्वासि–माहा – भ्वासिमाहा – भ्वासिमां [नासिकीकरण] – भासिमा [श्रुति लोप] – भासिमा [नासिक्य वर्ण लोप, अतिरेक] ।
होना (५६४) या अर्थ स्वापू तइपिं खनेदु । कुमालं चाया भाला ह्वनाः दयेकूगुलिं कुमाःया बिनां नं होनाः जुल (स्वयादिसँ, होना स्यस्यः)।
विशेषण
उप (५६५) आपाः खँ ल्हाइम्ह कुमाःयात उप्वः धाइ । अनंलि उपः व उप जुइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – उप्वल – उप्वः [क्षतिपूरक दीर्घ] – उपः [श्रुतिक्षय] – उप [दीर्घता क्षय] । तको (५६६) तकूया हिलावःगु कुमाः बिनां खः । तःजः (५६७) यक्व छेँजः दुपिं कुमाः खः । न्हाय्पं (५६८) किसिया थें न्हाय्पं ताःहाकःम्ह कुमाःयात धाइ । मदुक्व धेवा दुपिं (५६९) माक्व
ध्यबा दुपिं कुमाःयात धाइ । हाकु (५७०) हाकुम्ह कुमाया बिनां खः ।
बंजाः
धौबंजाः (५७१) छखलः जक कुमाः दुने लाः । धौ मीम्ह जूगुलिं धौबंजाः धाःसां थुमिसं चक्रधर (५७२) बिनां च्वइ । थिमिया नसा मीपिं बंजाःत फुक्क स्यस्यः समाजय् दुने लाः ।
सायमि कुनां–बिनां
सायमि, सालमि वा मानन्धर नेवाः समुदायया चिकंया ज्या याइपिं खःसा थुपिं वास्तु शिल्पीया पुचः खः । येँया परम्परागत न्हय्गू त्वालय् दुगु साःया नामं न्हय्साः साय्मि धाइ । न्हय्साः खँग्वःया स्वरवृद्धि जुयाः न्हय्सः जूगु दु । थुकिया अर्थ न्हय्सः मनू जूवन । उकिं साय्मित न्हय्सः दु धाइ । सालमिया समानान्तर खँग्वः मानन्धर मानधरि (नेसं ३५३), मान्धुर (नेसं ४८५) पाखें वःगु खनेदु । संस्कृृृतया मान (दापु) व धर (ज्वनीम्ह) ल्वाकज्यानाः मानन्धर वःगु दु । थुकिया अर्थ दापु ज्वनीम्ह कःमि जुइ (आप्टे, १९८१, उ. ५०४) । सालमि खँग्वः नेसं ५९४ दँय् न्हापांखुसी खनेदत (पन्त, १९९९, पाना. ११) । मानन्धरी खँग्वः १३ गू शदी –इ लितँसा दुगु स्त्रीलिङ्गी खँग्वः गोपालराज वंशावली खनेदत (वज्राचार्य, ज्ञढडछ, उउ। टद्ध, ज्ञज्ञद्द) । थुलि बाहेक मानन्धरत खः दयेकेगु ज्याय् नां दं । येँय् कुमारी द्यःया रथ थुमिसं दँय् दसं दयेकी । लिसें हनुमानध्वाखा दरवार न्ह्यःने यःसिँ थनी । थ्व ज्या याकेत गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु ।
मानन्धरत येँ, ख्वप, भोंत, नुवाकोटया न्यागःमणि, रामेछाप, रौतहट, पर्सा व कास्कीतक न्यनाच्वंगु दु । परम्परागत ढंगं येँया न्हय्साः (१) दैसाः (२) फल्चासाः (३) न्हूसाः (४) पाक्वपुखूद्यां (५) चसाद्वँ (६) वतु व (७) थँहिति सायमि त्वाः खः । भोंतय् २४८ परिवार, पक्रवासय् १५० परिवार, रामेछापया रूपाकोटय् २५० परिवार, पन्तिइ २५ परिवार दु । हेटौंडाय् ९० परिवार दुसा सक्वय् ५० परिवार दु । केन्द्रीय मानन्धर संघय् २२६६ म्ह साय्मितय् नां दर्ता दु । देयन्यंकं २३००० म्ह सायमित दु (सायमि, २०००, पृ. २७–३३) । भ्वतया सायमि कुनां लुमंकेगु छपु म्ये थथे दु– भुयुफसि पाले, द्वालेकले, छ्याकं दुये, सोँय्यात कुबिये, भुयात हच्याके, इमां दाय्के ।
झंगःपशु
थुकी झंगः, पशुया नामं वःगु कुनां दु । थुपिं मनूया जवंखवं दइपिं खः । –चा हेयवाचक व र लिक्क लाःगु स्वापू क्यनीगु लितँसा खः । भतिभति यानाः थःगु छेँ थम्हं हे दनीम्ह सायमियात इखुंचा (१) धाइ । इमा (२) यात यक्व ला ह्यःम्हसित धाइ । कुसि (३) थें गंसिम्ह फुतफुत तिंन्हुया जुइम्हसित धाइ । थुकिया मेगु नां गिद्ध (४) खः । थुपिं निखलः नं येँय् दु । कर्पिनिगु खँ हे मन्यनीम्ह, लिखतं वयाः खि फाइम्ह साय्मियात गैंडा (५) धाइ । गंसिम्ह, यक्व कलाः तया जुइम्ह साय्मियात चखुं (६) धाइ । चिरिकुसि (७) कुसिया चीधंगु इकाइ खः । ख्वाः स्वकुं लाःम्ह मनूयात चोलेचा (८) धाइ । तसकं चलाखम्ह सायमियात धों (९) धाइ । बखुं (११) छेँय् लहीम्ह वा मनूया छेँय् बाय् च्वनीम्ह झंगः खः । थन बखुं धालकि खास यानाः छ्यं बखुनं थेँ ल्हुकुल्हुकु संकीम्ह सायमियात बखुं धाइ । बोह (१२) ककु ताःहाकः, तःधिकःम्ह झंगः खः । थथे ककु ताःकाहःम्ह सायमियात बोह धाइ । ब्यां (१३) थें त्वारत्वार हालीम्ह सायमियात धाइ । माकः (१४) थें चकचक सनीम्ह सायमियात धाइ । माखा (१५) मचा थ्वकेधुंकूम्ह खायात माखा धाइ । थुपिं परिपक्व जुइ । थुपिं भोंतया साय्मि खः । चिरचिर यानाः हालीम्ह सायमियात सुलु (१६) धाइ ।
थाय्बाय्
थ्व कवलय् छेँ, थाय् व मि वा उकिया समरूप –य् दुथ्याःगु दु ।
कसाछेँ (१७) सामान्य अर्थ कँय्या ज्या जुइगु छेँ खः। तर साय्मिया मूख्य ज्या चिकंया खः । चिकंया कःस थाःगु कःसया छेँ जुल । कःसया छेँ खँग्वलय् कःया दीर्घता तनाः कसया छेँ जुल । उकी सया अक्षर तनाः कस्याछेँ जुल । अनंलि अश्रुतिकरण जुयाः कसाछँः जुल । थुकियात सूत्रकथ थुकथं जुइ– कःसया छेँ – कसया छेँ [दीर्घता क्षय] – कस्याछेँ [अक्षर क्षय] – कसाछेँ [अश्रुतिकरण] । कःसिछेँ (१८) कःसि दुगु छेँयाम्ह सायिम यात कःसि छेँ धाल । लाय्कू थुज्वःगु छेँ दुपिंत कोतछेँ (१९) धाल । तःखाछेँ (२०) तःखागु छेँया सायिमयात तःखाछेँ धाल । धलंछेँ (२१) साय्मित येँया सोह्रखुट्टे त्वालय् दु । भिंगु ज्याखँ जुइगु छेँयात धलंछेँ धाइ । धलंया अर्थ धारण वा धारिणी जुइ । भिंछेँ (२२) थिमिया साय्मि खः । थुपिं भिँगुछेँ वा भिन्द्यः दुगु छेँय् च्वंपिं साय्मि खः । मनाछेँ (२३) मना तइगु छेँयापिंत धाल । लिबि दुगु छेँयापिंत लिबिछेँ धाइ । हपाछेँ (२४) थिमिया साय्मि खः । थुपिं हःपाः बियाः करपिंत थनीपिं खः ।
क्वाक्चा (२५) क्वाकोचोया व्युत्पादन खः । थुकी क्वाया अर्थ क्वाथ जुल । क्वाथया अन्तिम वर्ण दुसुनाः उकिया क्षतिपूर्तिकथं क्वाः जुल । क्वाःया दीर्घता क्षय जुयाः क्वा जुल । कोसया चीहाकःगु रूप को जुल । थुकिया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः क जुल । थुकिया अक्षर तनाः क् जक ल्यन । चोसया चीहाकःगु रूप चो जुल । थुकिया स्वरक्षय जुयाः चा जुल । थथे स्वंगः खँग्वः छथासय् मुनाः क्वाकचा जुल । थुकिया प्रक्रिया सूत्रकथं थथे जुइ – क्वाथकोचा – क्वाःकोचो [आदिपद क्षय, क्षतिपुरक दीर्घत] – क्वाकोचो [दीर्घता क्षय] – क्वाकचो [स्वरक्षय] – क्वाक्चो [अक्षर क्षय] – क्वाक्चा [स्वरक्षय] । क्वाकचा हनुमानध्वाखा लाय्कूया क्वसं थथ्याःगु द्वँ खः । थनयापिं सायमियात क्वाकचा वा क्वाक्चा धाइ ।
गल्को (२६) गलकोया व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ गल ‘वस्ति’ व को ‘क्वय्’ अर्थात बस्तीया क्वसं खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – गल–का – गलका – गल्को [आदिपदान्त अक्षर लोप] । चिबाकोस (२७) या अर्थ चीबहाःया क्वसं छेँ दुम्ह साय्मि जुल । थुपिं भ्वतय् जक दु । तखाःगु छेँ दुपिंत तःखाछेँ (२८) धाल । छेँ बासं च्वनीगु थाय् खः । व छेँया आकार, छेँ दुगु थाय्या नामं अन च्वंपिं मनूतय्त कुनां छ्यली । मिनःसतः (२९) पकनाद्यःया लिक्क लिक्क साय्मितय्संं दयेकूगु सतः दु । व सतः मिं नल । अन सतः दयेकूपिंत मिं नः सतः धाल ।
गोर्खालि (३०) गोर्खां येँय् च्वं वःम्ह सायमियात धाइ । थन गोर्खा खँग्वलय् –आलि लितँसा वयाः गोर्खालि जुल । खय्भासं वःगु आकारान्त थाय्या नां लिसे –आलि लितँसा, अकारान्त खँग्वलय् –य्, अले उकारान्त व इकारान्त थासय् –ले लितँसा वइ । गोर्खा खय् बाहुल्य थाय् खः ।
भोँतय् सायमिया य् तनाः साःमि (३१) जक जूगु दु । धौख्यःमि (३२) थिमिया साय्मि खः । थुपिं धौखेलं थिमिइ वयाः च्वं वःगु सीदु । बतास खँग्वः खय्भासं वःगु खः । थ्व भाषाय् थाय्बाय् थुइकेत थाय्लिसे –य् लितँसा तनी । बतास खँग्वलय् थाय् थुइकीगु लितँसा –य् स्वानाः बतासे जूगु दु । थुकिया बांलाःगु अर्थ फय् थें गतिवान, याउँ धैगु जुइ । थुकिया अःखः अर्थ (Antonym) फटाहा नं जुइ । बतासे धैगु थाय् नमोबुद्ध लिक्क लाः । थनया मनूतय्त बतासे धाइ । भोँतय् दुपिं बतासे (३३) सायमि थन वःपिं धाइ । नमोबुद्धय् धुँया मस्तय्त थःगु म्हया ला ध्यनाः नकूगु बाखं बौद्ध जातकय् वइ ।
बाकादेमि (३४) वतुया बाकाद्यःयाथाय् च्वनीपिं खः । मागः (३५) मालिगांया त धाइ । थन च्वंपिंत मागः धाइ । भोताहितिया दुने नं मागः दु । लुबि (३६) या प्यंगू अर्थ खनेदु । (क) दनावःम्ह ताहा, (ख) लुइगु वा बीगु (गथे लूनिभाः, बीनिभाः), (ग) लुँया कालबिल, (घ) लिउनेया लँ । थुलि मध्ये (क) भौगोलिक कारणं नालेमछिं । (ख) भतीचा बिचाः यायेछिं । (ग) सामाजिक कारणं पाय्छि मजुल । (घ) यक्व लिक्क लाःगु खनेदु । साय्मि त्वाः न्हूसाःया लिउनेया लँयात लुबि धाइगुलिं थ्व यक्व लिक्क लात ।
वँलामि (३७) थँहिताया साय्मि खः । वँ दिशावाची खँग्वः वन्तापाखें वःगु खनेदु । ला अवस्था थुइकीगु खँग्वः खः । –मि थुइकीगु खँग्वः खः । थँहितिया साय्मितय्संं वि.सं २०३८ पाखे वःला न्यायेकूगु दु । उमित वःलामि धाइ । थ्व स्वयां न्ह्यः थँहितिया साय्मि कुनां लूगु खनेमदु । थ्वहे खँग्वः वंलामि जूगु खनेदु । थुकिया सूत्र थथे खनेदु – वःलामि – वलामि [दीर्घता क्षय] – वँलामि [अनुनासिकीकरण] । सँक्व देसं वयाः भ्वँतय् व येँय् च्वंवःम्ह साय्मियात नं सँक्वमि (३८) धाल । थन –मि लितँसा थाय्या मनू धैगु थुइकी ।
द्यः, भूत
लाखे (३९) साय्मि थिमि, येँय् दु । लाखेया व्युत्पत्ति डाकसं जूगु खः (स्वयादिसँ, स्यस्यः दुनेया लाखे)। मानवीय विश्वास, धारणा, श्रद्धां मानवीय मनोविज्ञानया किचः उमिगु व्यवहार व कुनामय् खनेदै ।
भकु (४०) शब्द भल व कुण्ड ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । भल भार खँग्वःया पाश्चचिकीकरण जुयाः वःगु खनेदु । अनंलि अक्षर लुप्त जुयाः भल जक ल्यन । खँग्वःया अन्तिम वर्ण तनाः भः जक ल्यनी । भः समकालीन नेपालभाषाय् योनी थुइकीगु खँग्वः खः। कुण्ड खँग्वलय् अन्तिम वर्ण क्षय जुयाः कुण्ड् जक जुल । अन्तिम वर्ण क्षय जुयाः कुन् जक जुइ । कुन् नं ज्यलाः उकिया क्षतिपूर्ति स्वरूप कू जुइ। । भ व कुं ल्वाकज्यानाः भकु जक जुइ । थुकिया रूपसन्धि प्रक्रिया थुकथ जुइ – भः–कुं – भक्कुं [प्रगतसमीभवन] – भक्कु [अन्तिमवर्ण क्षय] । थ्व खँग्वःया शाब्दिक अर्थ ‘जिथिया फ्याँय् (योनी)’ जुइ । नेपालभाषाय् योनीवाचक खँग्वःत मासि (सामान्य), पिसि (मचाल्यासे), नासि (ह्याउँमचा), तिसि (थिमजिउ मजूनिम्ह मिसामचा), भकु (जिथि) खः । भकु खँग्वलं जिथिया योनी व भैरवकुण्ड निगुलिं थुइकी । कुण्डया सामान्य अर्थ पुखू खःसा विम्वात्मक रूपं योनीया थासय् छ्यली । सिनाज्याबलय् नेवाः बुँज्यामितय्संं श्रृंगारिक म्ये हाली, थुकियात भःकायेगु वा भःपुइगु धाइ । थुकिया अर्थ फ्याँय्या म्ये खः । थ्व म्ये पद्यात्मक व अन्त्यानुप्रासयुक्त जुइ, गथेकि – ‘द्यांक्वय् वा पी न्याः, मैचाया मासी इमुली न्याः ।’ थ्व पद्यांशय् प्यंगू पाउ दु । थुकिया अर्थ द्यांया क्वसं वा पिनाच्वंगु दु , मिसाया फ्याँचाय् इमुलिं न्यात धैगु जुल । थ्व म्ये हालीपिंसं निश्चित अनुशासनय् च्वनेमाः । बुँज्यामि पोलं कुनातःगु लखय् च्वँत्तले जक थथे हालेजिउ । अनं पिहां वयेधुंकाः हाल कि व म्ये हाःम्हसित बांलाःगु मिखां स्वइमखु, अस्यः तायेकी । थथे भौपुल कि वा वइ, गुकिं यानाः सिन्ज्या बांलाइ धैगु विश्वास खनेदु । साय्मिया छता ज्या बुँज्या नं खः, खास यानाः तूया ज्या । उकिं थन वःगु भकु भैरवी वा फ्याँय्यात धाःगु जुइमाः । भैरवी व भैरव (सवः) येँया किलागःया देवीप्याखं हुइकीबलय् हइ । भोँतय् भकुयात हनाबना तयाः भकुजु (४१) धाइ ।
भलमाद्यः (४२) भैरवमहादेवया चीहाकःगु रूप दुगु येँया साय्मि खः । भैरव व महादेव निगः खँग्वः मुनावःगु खनेदु । थ्व निगलं खँग्वलय् रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः वःगु खनेदु । (क) भैरवया र हिलाः ल जुल, अले भैलव जुल । भैलवया दकले लिउनेया आखः व त्वःफिनाः क्षतिपूर्तिकथं ताहासः (दीर्घता) वल । अले भैलः जुल । भैलःया ताहासः त्वःफिनाः भैल जुल । भैलया द्वीस्वरक्षय जुयाः भल जक ल्यन । (ख) महादेवया दकले लिउनेया व्यञ्जन व् त्वःफिनाः महादेअ जुल । महादेअया य् व अ सन्धि जुयाः य जुल, उकी क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः महाद्यः जुल । महाद्यःया दथुया महाप्राण वर्ण ह अल्पप्राण जुयाः माद्यः जुल । अले भल व माद्यः मुनाः भलमाद्यः जुल ।
भू (४३) खँग्वः भूत खँग्वःया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं जूगु खनेदु – भूत – भू [अन्तिम वर्ण क्षय] । भैलः (४४) खँग्वः भैरवं वःगु खनेदु । भैरव खँग्वःया र हिलाः ल जुल । अले भैलव जुल । अनंलि भैलवया दकले लिउने च्वंगु आखः दुसुनाः भैलः जक जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भैरव – भैलव [रकारीभवन] – भैलः [अन्तिम वर्ण क्षय] । थ्व भैलः सायमितय् सालय् पुजा याये हे माः ।
महाद्यः (४५), व मांद्यः (४६) छगू हे खः । तर नितां कुनां छ्यलाच्वंगु दु । थुकिया अर्थ महादेव खः । महादेव महान व देव खँग्वः ल्वाकज्यानाः पिदंगु खँग्वः खः । महानया अन्तिम वर्ण न दुसनाः हायात गयाः महाः जुल । देवया अन्तिम आखःया व्यञ्जन व् दुसुनाः देअ जुल । देअया स्वर य् व अ सन्धि जुयाः य जुल । लिसें दुसुगु व्यञ्जनया क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता (ः) लितँसा च्वनाः द्यः जुल । महां व द्यः मुनाः महाद्यः जुल । महाद्यःया उच्चारण याकनं जूबलय् नासिक्य वर्ण म लिपाया हा मय् गयाः मां जुल । वयां लिपाया द्यः गथे खः अथे हे च्वन । थुकथं मांद्यः जुल । थुपिं भ्वँतया साय्मि खः । थुकिया रूपसन्धि प्रक्रिया थुकथं जुइ – महान – देव – महानदेव – महांदेव [नासिकिकरण] – महांदेअ [उत्तरपदान्त व्यञ्जन क्षय] – महांद्यः [क्षतिपूरक दीर्घत] – मांद्यः [नासिकीकरण] ।
नसाज्वलं
खैगुलि (४७) खयःया गुलि खः । खयः खयरया चीहाकःगु रूप खः । –गुलि गोलि थुइकीगु ताजिग्वः (कोटिकार) नं खः, नां नं खः । थुज्वःगु ताजिग्वःयात बाकिच्याःगु ताजिग्वः (अर्धकोटिकार, Quasi classsifier) धाइ । खयः व गुलि मुनाः खयरगोली जुल । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थथे जुइ – खयर – खयः [अन्तिमवर्ण क्षयः] – खय [दीर्घता क्षय] – खइ [श्रुति क्षय] । थ्व कुनां स्यस्यः समाजय् नं दु । थोव कुनां दुपिं साय्मि भोँतय् दु, थुमित अन ल्हासाखों धाइ । थुकिया अर्थ सँदेसय् वनाः खों जूपिं जुइ । थुपिं सँदेसय् वये–वने याइपिं खः । लँय् जुइबलय् तसकं ख्वाउँगु धाकुफसं न्यताः पम्हुक (पतपत) तज्याइगु । थुकियात पने फैगु वासः ख्वालय् खयः पायेगु खः ।
थुमिसं थ्व वासः सदां हे ज्वनाः जुइपिं जूबलय् थुमिगु नां हे खयरगोली, खयःगुलि, खयगुलि वा खैगुलि जुल । थुकिया प्रक्रिया थयकथं खनेदु – खयरगुलि – खयःगुलि [क्षतिपूरक दीर्घत] – खयगुलि [दीर्घता क्षय] – खइगुलि (अश्रुतिकरण) – खैगुलि [द्वीस्वरीकरण]। खौपा (४८) तू तिसिनाः ल्यंगु तूया पा खः । साय्मिया मूल ज्या चिकंलिसे वइगु लवः थ्व खः । थ्व भोँतया साय्मि खलः खः (स्वयादिसँ, त्यापा)।
चोकि (४९) जाकिया कुचा खः । च्वकि मूख्य नसाकथं मछ्यसे उगुंथुगुं ज्याय् जक छ्यली । च्वकि बियाः चिकं नं कालबिल याः । थथे च्वकिलिसे चिकं हिलाबुला याइपिंत च्वकि साय्मि धल । छुचुंमरि (५०) ज्यामियात नकीगु दकले पौष्टिक नसा खः । तर नेवाः समाजय् थुकियात स्वैगु मिखा क्वह्यं । थ्व सामाजिक दोष खः।
छोय्ला (५१) खँग्वः छुयाला हिलाः वःगु खनेदु । छुयाला खँग्वलय् स्वंगः आखः छु–या–ला दु । न्हापांगु आखलं धातु (क्रि), निगःगु आखलं आत्मभुत क्रिया व लिपांगु आखलं नां थुइकाच्वंगु दु । थ्व खँग्वः रूपध्वनि प्रक्रियां छ्वय्ला जूगु खनेदु । छु (छुइगु) खँग्वःया उच्चपश्चस्वर मध्यपश्चस्वरय् हिलाः छ्व जुल । न्हापांगु आखःया स्वापुतिइ निगःगु आखःया श्रुति (या) क्षय जुयाः निम्नमध्यस्वर (आ) य् हिल । लिपांगु आखलय् हिउपाः मवल । थुकथं छुयाला छुआला जुल । थनलि हानं न्हापांगु आखः छु हिलाः छ्व जुल । निगःगु वर्ण निम्नमध्यस्वर (आ) जुल । उकी स्वरवृद्धि जुयाः अग्रमध्यस्वर (य्) जुल । हानं छ्वआलां छ्वय्ला जुल । छ्वय्ला खँग्वलय् स्वरवृद्धि जुयाः छोइला जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थुकथं जुइ– छुयाला श्र छुआला ृअश्रुतिकरणे श्र छोय्ला ृस्वरवृद्धि, अग्रमध्यकरणे। नेपालभाषाया च्वमितय्सं न्ह्यःनेया दथुस्वर (य्) यात श्रुति (य) च्वइ । नेपालभाषाया छु खँग्वःया मेगु अर्थ छुइगु (शुरू) नं खः । थुकथं छुयालाभुया अर्थ न्हापांगु भ्वय् जुइ । थ्व भ्वय् नेवाः समाजय् छुं नं भिंगु ज्याखँया न्हेथुखुन्हु नइ । तर नेवाः समाजय् छ्वय्लाभुया अर्थ ‘छुयातःगु लाःया भ्वय्’ थुइकाच्वन, गुगु युक्तिसंगत मजू ।
तःब्व (५२) या अर्थ यक्व दुगु ब्व जुइ । ब्व खँग्वलं ब्वति थुइकी । थ्व नाम व ताजिग्वः थुइकीगु बाकिज्याःगु ताजिग्वः खः । भ्वय्या भाग न्ह्याग्गुं आपाः तइपिनि खलःयात तःब्व धाइ । थुपिं येँया पाक्व त्वाःया साय्मि खः । निब्वनः (५३) साय्मि थिमिइ दु । थुपिं थःपिनि व मेपिनिगु भाग नं नइपिं खः ।
पालु (५४) साय्मि घासा दयेकीबलय् आपा छ्यलीपिंत धाइ । मल्ता (५५) थें पालुपिं अर्थात हारांपिं साय्मियात मल्ता धाइ । लिसें मल्ताया ज्या याइपिंत नं मल्ता दइ । साय्मित नँज्या याइपिं जूगुलिं मल्तासवाः घासाया छगू अभिन्न अंग खः । थ्व भोँमि साय्मि कुनां (बिनां) खः ।
सँखोस्या (५७) सँख्वःसिँया व्युत्पादन खः । सँख्वःसि खँग्वलय् –आ लितँसा तनाः सँख्वस्या जूगु खः । सँख्वःसि चिकंया बांलाःगु स्रोत खः । सँख्वःसिया चिकं पिकाइपिं साय्मि खलःयात सँख्वस्या धाल । भोँतया साय्मितय्संं सँख्वःसिया चिकं पिकाःगुलिं थ्व नां थन ल्यन ।
हाम्चा (५८) खँग्वः हाम्वःचाया चीहाकःगु रूप खः । चिकं पिकाइगु सि हाम्वः व हेयवाचक –चा लितँसा ल्वाकज्यानाः हाम्वःचा जुइ । थुकी मध्यपदया स्वरक्षय जुयाः हाम्चा जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – हामोचा श्र हाम्चा ृमध्यपद स्वरक्षये । हाम्वःयात संस्कृतं तिल धाइ । थ्व तिल तिसिनाः वःगु जुयाः चिकंयात तैलम् धाइ । खय् भासं तेल धाइ । व चिकंया ज्या याइम्हसित संस्कृत भासं तैलकार (५९) धाइ ।
ह्याम्गला (६०) साय्मि थिमिया मनू खः । हामु व गुलि मुनाः ह्याम्गुलि खँग्वः वःगु खनेदु । हामु खँग्वलय् श्रुति य आगम जुयाः ह्यामु जुल । ह्यामुया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः ह्याम जुल । थुकी लितँसा गुलि वयाः ह्यामगुलि जुल । गुलि प्यपुने न्ह्यः मध्यपदया स्वर दुसुनाः ह्याम्गुलि जुल । व ह्याम्गुलिया स्वरक्षय जुयाः ह्यामगोलि जुल । ह्याम्गोलिया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः ह्यामग्ला जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – हामु–गुलि – हामुगुलि – ह्यामुगुलि [श्रुति य आगम] – ह्याम्गुलि [अक्षर लोप] – ह्याम्गोलि [स्वरक्षय, मध्य पश्चकरण] – ह्याम्गोला [स्वरक्षय, निम्न पश्चकरण] ।
प्रतिष्ठा
कःमि (६१) संस्कृतया कर्मि खँग्वलं वःगु खनेदु । कर्मि नेपालभाषाय् पाच्चचिकीकरण जुयाः कल्मि जुल । कल्मिया मध्य वर्ण दुसुनाः थुकिया क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः कःमि जूगु दु । मनू थुइकीगु लितँसा पुलांगु नेपालभाषायाय् –मि खः । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – कर्मि – कल्मि [पाश्चचिकीकरण] – कःमि [क्षतिपूरक दीर्घत] ।
काजिखलः (६२) राजकीय हैसियत दुपिं साय्मितय्त काजिखलः धाइ । कान्छा (६३) दकले चीधिकःम्ह साय्मियात धाइ । कुतुपा (६४) क्वतपाया व्युत्पादन खः । क्वतपालया अन्तिम अक्षर ल दुसुनाः क्वतपाः जुल । थुकिया अन्तिम दीर्घता क्षय जुयाः क्वतपा जुल । अनंलि त या स्वरवृद्धि जुयाः क्वतुपा जुल । अनंलि प्रगत समीभवन जुयाः कुतुपा जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– कोतपाल – कोतपाः [अन्तिम अक्षर क्षय] – कोतपा [दीर्घता क्षय] – कोतुपा [स्वरवृद्धि] – कुतुपा [प्रगत समीभवन] ।
स्वांया ज्याइपिं साय्मियात नं गथु धाइ । ख्वपय् थुमित गाथा (६५) धाइ । झिंच्याद्वः (६६) नेवाः वा मेपिनि राणाकाल तक ध्यबाया ल्याः द्वःछितक जक खः । उज्वःगु इलय् झिंच्याद्वः ध्यबा दुपिं धैगु तःमि वर्ग खः । थुज्वःपिं साय्मितय्त झिंच्याद्वःखलः धाइ ।
थु (६७) पाक्व पुखुद्यांया साय्मिया छखलः साय्मि खः (पगेनी २०१५३१४) । द्वाः (६८) खँग्वः द्वारे खँग्वलं वःगु खनेदु । द्वार (लुखा) व –य् (मनू) ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । थुकिया अर्थ लुखाय् च्वनीम्ह मनू वा पिवाः जुइ । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – द्वार – य् – द्वार [अन्तिम स्वरक्षय] – द्वाः [क्षतिपूरक दीर्घत] । धां (६९) धंया स्वरक्षय जूगु व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ दुधं जुइ । ध्यबां लुफिं हा (७०) न्हापा बैंक मदु, नोट ध्यबा नं मदु । सिजः वा धातुया म्वह जक ध्यबा जुइगु । तःमिपिनिगु छेँय् ध्यबा बोराय् थनाः पँचिना तै । थुज्वःगु ध्यबाय् हाःपिं साय्मित ध्यबां लुफिंहा खलः खः । नायः (७१) साय्मितय्सं याइगु ज्या कःघाइम्हसित धाइ ।
पःमाः (७२) व प्रधान (७३) स्यस्यः समाज थें हे लडाइँ ल्वाइपिं खः । थ्व ज्यापु समाजय् नं दु । पाःलाः (७४) वा पाला (७५) सँदेसय् (तिब्बत) नेवाः महाजनतय्गु छगू संघया नां खः । थुकिं सन् १९६० स्वयां न्ह्यः सँदेसय् ब्यापारिक ज्या याइगु खः । अथे ज्या सनीपिं मध्ये साय्मि नं छखलः खः । उकिं थ्व खँग्वः अनं हे वःगु खनेदु । लाहु (७६) नं साय्मिया छगू कुनां दु । थुकी निता खँ दु– (क) पाकिस्तानया लाहोरय् भर्ती जुइपिंत लाहुरे धाइ । थ्व खँग्वः नेवाः समाजय् नं दुहां वल । थन थ्व खँग्वः लाहू जुल । (ख) साय्मितय्सं त्वँसाया नं ज्या याइ । थथे नसात्वँसाया ज्या याइबलय् यक्व हे ल्हाः सिली । ल्हाःयात पुलांगु नेपालभाषां लाहा धाइ । थ्व लाहाया लिउने या वर्ण हा दुसुनाः ला जक ल्यनी । थुकी हु (ज्या) प्यपुनाः लाहु जूगु दु । न्हापांगु (क) व लिपांगु (ख) मध्ये (ख) जातीय भाषावैज्ञानिक दृष्टिं अझ लिक्क लाःगु खनेदु ।
मलताभासि (७७) मल्ताया पुलांगु नां मलभतासिया व्युत्पादन खः । मलभतासि विपर्यास जुयाः मलताभसि जुल । थुकी परागत समीभवन जुयाः मलताभासि जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– मलभतासि – मलताभसि [प्रगत समीभवन] – मलताभासि [परागत समीभवन] ।
मास्टर (७८) साय्मि समाजय् अंग्रेजी शिक्षा कयाः शिक्षण पेशा नालातःपिंत धाइगु खः । झारफुकया ज्या याइम्हसित वैद्य (७९) साय्मि धाइ ।
सखापा (८०) चिबाहा वा स्तपुय् सख्वाः पाइम्ह साय्मियात धाइ । साल व मि ल्वाकज्यानाः सालमि जुल । सालया ल त्वःफिनाः क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः साः जक जुल । थुकी –मि लितँसा वयाः साःमि (८१) जुल । थ्व साःमि ख्वप व ख्वपया भाषिक किचलय् लाःगु थिमि, सांगा, भोंतया नेवाः भाषाय् सःमि जुइ । थुकियात थुकथं सूत्र दयेके छिं – साःमि – सःमि [स्वरवृद्धि] । साहु (८२) तःमिम्ह साय्मियात धाइ ।
सिन्चा (८३) या अर्थ छ्यनय् सँ फाइगु दथुया ध्वःयात धाइ । थन वःगु थ्व मोहनसिंह खँग्वलं वःगु खनेदु । डानियल राइटजुं देवमाल वंशावलीया बः कयाः थुकथं धयादीगु दु – रण मल्ल (ने.सं.६२२) या शासनकालय् भोँतया मोहनसिंह मानन्धरयात चण्डेश्वरी (कुमार कुण्ड) माजुं लुँया मेछ्यं बर बिल । छुं दिन लिपा हानं छम्ह योगीं एकमुखे रूद्राक्ष बिल । थुकथं मोहनसिं तःमि जुल । अनंलि वय्कलं पशुपति महाद्यःयात जेष्ठशुक्ल सप्तमि कुन्हु ३६ फा तूचिकंया अखण्डदीप छ्वयेकेत गुथि तयाबिल । उकिया रसिद दँय्दसं पशुपति अमालकोट अड्डां बी । थ्व मोहन सिंया सन्तानं थःपिनिगु नामय् सिं छुत । थुमित यःम्ह मनूकथं सिंचा धाल । थुकिया हिज्जे विन्यास जुयाः सिन्चा खलः जुल । थुपिं थाैंकन्हय् येँया वतु त्वालय् झिंछखलः दु । स्यस्यःलिसे आपाः संगत याना जुइम्ह साय्मियात भोँतय् स्यस्यः (८४) धाल । सूर्ति (८५) तँलाछी सूर्ति मीपिं साय्मियात धाइ । हुखे (८६) हुकालिसे प्यपुना च्वनीम्ह बजांगुलु खः ।
ज्वलं
कू (८७) बुँज्याय् दकले आपाः छ्यलीगु ज्याभः खः । साय्मि बुँज्यालिसे नं स्वाःपिं मनू जूगुलिं थ्व ज्याभः दैगु हे जुल । थ्व हे नामं कू कुनां जुल । खिं (८८) छ्यंगू बाजा खः । मगःखिं (मादल), क्वंचाखिं दक्व हे छ्यंगूया बाजा खः । खिं खगः (आकाशं) खँग्वलं वःगु खनेदु । व बाजा थानाः पिदंगु सः थे हे शंख पुइपिंत ख्वपय् खागि धाइ । खिंबाजा तसकं सः बांलाःगु बाजा खः । थुकिं मनयात आनन्द याइगुलिं थ्वा बाजायात मृद· नं धाइ । खिं थें हे तसकं थ्वइगु बाजं धाः भोँतया साय्मितय्संं थाः, उकी उमिगु नां धाः (८९) जुल । बुँज्या याइपिनि तसकं यइगु पेय धैगु हे थ्वँ अय्लाः खः । थ्वँ थुइत हाजा हायेमाः, हाजा हायेत पोतासि माः ।
पोतासि दुपिंत पोतासि (९०) धाल । बासुरी पुइपिं साय्मि खलःयात बांसुरी (९१) धाल । सलिं (९२) चिकं सालय् खौ ल्ययाः सालय् क्वफाइगु जालियात धाइ । थ्व साय्मिया छता ज्वलं छ्यलीपिंत धाइगु खः । मेथाय् सलीया अर्थ अय्लाः थ्वँ त्वनीगु चाया पाला जुइ ।
सिखः (९३) थिमिया साय्मि खः । सिखःया अर्थ छगू क्वखायेगु चौ तयाः काकाः दयेकातःगु तिसा खः। मेगु अप्पा छ्यानाः नचुकातःगु धू खः । थ्व न्हापा बज्र पायेबलय् माः । थुकियात सिखःचुं दाइ । साय्मितय्गु छता ज्या चीबहालय् सिखःचुं पानाः बांलाकेगु नं खः । थन वःगु सिखः थ्व हे सिखःचुंया चिहाःगु रूप खः ।
वास्तु
सायमितगु छगू ज्या वास्तुलिसे नं स्वानाच्वंगु दु । उकी वास्तु वा थ्वलिसे स्वाःगु खँग्वः मनूया नांलिसे स्वानाच्वंगु कुनां थ्व कवलय् लाः । बल्लाःगु फः दुगु छेँया मनू असंफः (९४) जूगु खनेदु । असंफः कुनां दुपिं साय्मि खलः भोँतय् जक दु ।
चिकिचाधंगु दबू लिक्क दुपिं दबूचा (९५) धाल । ध्वाखाया सिथय् च्वनीपिं ध्वाकासी (९६), ननिचाय् च्वनीपिं ननिचा (९७), चिचाग्वःगु पुखू लिक्क च्वनीपिं पुखुचा (९८) साय्मि खलः जूगु खनेदु । बहाया चीधंगु रूपया जवं खवं दुपिं बही (९९) साय्मि जुल ।
मनूया नां
कालुसिङ (१००) हाकुम्ह मनूया नामं वःगु खनेदु । बालकृष्ण (१०१) मचाम्ह कृष्णया नामं वःगु येँया साय्मि खः । वसुदेवया काय् वासुदेव कृष्णया नामं बासु (१०२) खलः वःगु नां वल । थुपिं पाक्व पुखुद्यामय् दु ।
स्वभाव
मनूया वंश, ख्वाः, धिकः बानी, स्वभाव स्वयाः नां छुइगु चलन दु । खत्री (१०३) धायेवं मां व बौ बिस्कं बिस्कं पुचःयाम्हपाखे दुम्ह मचा धकाः सीकेमाल । चीधी (१०४) कान्छाम्ह वा चिकिधिकःम्ह साय्मि खः । छ्याकं (१०५) धैगु सिं रण्डां सुनाः पिहांवैगु सिँख्वला खः । थ्व सिँ ज्या याःपिनि लवः खः । थुकथं लवःयात छ्याकं धाइ । लवः यक्व नइम्ह साय्मियात छ्याकं धाइ ।
तंगः (१०६) तःधंगु बस्ती दुथाय् च्वंपिं साय्मि जुल । थ्व त्वाःया नां नं खः । तःजः (१०७) यक्व जः दुगु परिवारया साय्मियात धाइ । तःधी (१०८) तःधिकःम्ह साय्मियात धाइ ।
साय्मितय् तू काकाः चिकं पिकाइसा तू त्याःत्याः यानाः पापा चिनाः खौपा जुइ । उकिं खौयात त्यापा (१०४) नं धाइ । कपाःया दथु दुहां वःम्ह मनूयात दथुधस्याः धाइ । भोँतय् दतधस्याः (१०९) धाइ । थन अघोष महाप्राण वर्ण थ अघोष अल्पप्राण वर्ण त जूगु दु । नःसिं (११०) तसकं नयेमाःम्ह वा नगुलु खः । चिकं तयाः इलय् म्वः मल्हूसा छ्यं न्ह्यतुइ । अथे छ्यं न्ह्यतुम्ह भोँतया साय्मियात न्हेतु (१११) धाल । न्हाय्पं मरूम्ह भ्वँतया साय्मियात न्हेपांमरू (११२) धाल ।
तसकं नये पित्याःम्हसित पित्याः (११३) धाइ । भतीचा चीधिकःम्ह मनूयात पुक्र्या धाइ । खँय्भासं चीधिकःम्ह मनूयात पुड्के धाइ । पुड्के खँग्वलय् –आ लितँसा तयाः पुड्क्या धाल । वहे पुड्क्या नं रकारय् हिलाः पुर्क्या जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पुड्के–आ – पुड्कया – पुर्क्या [रकारीभवन] । पुलांगु जक खँ ल्हाइम्हसित पुलां (११४) धाइ । ख्वाः भतिचा आपाः यचुम्हसित नेवाःतय्सं भुयू धाइ । सामान्य स्वयाः पाक्क जुल कि वयात वँय् (११५) धाइ । थुकियात थिमिइ वाँय् (११६) धाइ । ख्वाः तुयू व मनू भतीचा स्वये जिल कि सँय् (११७) धायेगु चलन नेवाः समाजय् दु । सिस्याः (११८) सि स्याइम्ह मनूयात धाइ । छुं ज्या मरू, फोहरी, म्ह छम्ह सि थाःम्ह मनूयात सिस्याः धाइ ।
